1-2-4. انواع انسان شناسی……………………………… 12

1- 2-4-1. انسان شناسی تجربی……………………………… 12

1- 2-4-2. انسان شناسی فلسفی……………………………… 13

1- 2-4-3. انسان شناسی عرفانی……………………………… 13

1-2-4-4. انسان شناسی دینی……………………………… 14

1-2-5. حقیقت انسان در رویکردهای مختلف…………………… 14

1-2-5-1. حقیقت انسان در عرفان…………………………….. 14

1-2-5-2. حقیقت انسان در فلسفه…………………………….. 16

1-2-5-2-1. نفس و مراتب آن…………………………….. 17

1-2-5-2-1-1. عقل……………………………… 18

1-2-5-2-1-1-1. مراتب عقل نظری……………………………… 19

1-2-5-2-1-1-2. مراتب عقل عملی……………………………… 21

الف. اراده……………………………. 21

ب. اختیار…………………………….. 22

1-2-5-2-1- 2. تخیل……………………………… 23

1-2-5-2-1- 3. احساس………………………………. 26

1- 2- 6. خصوصیات و گرایش های انسان……………………. 27

1-2-6- 1. فطرت………………………………. 28

1-2-6- 2. غریزه……………………………. 29

1-2-6- 3. عواطف………………………………. 29

1-2-6- 4. طبیعت و سرشت و طینت…………………………. 31

1-2-6- 5. استعداد بی نهایت انسان…………………………….. 31

1- 2- 7. مسائل اخلاق……………………………… 32

1- 2- 7- 1. منشأ اخلاق……………………………… 32

2- 7- 2. منشأ مفاهیم اخلاقی……………………………… 33

1- 2- 7- 3. سعادت و شقاوت………………………………. 34

1- 2- 7- 4. لذت و الم…………………………….. 36

1- 2- 7- 5. فضیلت و رذیلت………………………………. 37

1- 2- 8. معیار فعل اخلاقی……………………………… 39

1- 2- 8- 1. آگاهی……………………………… 39

1- 2- 8- 2. نیت………………………………. 39

1- 2- 8- 3. قرب به خدا……………………………. 41

1- 2- 9. رابطه انسان شناسی و اخلاق…………………………….41

1- 2- 9- 1. تغییرپذیری انسان…………………………….. 41

1- 2- 9- 2. عقل و وجدان دراخلاق……………………………… 42

1- 2- 9- 3. آزادی انسان…………………………….. 43

1- 2- 9- 4. عدالت و اعتدال در اخلاق………………………….. 44

فصل دوم: بررسی مبانی نظری مسئله تأثیر انسان شناسی بر اخلاق در اندیشه امام خمینی(ره)…..45

2-1. اخلاق در نظر امام خمینی(ره)……………………………. 46

2-2. انسان شناسی در نظر امام خمینی(ره)……………………. 46

2-2-1. انسان شناسی فلسفی……………………………… 47

2-2-1-1. ساحت نفس………………………………. 48

2-2-1-2. مراتب و قوای نفس………………………………. 51

2-2-1-2-1. عقل……………………………… 53

2-2-1-2-2. اختیار و اراده……………………………. 55

2-2-1-3. رابطه مراتب و شؤون نفس……………………….. 56

2-2-1-4. رابطه نفس و بدن…………………………….. 57

2-2-1-5. بدن تابع نفس………………………………. 58

2-2-2. انسان شناسی عرفانی……………………………… 60

2- 2- 2- 1. قلب و مراتب آن…………………………….. 60

2-2-2-1-1. اقسام قلب………………………………. 62

2-2-2-1-2. رابطه قلب و بدن…………………………….. 63

2-3. خصوصیات و گرایشهای انسان…………………………… 64

2-3-1. فطرت………………………………. 64

2-3-1-1. ویژگی های امور فطری……………………………… 65

2-3-2. طینت………………………………. 66

2-3-3. استعداد…………………………….. 67

2-4. بررسی اندیشه اخلاقی امام خمینی(ره)……………………… 68

2-4-1. رویکرد فلسفی سعادت گرا……………………………. 68

2-4-2. سعادت و شقاوت………………………………. 69

2-4-2-1. سعادت و شقاوت وجودی……………………………… 71

2-4-2-2. سعادت و شقاوت اخلاقی……………………………… 71

2-4-2-3. ملاک سعادت و شقاوت………………………………. 72

2-4-2-3-1. علم و معرفت و اقسام آن…………………………….. 74

2-4-3. عدالت و اعتدال…………………………….. 75

2-4-3-1.رابطه اعتدال و فضیلت و رذیلت………………………………. 76

2-5. رویکرد عرفانی به اخلاق……………………………… 77

2-5-1. مراتب سلوک عرفانی…………………………….. 78

2-5-2. راه های تهذیب اخلاق و اصلاح نفس…………………….. 78

2-5-2-1. تفکر…………………………….. 79

2-5-2-2. عزم…………………………….. 80

2-5-2-3. مشارطه، مراقبه، محاسبه…………………………….. 81

2-5-2-4. تذکر مداوم…………………………….. 82

نتایج……………………………… 84

فصل سوم: تأثیر انسان شناسی بر اخلاق……………………… 86

3-1. فطرت انسانی منشأ اخلاق……………………………… 87

3-1-1.دین عامل شکوفایی فطرت………………………………. 88

3-1-2.عوامل احتجاب فطرت………………………………. 89

3-2. حبّ ذات و حب دنیا مانع و عاملی برای رشد اخلاقی……… 90

3-3. تغییرپذیری و اخلاق……………………………… 91

3-3-1. اصلاح نفس و اخلاق……………………………… 92

3-3-2. تربیت دینی و اخلاق……………………………… 93

3-3-2-1. ایمان به خدا …………………………….96

3-3-2 -1-1. فقدان ایمان اساس فساد اخلاقی…………………. 98

3-3-2-1-2. رابطه ایمان و عمل……………………………… 98

3-3-2-1-3. عبادت وتکامل اخلاقی……………………………… 100

3-3-2-1-4. رابطه تقوا و اخلاص با اخلاق……………………101

3-4. نیّت باطن و روح عمل……………………………… 102

3-5. تأثیر شناخت و فهم کرامت نفس بر اخلاق……………….. 104

3-5-1. رابطه معرفت نفس و اخلاق……………………………… 105

3-6. تفکر و اخلاق……………………………… 105

3-5-1. رابطه تخیل و اخلاق……………………………… 106

3-5-2. اعتدال ظاهری و باطنی منشأ فضیلت……………….. 107

3-7. قلب و اخلاق……………………………… 107

3-7-1. تأثیر اعمال بدنی بر ملکات و قلب………………………… 108

3-8. حریت انسان و اخلاق……………………………… 109

3-9. قرب و تقرب به خدا سعادت نهایی انسان………………… 110

نتایج……………………………… 111

نتیجه گیری……………………………… 113

فهرست منابع…………………………….. 117

چکیده:

ارتباط بین انسان شناسی و اخلاق از جمله مباحثی است که غالبا اندیشمندان حوزه اخلاق به آن نپرداخته یا به گونه ای روشن در مورد آن سخن نگفته اند.از آنجا که هم اخلاق و هم انسان شناسی به عنوان دو موضوع نسبتا وسیع در حوزه مطالعات مربوط به نفس انسان هستند، قطعا ارتباط وثیقی را بین آن ها می توان یافت.امام خمینی(ره) از جمله اندیشمندانی هستند که در آثار خود به این دو حوزه پرداخته اند و شناخت انسان از مباحث بنیادی در نظر ایشان بوده و اخلاق را با توجه به حقیقت انسان و هدف او تبیین کرده اند. امام با نگرشی دینی و عرفانی مباحث اخلاقی را مطرح کرده و هدف اخلاق را تربیت انسان و شکوفایی استعدادهای فطری و رشد انسان در همه مراتب و ابعادش بیان کرده اند.مسئله اساسی در پژوهش حاضر این است که در نظر امام خمینی چه نسبتی بین انسان شناسی و اخلاق وجود داشته و اساسا نقش انسان شناسی در اخلاق از منظر ایشان چیست. این نوشتار با روش تحلیل – توصیفی و استدلال عقلی و نقلی نشان میدهدکه دو رویکرد فلسفی و عرفانی در انسان شناسی امام خمینی وجود دارد و به همین ترتیب دو رویکرد اخلاقی می توان در اثار ایشان یافت . در رویکرد فلسفی حقیقت انسان را نفس ناطقه دانسته و برای آن مراتبی را بیان کرده اند و سعادت و کمال انسان منوط به توجه به رشد و تربیت همه مراتب می دانند و هم چنین در رویکرد عرفانی خویش حقیقت انسان را قلب و آن را مرکز فطرت الهی معرفی کرده اند. اخلاق با رویکرد فلسفی همراه با واژه های اعتدال، فضیلت و سعادت است و با رویکرد عرفانی همراه با تزکیه و اصلاح نفس و قرب به خداست. و هدایت و سعادت انسان را در اصلاح قلب انسان و تهذیب و تزکیه آن از تعلقات مادی و رذایل اخلاقی بیان کرده اند که این امر به وسیله خصوصیات خاص انسان مانندِ اختیار، اراده، فطرت، استعداد، عقل از یک سو و اطاعت از شرع از جانب دیگر میسر است.

مقدمه:

به نام خداوندی که برای تکامل و سعادت انسان، آسمان ها و زمین را آفرید و سعادت را سرمشق انسان هایی قرار داد که به انسانیت خویش واقفند.

خدا، انسان و جهان، سه محور اساسی اندیشه بشری است که در طول تاریخ و در همه جوامع، پرسش های مهم، اساسی و اندیشه ساز، همواره درباره آن ها مطرح می شود و تمام تلاش فکری بشر، متوجه این سه کانون و یافتن پاسخ های درست و مناسب برای پرسش های مربوط به آن ها است. در این میان شناخت انسان و حل معماها و رازهای نهفته ی آن از اهمیت ویژه ای برخوردار و دانشمندان فراوانی را در رشته های علمی مختلف به خود مشغول ساخته است. در تعالیم ادیان آسمانی-به ویژه اسلام- پس از مسأله خدا، «انسان» محوری ترین مسأله به شمار آمده و آفرینش جهان، فرستادن پیامبران و نزول کتاب های آسمانی، برای رسیدن او به سعادت و کمال نهایی اش صورت گرفته است. انسان شناسان بزرگ بر این نکته تأکید دارند که ابزارهای شناخت بشر، از پاسخ گویی صحیح و کامل به بسیاری از پرسش های مهم ناظر بر انسان و زوایای وجود وی ناتوانند و امروزه از «انسان موجودی ناشناخته» و «بحران انسان شناسی» سخن به میان می آورند. با این وجود انسان شناسی، انواع مختلف و متنوعی دارد که به لحاظ روش یا نوع نگرش از یکدیگر متمایز می شوند. تحقیق حاضر بر آن است که آراء و افکار فیلسوف و عارف بزرگ معاصر یعنی امام خمینی(ره) را در حوزه انسان شناسی فلسفی و عرفانی و هم چنین تأثیر آن بر اخلاق و رویکرد اخلاقی ایشان را بیان کند.

فصل اول: کلیات و مفاهیم

1- کلیات

1-1-1- بیان مسئله

مسئله ی مورد تحقیق، تأثیر انسان شناسی از منظر امام خمینی بر رویکرد اخلاقی ایشان است. امام خمینی(ره) در انسان شناسی فلسفی خویش قائل به مرتبه گرایی هستند، به این معنا که انسان ساحت های متفاوتی دارد و این مراتب و ساحت های مختلف برای انسان مراتب اخلاقی می سازد، علاوه براین، در دیدگاه امام مراتب انسان در هم تأثیر دارند، نمی توان برای تربیت اخلاقی انسان میزانی تعیین کرد مگر اینکه تمام مراتب را به طور هماهنگ ارتقا دهیم. امام در این رویکرد، سعی می کنند ربط بین مرتبه گرایی انسان و اخلاق را با دین و نقل تبیین کنند. از این رو در نظر امام ذکر که فضیلتی اخلاقی است باید با زبان گفته شود؛چرا که گفتار زبانی باعث می شود که بدن مطیع روح انسان شود. به همین شکل امام تلاش می کنند فضایل اخلاقی را با اعمال عبادی برای انسان به صفت باطنی پایدار تبدیل کنند.

2-1-1- پرسش های اصلی پژوهش

با توجه به مطالب یاد شده در بیان مسئله، در این پژوهش سؤالاتی مطرح می شود که پاسخ به آن ها زیر بنای اصلی این پژوهش را تشکیل می دهد. این سؤالات عبارتند از:

1- رابطه ی انسان شناسی با اخلاق در چهل حدیث چیست؟(پرسش اصلی)