3ـ «دستور، قوانینی است كه مطابق آن شخص می تواند در زبانی، درست و بی خطا، سخن بگوید و بنویسد.»

4ـ «دستور زبان، دانشی است كه ساختمان زبان را بیان می كند. وسیله ای است برای رسانیدن یا ثبت مقصود انسان كه در صورت بیان كردن، به آن سخن یا گفتار یا كلام گویند.»

2ـ نگاهی گذرا به تاریخچه دستورنویسی در جهان:

الف ـ دستورنویسی در غرب:

دستور زبان «گرامر» به یونانی «گراماتیكه = grammatiké» و به لاتینی «گراماتیكا= grammatica» گفته می شود.«گرامه» در یونانی به معنای «حروف الفبا» است واز این رهگذر اشاره ای است به نوشتن.

نخستین كسی كه دستور زبان را نگاشت، فردی از هند به نام «پانی نی» است كه به قول «ماكس میولرو موریس لروی» و «جان هیور» و «جان لیونزد» در قرن چهارم پیش از میلاد و به گفته «گلد زیهر»، دانشمند آلمانی، در قرن هشتم و به تأیید «بلوم فیلد»، دانشمند آمریكایی، در حوالی 350ـ250 قبل از میلاد و به قول «جان كرول» آمریكایی، در قرن سوم قبل از میلاد می زیسته است. وی دستور زبان سنسكریت را نگاشته است.

اما در یونان باستان نخستین كسی كه به تقسیم جنس به انواع سه گانه مذكر، مؤنث و مخنث پرداخته است، فیلسوف معروفِ سوفسطایی به نام «پروتاگوراس = Protagoras» است كه در قرن

پنجم می زیسته است. پس از وی، «افلاطون» (427 ق.م ـ 347 ق.م) در كتاب خود به نام «كرتیلوس» مسأله قراردادی یا طبیعی بودن منشاء زبان را، كه بعدها دو مكتب فكری طبیعی گرایان و قراردادی گرایان را در دانشزبان شناسیجدید بوجود آورد، مطرح كرد و در كتاب دیگر خود به نام «سوفست»، برای اولین بار، «فعل = rhema» و «اسم onoma» را تعریف نمود و میان آن دو تمایز قایل شد.

بعدها «ارسطو»، برجسته ترین شاگرد افلاطون، مقولة «حرف syndesmol» را به مقوله بالا افزود

و در رساله ای با نام «اندر عبارت = on Interpretation» مخالفت خود را با طبیعی بودن زبان، بیان

كرد. و درپی او «رواقیون» چهارحالت «فاعلی= nominative»، «مفعولی = accusative»، «اضافی =

genitive» و «مفعول الیهی= dative» را مطرح كردند. ولی تقسیم بندی كلام به هشت جزء، برای اولین بار به وسیله «دیونی سیوس تراكس = Dionysius Thrax» مطرح شد. این دانشمند یونانی صد سال قبل از میلاد می زیسته است، وی كامل ترین دستور زبان یونانی را نگاشته و برای نخستین بار دستور زبان را علمی مستقل بیان كرده است. تقسیم بندی او همچنان در دستور زبان سنتی امروز باقی مانده است و با اضافه شدن «صوت» به صورت: اسم، صفت، فعل، ضمیر، حرف تعریف، حرف اضافه، قید، حرف ربط و صوت به كار می رود. بعد از او «آپولونیوس دیسكولوس»، برای اولین بار به طرح نحو زبان یونانی پرداخت. وی اجزای هشت گانه كلامِ دیونوسیوس را با تعاریفی جدید و با استفاده از اصطلاحات فلسفی در كارش به كار برد.

از سوی دیگر، رومیان برای نوشتن دستور زبان لاتین از سبك و سیاق یونانی بهره گرفتند . اما

در زبان لاتینِ باستان طبقه ای از كلمات، كه بتوان آن را هم ردیف با طبقه حرف تعریفِ زبان یونانی قرار داد ، وجود نداشت و بنا به همین دلیل ، این طبقه از حروف در زبان یونانی حذف شد اما

دانشمندی به نام «رمئیوس پاله مون»، كه احتمالاً در قرن اول میلادی می زیسته است؛ طبقة «اصوات» را بیان كرد تا طبقه بندی تراكس همچنان ثابت بماند. تقلیدهایی این چنین از دستور زبان یونانی، این

پندار را پدید آورد كه دستور این زبان، یك چارچوب همگانی است كه برای سایر زبان ها هم به كار می رود به طوری كه از دستورهای نوشته شده از سوی برخی دانشمندان یونانی، مانند «ایلیوس دوناتوس= Donatus» دانشمند سده چهارم میلادی با عنوان «فن صغیر= Ars minor» و «پریسكیانوس = Priscian/ priscianus» دانشمند سده پنج و شش میلادی با عنوان «مقولات دستوری»، در تمام دوران سده های میانه (500 تا 1500 میلادی) برای كتاب های درسی استفاده شد.

در قرون وسطی كه فاصلة زمانی قرن پنجم تا قرن پانزدهم را دربر می گیرد؛ فلاسفه مسیحی برای تحلیل زبانی كه زبان وحی و الهامات آسمانی محسوب می شد؛ به اقداماتی دربارة دستور زبان دست زدند و به برخی مشخصات دستوری ، مانند تمایز اسم و صفت، مطابقه دستوری (مطابقه برخی واژه های مرتبط در جمله)، كمیت دستور (مطابقه میان دو عنصر از مقوله های متفاوت، مثلاً فعل و اسم) و بدل در زبان لاتین دست یافتند. البته همه پژوهش های زبان لاتین در خدمت عقاید و الهیات مسیحی به كار می رفت.

اما در انگلستان، در حدود سال 1000میلادی «الفریك، پیر دیر این شام = Eynsham» كتاب دستور زبان و مكالمات خود را كه از نخستین كتاب های دستور زبان انگلیسی بود، با الگوبرداری از نظام دستوری پریسكیانوس نگاشت و بدین سان دستور زبان پریسكیانوس الگویی برای سایر دستورنویسان انگلیسی شد.

آمیختگی فلسفه و زبان در قرن هفدهم رخ داد و بازتاب آن، پدید آوردن دستورهای عمومی بود كه معروف ترین آن «دستور عمومی و عقلانی = Grammaire génerale et raisonée» است كه به دستور رویال (Port-royal) معروف است و در سال 1660 م انتشار یافت. اما آنكه بیشتر از همه فلسفه را وارد مباحث دستوری زبان كرد «Condillac»، حكیم و روانشناس فرانسوی بود. كتاب او در سال 1775 م منتشر شد. او كلام و اجزاء كلام را به عنوان جلوه ای از فكر تحلیل كرد و خواهان تدوین دستور زبان كلی برای همه زبان ها بود. و این فكر او به كوشش برای زبان های عمومی ، از جمله «اسپرانتو» شد. نمونه كامل دستور زبان كلی را با نام «دستور دستورها» در اوایل قرن نوزدهم می بینیم كه دانشمندی به نام «Giraut Duviver» نوشته است. از دانشمندان همین دوره، می توان فیلسوف و ریاضیدانِ معروف، «گوتفیرد ویلهم فن لایبنیتس» را نام برد كه در قلمرو زبان شناسی ادعا كرد كه كلیه زبان های موجود در اروپا و آسیا از یك واحد مشتق شده اند. ادعاهایی از این دست سبب شد تا دیگر دانشمندان به كشف خویشاوندی زبان های مختلف و نیز شناخت منشاء زبان ها بپردازند.

در قرن بیستم دو روانشناس به نام های «دامورت = J. Damourette» و «پیش = E.pichon» در كتاب خود به نام «بررسی دستور زبان فرانسه» زبان را از نظر روانشناسی و روانكاوی مطالعه كردند و بر منطق قدیم حاكم بر دستور زبان، كه كلمات را در حكم ابزار منطقی می دانست و آنها را بر همین پایه تقسیم بندی می كرد؛ خط بطلان كشیدند و همین امر سبب شد تا تقسیم بندی های تازه ای برای كلمات مطرح شود.

از دانشمندان بزرگ دیگر قرن نوزدهم می توان فردینان دوسوسور (Ferdinan de sausure) را نام برد كه بنیان گذار زبان شناسی نوین به شمار می رود. وی مطالعه نظام مند زبان و زبان ها را تشخیص داد و شرایط تحقق دستاوردهای زبان شناسی قرن بیستم را فراهم كرد.

از دیگر كسانی كه انقلابی راستین (تعریف تامس كوهن = Thomas Kuhn) در زبان شناسی ایجاد كرد؛ نوام چامسكی «Noam, Chomsky» است كه گام آغازین مطالعات زبان شناسی خود را با نوشتن پایان نامه اش درباره دستور زبان زایشی عبری نوین، برداشت. «چامسكی زبان شناسی را به بخشی از دانش روان شناسی تبدیل می كند و در مقابل همه آن تلقی هایی كه زبان را بر حسب نحوه كاربرد آن تحلیل می ‍ كند؛ می ایستد. چامسكی تمایز قاطعی قایل است میان «دانستن یك زبان» و «كنش زبانی».»

1. 1. محمدقاسم بن حاجی محمد سروری [سروری كاشانی]، مجمع الفرس، به كوشش محمد دبیرسیاقی (تهران: علی اكبر علمی، 1340)، ج2، ص 519.

1. 2. محمدحسین بن خلف برهان [برهان تبریزی]، برهان قاطع، به اهتمام محمد معین (تهران: ابن سینا، 1342)، ج2،ص862.

1. 3. علی اكبر نفیسی [ناظم الاطباء]، فرهنگ نفیسی (تهران: كتابفروشی خیام، 1355)، ج 2، ص 1506.

1. 4. الله داد فیضی سرهندی، مدار الافاضل، به اهتمام محمد باقر (لاهور: دانشگاه پنجاب، 1335)، ص 234.

1. 5. جمال الدین حسین بن فخرالدین حسین اینجو شیرازی، فرهنگ جهانگیری، ویراسته رحیم عفیفی، سلسله انتشارات دانشگاه مشهد، شماره 27 (مشهد: دانشگاه مشهد، 1351)، ج1، ص 1301.

1. 6. محمد پادشاه [شاذ]، فرهنگ آنندراج (تهران: كتابفروشی خیام، 1336)، ج 3، ص 1879.

1. 1. خلیل خطیب رهبر، دستور زبان فارسی برای پژوهش دانشجویان و ادب دوستان در آثار شاعران و نویسندگان بزرگ ایران (تهران: مهتاب، 1381)، ص 9؛ جهانبخش نوروزی، دستور زبان روان و ساخت زبان فارسی امروزی (شیراز: راهگشا، 1373)، ص 13؛ عبدالعظیم خان قریب و دیگران، دستور زبان فارسی، زیرنظر سیروس شمیسا (تهران: فردوس، 1373)، ص 22؛ عبدالرحیم همایون فرخ، دستور جامع زبان فارسی، به كوشش ركن الدین همایون فرخ (تهران: علی اكبر علمی، [بی تا])، ص 33.

1. 2. نادر وزین پور، دستور زبان فارسی آموزشی (تهران: معین، 1369)، ص 13.

1. 3. نجف علی میرزایی، فرهنگ اصطلاحات دستور زبان فارسی (تهران: مدین، 1372)، ص 107.

1. 4. بهمن محتشمی، دستور كامل زبان فارسی (تهران: اشراقی، 1370)، ص 14.

1. 5. عبدالرسول خیام پور، دستور زبان فارسی (تهران: كتابفروشی تهران، 1372)، ص 11.

6.دومینینگ مینگنو، الفبای زبان شناسی، ترجمه محمدتقی غیاثی (تهران: جامی، 1378)، ص 28.

7. 7. محمدرحیم الهام، “تاریخ روش های دستورنویسی زبان دری”، ادب، س 21، ش 5ـ6 (حوت 1352)، ص 138-139.

1.محمدرحیم الهام، “تاریخ روش های دستورنویسی در زبان دری (2): دستورنویسی در قرون وسطی”، ادب، س 22، ش1 (1353)، ص 11.

2. 2. همان ، ص 3ـ4.

3.كوروش صفوی، درآمدی بر زبان شناسی (تهران: بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1360)، ص 17.

4.محمدرضا باطنی، نگاهی تازه به دستور زبان (تهران: آگاه، 1375)، ص 17-18.

5.دیونوس تراكس، فن دستور، ترجمه كوروش صفوی (تهران: هرمس، 1377)، ص 9.