2-1-3- تعریف توانمند سازی……………………………………….. 20

2-2- گرایشات شهرنشینی و سكونتگاههای غیررسمی………… 20

2-2-1- گرایشات جهانی……………………………………….. 20

2-2-2- گرایشات شهرنشینی و سكونتگاه های غیررسمی در ایران……..28

2-3- ویژگیهای اسکانهای غیررسمی……………………….. 30

2-4- علل پیدایش سكونتگاههای غیررسمی……………… 32

2-4-1- عوامل ساختاری جامعه……………………………….. 32

2-4-2- علل سازمانی……………………………………… 33

2-4-3- فقدان سیستم‎های حمایتی و مشاركتی………….. 33

2-4-4- فعالیت‎های باندهای (مافیایی) نامشروع زمین………….. 34

2-5- رویکردها و رهیافتهای مداخله در اسکانهای غیررسمی…… 34

2-5-1- رویکردهای مداخله در اسکانهای غیررسمی در قالب دیدگاههای مختلف…….35

2-5-2- بررسی تاریخی رویکردهای مداخله در اسکانهای غیررسمی………..48

2-5-2-1- مقطع اول (دهه 1960)……………………………………… 48

2-5-2-2- مقطع دوم (دهه 1970)……………………………………… 49

2-5-2-3- مقطع سوم (دهه 1980)……………………………………… 52

2-6- فرآیند توانمند سازی……………………………………….. 55

2-7- ساختار و ابعاد توانمندسازی……………………………………….. 57

2-8- جایگاه و اهمیت مشارکت با تأكید بر توانمندسازی سكونتگاه های غیررسمی………60

2-8-1- مشارکت توسعه ای……………………………………….. 61

2-8-2- الگوی مشارکت ساکنین سکونت گاه های غیر رسمی……….. 62

2-8-3- موانع و مشکلات مشارکت متشکل مردمی در کشور…………. 64

2-8-3-1- محدودیت های ساختاری و سیستمی ( نبود سازماندهی و زیر ساخت های مناسب)……65

2-8-3-2- محدودیت های فرهنگی و اجتماعی ( نبود یکپارچگی فرهنگی ، زبانی و …)…………66

2-8-3-3- محدودیتهای نهادی……………………………………… 66

2-8-3-4- محدودیت های قانونی ………………………………………67

2-8-3-5- محدودیت های مالی ……………………………………… 67

2-8-3-6- محدودیت های مربوط به حرکت جدید سازمان های غیر دولتی………67

2-8-3-7- محدودیت های تکنولوژی……………………………………… 68

2-8- نتیجه گیری و ارائه رویکرد نظری تحقیق……………………………. 68

فصل سوم :

روش شناسی تحقیق……………………………………….. 69

مقدمه………………………………………. 70

3-1- روش تحقیق……………………………………….. 70

3-1-1- روش پیمایش…………………………………………. 70

3-1-2- جامعه آماری……………………………………….. 71

3-1-3- تعیین حجم نمونه و روش نمونه گیری………………… 71

2-تعیین حجم نمونه به روش تخمینی………………………… 71

3-1-4- شیوه و موقعیت جمع آوری اطلاعات…………………….. 72

3-1-5- روش تجزیه و تحلیل داده ها ……………………………72

3-2- شاخص های تحقیق و عناصر تشكیل دهنده آن…………. 72

3-2-1- شاخصهای کالبدی……………………………………….. 74

3-2-2- شاخصهای اجتماعی- اقتصادی………………………… 76

3-2-3- عناصر و زیر بخشهای تشکیل دهنده شاخصها………. 78

3-2-3-1- شاخص کالبدی……………………………………….. 78

3-2-3-2- شاخص اجتماعی _ اقتصادی………………………. 78

3-2-3-4- شاخص طبیعی و زیست محیطی…………………. 80

3-2-3-5- شاخص مشارکت………………………………………… 81

3-2-4- جمع بندی بررسی شاخصها…………………………… 81

فصل چهارم :

شناخت محدوده مطالعاتی……………………………………….. 82

مقدمه………………………………………. 83

4-1- شناخت اجمالی شهر ساوه……………………………….. 83

4-1-1- بررسی مراحل و جهت های توسعه کالبدی شهر با تاکید بر موقعیت سکونتگاههای غیررسمی……84

4-1-2- بررسی رشد جمعیتی، تغییرات فعلی آن و تحلیل تقاضا برای مسکن……..87

4-1-3- نحوه توزیع خدمات شهری……………………………………….. 89

4-1-4- بررسی الگوهای کاربری زمین و نسبت های آن……………… 89

4-1-5- بررسی نوع مالكیت واحدهای مسكونی………………………. 94

4-1-6- تراکم (خالص و ناخالص)……………………………………… 95

4-1-7- مالکیت اراضی شهر ساوه………………………………………. 97

4-1-8- شناخت کانونهای فعالیتهای اقتصادی (رسمی – غیررسمی) برحسب گروههای عمده فعالیت و شغلی در محدوده شهر و پیرامون شهر………………..99

4-1-8- اطلاعات اقتصادی – اجتماعی و تحلیل آنها………….. 101

4-1-9- قیمت اراضی در شهر ساوه………………………….. 101

4-1-10- اطلاعات زیست محیطی و تحلیل آنها از جملهسوانح طبیعی………… 102

4-1-11- موقعیت جغرافیایی و ارتباطی و نحوه کاربری اراضی در ناحیه 1 در وضع موجود……….103

4-2- معرفی محدوده مطالعاتی (محله سوركان)………………………. 105

4-2-1- موقعیت و سیر تحول شكل گیری محله سوركان……………….. 105

4-2-2- مطالعات فضایی و کالبدی……………………………………… 107

4-2-2-1- کاربری اراضی موجود………………………………………. 107

4-2-2-2- کیفیت بنای ساختمانها……………………………………… 110

4-2-2-3- تعداد طبقات ساختمانها……………………………………… 111

4-2-2-4- دانهبندی قطعات مسکونی…………………………………. 113

4-2-2-5- نوع مصالح ساختمانها ………………………………………114

4-2-2-6- بررسی خدمات عمومی موجود و کیفیت آنها…………….. 115

4-2-2-7- نوع پوشش معابر در محله سوركان………………………. 116

4-2-3- ویژگیهای جمعیتی……………………………………….. 117

4-2-3-1- نسبت جنسی……………………………………….. 117

4-2-3-2- ترکیب سنی……………………………………….. 117

4-2-3-3- بعد خانوار………………………………………. 117

4-2-3-4- مبدأ مهاجرت ساکنین……………………………………….. 117

4-2-4- ویژگی های اجتماعی- اقتصادی………………………………. 118

4-2-4-1- وضعیت سواد………………………………………. 118

4-2-4-2- نرخ مشارکت زنان……………………………………….. 119

4-2-4-3- بررسی نوع فعالیت، منبع و میزان درآمد و اشتغال خانوار….. 119

4-2-4-4- مسئله مالکیت زمین……………………………………….. 120

4-2-5- مطالعات طبیعی و زیست محیطی…………………………… 120

4-2-5-1- نحوه استقرار نسبت به بلایای طبیعی و موقعیت خطرپذیر……. 120

4-2-5-2- نحوه دفع آبهای سطحی، فاضلاب و زباله……………………… 121

4-2-6- بررسی زیرساخت ها……………………………………… 121

4-3- نتیجه گیری……………………………………….. 122

فصل پنجم :

تجزیه و تحلیل……………………………………….123

مقدمه………………………………………. 124

5-1- یافته های توصیفی تحقیق……………………………………….. 124

5-1-1- مشخصات عمومی پاسخگویان……………………………………….. 124

5-1-2- سؤالات توصیفی مرتبط با فرضیه تحقیق……………………….. 128

5-1-3- جمع بندی و نتیجه گیری از یافته های توصیفی………………….. 131

5-2- یافته های استنباطی تحقیق……………………………………….. 132

5-2-1- آزمون فرضیه اول……………………………………….. 132

5-2-2- آزمون فرضیه دوم………………………………………. 135

5-4- جمع بندی……………………………………….. 139

فصل ششم :

نتیجه گیری و ارائه پیشنهادات………………………………… 140

مقدمه………………………………………. 141

6-1- نتایج تحقیق………………………………………141

6-1-1- نتایج تئوریك………………………………………… 141

6-1-2- نتایج تجربی و اثبات فرضیات تحقیق…………….. 143

6-2- ارائه راهبردها و سیاستهای پیشنهادی…………….. 144

6-2-1- راهبردها و سیاست های مرتبط با مسكن…………….. 145

6-2-2- اهبردها و سیاست های مرتبط با مبحث اجتماعی ـ اقتصادی………146

6-2-3- راهبرد و سیاست های مرتبط با مبحث كاربری زمین…………….147

6-2-4- راهبرد و سیاست های مرتبط با مبحث حمل و نقل……………..148

6-2-5- راهبرد و سیاست های مرتبط با مبحث محیط زیست………………..149

6-2-7- راهبردها و سیاستهای مرتبط با مبحث مدیریت و مشاركت………..149

چكیده انگلیسی………………………………….152

منابع………………………………………..153

چکیده:

اسكان غیر رسمی كه با عناوین دیگری همچون حاشیه نشینی، زاغه نشینی، كپر نشینی و …. نیز مترادف است، از پیامدهای نامطلوب شهرنشینی در جهان معاصر به ویژه نتیجه صنعتی شدن شتابان و نا برابری های منطقه ای است این پژوهش مبادرت به بررسی اسكان غیر رسمی و علل شكل گیری آن در شهرساوه، محله سوركان نموده و سپس راهبرد هائی جهت ساماندهی و توانمند سازی آن ارائه كرده است. فرضیه های پژوهش بر پایه مولفه های اجتماعی، اقتصادی، مدیریتی، خدماتی، كالبدی در راستای این پدیده و ساماندهی و توانمند سازی آن در محله سوركان بوده است. در این پژوهش از روش های علمی تحقیقی بهره گیری و جهت جمع آوری اطلاعات، پرسشنامه، مصاحبه و بررسی های اسنادی استفاده گردیده است.

نتایج تحقیق حاكی از آن است علت شكل گیری این پدیده در محله سوركان نتیجه صنعتی شدن شتابان شهر ساوه و مهاجرت بی رویه از یك سو و مسائل و مشكلات اقتصادی و عدم وجود مدیریت واحد و هماهنگ در زمینه مسائل مهاجرتی و اسكان مناسب اولیه از سوی دیگر بوده است.

برای بررسی و تحلیل داده های آماری در كنار بررسی های كیفی از نرم افزار SPSS استفاده شده است كه شاخص های كالبدی در اولویت اول، شاخص های اجتماعی و اقتصادی در اولویت دوم و شاخص های زیست محیطی در اولویت سوم قرار گرفته است.

در این تحقیق به روشنی نشان داد كهمدیریت شهریمی تواند با عملكرد مطلوب خود، اعتماد مردم را جلب نموده و زمینه های مشاركت فزاینده مردم را فراهم سازد.

در پایان متناسب با یافته های پژوهش راهبردهای مناسب جهت ساماندهی و توانمند سازی این ساكنین ارائه گردیده است.

فصل اول: طرح تحقیق

مقدمه:

هدف از ارایــه این فصل ، طرح مسأله و ضرورت انجام تحقیق، ارائه فرضیه و تعیین اهداف تحقیق است که متعاقب آن ادبیات موضوع و روش انجام تحقیق مورد بحث قرار می گیرد و در نهایت مــشکلات پیش روی تحــقیق عنوان می گردد. این فصل، در حقیقت، هدایت و جــهت گیری پــایان نامه را تا نتیجه گیری بعهده دارد.

1-1- طرح مسأله و ضرورت تحقیق

مسأله اسكان های غیررسمی درمناطق شهری كشورهای جهان سوم یكی از عوارض رشد فزآینده شهرنشینی و افزایش جمعیت شهرها و فقدان نظام یكپارچه و موثر مدیریت شهری تلقی می شود. آمارهای ارائه شده از جانب سازمان های بین المللی نشان می دهد كه حدود یك ششم از جمعیت جهان در مناطق زاغه ای و حاشیه ای زندگی می كنند.(هادیزاده، 1382، ص10) در آخرین گزارش مركز اسكان بشر ملل متحد آورده شده است كه بین یك سوم تا یك چهارم جمعیت شهری جهان در فقر مطلق به سر می برند.در همین ارتباط كمیسیون جهانی آینده شهرها در قرن بیست و یكم میلادی نیز هشدار داده است كه به موازات رشد ابر شهرها[1] فقر شهری در كشورهای جهان سوم افزایش یافته و این درحالی است كه بخش عمده ای از شهرنشینی بر پایه اقتصاد غیررسمی و همراه با گسترش سكونتگاه های غیررسمی صورت گرفته و در آینده نیز صورت خواهد گرفت. این گرایش را غیررسمی شدن شهرنشینی[2] می نامند(صرافی، 1381، ص5) كه بدنبال خود موجب بروز سكونت غیرقانونی در زمین، كمبود مسكن، خدمات شهری، بیكاری و مسائل دیگرگردیده است.

شكست سیاست های مبتنی بر خانه سازی اجتماعی (دهه 1960) و طرح زمین ـ خدمات (دهه 1970) و نیز افزایش تعداد زاغه ها و سكونتگاه های تصرفی و غیرقانونی در حاشیه شهرها، سر آغاز شكل گیری “رهیافت توانمندسازی” در اواخر دهه 1980 می باشد. (هادیزاده،1382، ص 28) براساس این رهیافت، روش های مقابله ای و ستیزه جویانه با اسكان های غیررسمی و حاشیه نشینی، راه حل مناسبی برای رفع مشكلات موجود در پیدایش اسكان های غیررسمی نیست و حل آن نیازمند مشاركت های مردمی و توسعه ظرفیت های اجتماعات محلی در همه جنبه های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و انسانی است. در ایران نیز اسكانهای غیرقانونی و ناهنجار، نوعی اسكان درون یا مجاور شهرها هستند كه دارای سیمایی ناخوشایند و بافتی نا متعارف با شهر بوده و با نام هایی چون حاشیه نشینی[3]، اسكان غیررسمی[4]، سکونتگاههای خودرو[5]، بدون برنامه، نامنظم و فاقد مقررات از آنها نام برده می شود. ساكنان این سکونتگاهها را اقشار كم درآمد و گاه مهاجرینی رانده شده از سوانح طبیعی و انسانی مانند جنگ و یا مهاجرینی روستایی با سابقه كم شهرنشینی تشكیل می­دهند.(کاتو ، 1381، ص110) برآورد می شود كه یك هشتم جمعیت شهری كشور (حدود چهار و نیم میلیون نفر) در اینگونه سكونتگاه های غیررسمی مستقر باشند و تداوم روند موجود نسبت آن را در ابتدای دهه آینده به یك چهارم و تعداد آن را به بیش از دو برابر خواهد رساند.(خبر نامه بن، 1383، ص26 )

این پدیده امروز نه تنها در شهرهای بزرگ بلکه در شهرهای متوسط نیز در کشور ما مشاهده می شود. شهر متوسط ساوه با جمعیت حدود 150 هزار نفر یکی از بزرگترین مشکلاتش اسکان غیررسمی است که مشکلات عدیده ای را برای مدیران و دست اندر کاران شهری بوجود آورده است. با این اوصاف توانمندسازی اسکان غیررسمی در شهر ساوه نه تنها ضرورتی برآمده از ارزشهای انسانی بلکه سازگار با منافع اجتماعی و پایداری سکونتگاهها است. محله سوركان شهر ساوه به عنوان یكی از سكونتگاههای غیررسمی این شهر به عنوان محدوده مورد مطالعه این تحقیق انتخاب گردید.

این محله با مشکلات عدیده ای به لحاظ کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی دست به گربیان است که در فصل چهارم تحقیق به تفصیل مورد بررسی قرار مـی گیرد. با توجه به وسعت قابل توجه سکونتگاه های غیر رسمی در سطح شهر ساوه و لزوم چاره اندیشی برای اینگونه اسکان ها، تحقیق حاضر بر آن است به سئوالات زیر پاسخ گوید:

الف- مهاجرین روستایی تا چه اندازه در شکل گیری وگسترش اسکان غیررسمی شهر ساوه نقش داشته است؟

ب- عدم مدیریت یکپارچه شهری چقدردر شکل گیری وگسترش اسکان غیررسمی شهر ساوه نقش داشته است؟

ج- راه حل بهبود مساله چیست ؟

2-1- فرضیات تحقیق

الف- بنظر می رسد مهاجرتهای شهری وروستایی یکی از دلایل شکل گیری وگسترش اسکان غیررسمی در شهر ساوه می باشد.

ب- بنظر می رسد نبود مدیریت یکپارچه شهری یکی از دلایل شکل گیری وگسترش اسکان غیررسمی در شهر ساوه می باشد.

ج- بنظر می رسد برنامه ریزی جهت ساماندهی و توانمندسازی با استفاده از مشارکتهای مردمی بهترین راه حل برای حل مسئله اسکان غیررسمی در شهر ساوه می باشد.

3-1- اهداف تحقیق (شامل اهداف آرمانی، کلی، اهداف ویژه و كاربردی):

1- اهداف کلان : دستیابی به فضاهای شهری در خور و مناسب جامعه ایرانی است .

2- اهداف خرد:

الف: شناسایی مشکلات ، محدودیت ها و قابلیتهای موجود (شناخت وضع موجود بافت های اسکان غیر رسمی شهر ساوه)

ب: ارزیابی بر مبنای معیارهای مورد نظر.

ج: انتخاب مناسب ترین گزینه جهت کمک به تصمیم گیری آگاهانه و خردمندانه مدیران ( تدوین راهبردهای ساماندهی وتوانمندسازی سکونتگاههای غیررسمی شهر ساوه)

4-1- ادبیات موضوعی

پس از سال­های 1341 و 1342 رشد اسکان غیررسمی به حدی رسید که لزوم تحقیقات و پژوهش های مختلف در باب اسکانهای غیررسمی توسط مراجع دولتی، دانشگاهها و پژوهشگران اجتماعی مورد تاکید قرار گرفت و از آن زمان به بعد پژوهش ها و تحقیقات متعددی جمع آوری شده است. در ایران منابع و تحقیقات موجود درباره اسکان غیررسمی به طور کلی به 5 گروه تقسیم می شوند.

گروه اول: منابعی که به بررسی اسکان غیررسمی پرداخته است، تحقیقات و بررسی هایی می باشد که توسط دانشگاه ها تهیه گردیده و قابل اتکاترین منابع و تحقیقات به شمار می رود، در بررسی ها و تحقیقات دانشگاهی دو نوع اثر به چشم می خورد. دسته ای از تحقیقات به بحث های نظری مربوط به اسکان غیررسمی و سرپناههای نامناسب و یا به طور کلی آلونک و زاغه نشینی پرداخته اند و گرچه از بنیانی علمی برخوردارند لیکن در سطح تئوریک باقی مانده و با بررسی های میدانی همراه نیستند که از جمله این تحقیقات به قرار زیر می باشند:

کریم زنده دل؛ تعریف و مفهوم حاشیه نشینی، تهران، سازمان برنامه و بودجه، 1361.

ابوالحسن دانش؛ مقدمه ای به تئوری حاشیه نشینی و مهاجرت های بی رویه در کشورهای جهان سوم، تهران، سازمان برنامه و بودجه، 1362.

حسین زاده دلیر، کریم؛ حاشیه نشینی در جستجوی معنا و مفهوم، محله اطلاعات سیاسی و اقتصادی، شماره 8 و 9، خرداد و تیر 1370.

سعید زاهد زاهدانی ؛ حاشیه نشینی، انتشاراتدانشگاه شیراز، 1369

هادی زاده بزاز، مریم؛ حاشیه نشینی و راهکارهای سامامدهی آن در جهان، شهرداری مشهد، 1382

دسته دوم که ضمناً شمار بیشتری از بررسی ها را در بر می گیرند به بحث های نظری چندان رغبت نشان نداده، عمدتاً مکان خاصی را مورد بررسی میدانی قرار داده اند و با انتخاب نمونه ای کوشیده اند تا خصایص اجتماعات غیررسمی را گزارش کنند. که اینگونه تحقیقات به قرار زیر می باشند:

1- کریم حسین زاده دلیر؛ طرح تحقیقی حاشیه نشینان تبریز، تبریز، موسسه تحقیقات شهری دانشگاه تهران، 1361.

2- سعید زاهد زاهدانی؛ بررسی اجمالی حاشیه نشینان شهر کرمان، تهران، سازمان برنامه و بودجه، 1355.

3- حسین شکویی، حاشیه نشینان شهر تبریز، منطقه شمال تبریز، مرکز هماهنگی مطالعات محیط زیست،دانشگاه تبریزو انجمن ملی حفاظت منابع طبیعی و انسانی، 1354.

4- مصطفی نیرومند؛ حاشیه نشینان اهواز، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران، 1352.

5- کریم منصوریان و علیرضا آیت الهی؛ بررسی حاشیه نشینی و علل و نتایج آن در استان فارس، شیراز، مرکزجمعیت شناسیدانشگاه شیراز، 1356.

گروه دوم: مربوط به منابع و یا گزارش های کارشناسی است که بیشتر توسط کارشناسان واحدهای دولتی که به نوعی، با مسأله اسکان غیررسمی و مسکن نابهنجار در ارتباط هستند تهیه شده است. این قبیل گزارش ها و تحقیقات معمولا خلاصه و جمع بندی تحقیقات موجود به شمار می رود و فقط معدودی از آنها پس از جمع بندی یافته های موجود، خود راسا به بررسی اسکان غیررسمی خاص پرداخته اند. اینگونه منابع و پژوهش ها که توسط کـــارشناسان دولتی انجام شده است به دلیل ضرورت امر و ماهیت تحقیقات معمولا راه حلهایی نیز برای حل مسأله اسکان غیررسمی ارائه می شوند و از این لحاظ کاربردی تر از سایر تحقیقات به نظر می رسند، از جمله این تحقیقات می توان نمونه های زیر را مثال زد :

1- انجمن راهنمای بهداشت خانواده، بررسی اوضاع اجتماعی و اقتصادی و بهداشتی ساکنان شهر حلب، تهران، انجمن راهنمایی بهداشت خانواده.

2- سازمان بهسازی و عمران جنوب پایتخت، سیمای هاشم آباد، نشریه شماره 2 تهران، گروه تحقیقات اجتماعی سازمان بهسازی و عمران جنوب پایتخت، 1356.

3- سیمای مسعودیه، نشریه شماره 5، تهران، گروه تحقیقات اجتماعی سازمان بهسازی و عمران جنوب پایتخت، 1357.

4- وزارت مسکن و شهرسازی،مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران، حاشیه نشینی در ایران، علل و راه حل ها، گزارش مرحله اول، دوم، سوم و چهارم.

گروه سوم منابع و تحقیقات به رساله­های تحصیلی دانشجویان دانشگاهها اختصاص دارد. در این رابطه پایان نامه ها به رشته های جغرافیا و علوم اجتماعی و برنامه ریزی شهری و منطقه ای در مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد و دکترا تعلق دارد که از میان آنها می توان به رساله دکتری آقای دکتر محمد شیخی تحت عنوان « تبیین فرایند شکل گیری و دگرگونی سکونتگاه های خودرو پیرامون کلان شهر تهران » با مورد پژوهی اسلام شهر، اکبرآباد و سلطان آباد اشاره کرد که سال 1380 در دانشگاه تهران انجام یافته است.

و بررسی اثرات اجتماعی ،اقتصادی و کالبدی شهر صنعتی کاوه بر شهر ساوه ، تسلیمی پور مصطفی ، پایان نامه کارشناسی ارشد ،دانشگاه شهید بهشتی ،1383.

٣ -۵ – آب و هوا (اقلیم)…………………………………… ۴٨

٣ – ۵– ۱- بررسی وضعیت دمایی ایستگاه گنبد………………. ۴٩

٣- ۵- ۲- متوسط حداقل و حداکثر دما………………………….. ۴٩

٣ – ۵ -٣- متوسط دمای روزانه……………………………………. ۵۱

٣ – ۵- ۴ – متوسط حداکثر و حداقل مطلق دما………………….. ۵٣

٣ – ۵- ۵ – یخبندان……………………………………. ۵۵

٣ – ۵- ٦- بررسی وضعیت بارش در ایستگاه گنبد کاووس…………. ۵٧

٣- ۵- ٧ – حداکثر بارش های ۲۴ ساعته گنبد………………………. ٦۱

٣- ۵ – ٨- بررسی رطوبت نسبی ایستگاه گنبد……………………. ٦٣

٣- ۵- ٩ – متوسط رطوبت نسبی حداکثر و حداقل در گنبد…………. ٦٦

٣-۵-۱۰- بررسی وضعیت تابش…………………………………… ٧۰

٣-۵-۱۱- بررسی وضعیت باد در ایستگاه گنبد………………… ٧۴

٣-٦- طبقه بندی اقلیمی گنبد……………………………………. ٨۴

٣-٦-۱- تعیین اقلیم منطقه به روش کوپن……………………….. ٨۴

٣-٦-٢- تعیین اقلیم منطقه به روش دومارتن……………………. ٨۵

فصل چهارم: ویژگی های بیوکلیمایی گنبد (روش تحقیق)

۴ – ۱- مقدمه……………………………………. ٨٧

۴- ٢- ارزیابی بیوکلیمای انسانی…………………………………….. ٨٧

۴-٢-۱- شاخص پن واردن……………………………………. ٨٧

۴-٢-۲- شاخص الگی…………………………………….. ٩۱

۴-٣- نیازهای حرارتی فضاهای آزاد گنبد………………………… ٩٣

۴ – ۴ – ارزیابی بیوکلیمای ساختمان ……………………………. ٩٦

۴-۴-۱- شاخص ماهانی…………………………………….. ٩٦

۴-۴-٢- شاخص گیونی…………………………………….. ۱۰۴

فصل پنجم: ویژگی های سکونتگاهی منطقه

۵-۱- مقدمه……………………………………. ۱۰٧

۵-٢- گونه شناسی مسکن در گنبد…………………………. ۱۰٧

۵-٢-۱- مساکن قدیمی…………………………………….. ۱۰٧

۵-٢-٢- مساکن نیمه قدیمی…………………………………….. ۱۰٨

۵-٢-٣- مساکن جدید……………………………………. ۱۰٨

۵-٣- بررسی نمونه هایی از بناهای قدیمی و جدید……………. ۱۰٨

۴-۵- نتیجه گیری…………………………………….. ۱٢۰

فصل ششم: نتیجه گیری و پیشنهادات

٦-۱- مقدمه……………………………………. ۱٢٣

٦-٢- فرم کالبدی ساختمان……………………………………. ۱٢٣

٦-٣- بافت مجموعه های ساختمانی………………………….. ۱٢۴

٦-۴- الگوی اشغال زمین…………………………………….. ۱٢۴

٦-۵- جهت استقرار ساختمان……………………………………. ۱٢٩

٦-۵-۱- جهت استقرار ساختمان و تابش آفتاب……………….. ۱٣۰

٦-۵-٢- جهت استقرار ساختمان در رابطه با تاثیر باد………….. ۱٣٣

٦-٦- طراحی اقلیمی پنجره ها…………………………………… ۱٣۴

٦-٧- مصالح ساختمانی مناسب با اقلیم منطقه………………. ۱٣۴

آزمون فرضیات……………………………………۱٣٦

منابع و ماخذ……………………………………۱۴۰

چکیده انگلیسی (Abstract)……………………………………۱۴٣

چکیده:

شهر گنبد کاووس به دلیل واقع شدن در یک موقعیت جغرافیایی خاص، شرایط توپوگرافی و سامانه های اقلیمی موثر بر منطقه از اقلیم نسبتا سردی برخوردار است. به طوری که دمای هوا در سردترین ماه سال به ٩.٢درجه سانتیگراد می رسد و بیشترین ضریب تغیرات به میزان ٩.۵٩ را داراست و گرمترین ماه سال نیز از ٣٦ درجه سانتیگراد فراتر نمی رود و کمترین ضریب تغییرات (٢.۵) را دارا می باشد. به همین جهت شرایط زیست اقلیمی ویژه ای را به خود اختصاص داده است. براساس نتایج حاصل از روشهای زیست اقلیمی از جمله روشهای الگی، پن واردن، ماهانی و گیونی در طول ٦ ماه از سال شرایط زیست اقلیمی سردی بر منطقه حاکم است، به این ترتیب مشکل اصلی در ساماندهی سکونتگاههای شهری در گنبد کاووس مقابله با سرما و ایجاد شرایطی است که بتواند از پتانسیل های اقلیمی محیط در جهت گرمایش مساکن استفاده شود. بدین منظور نمونه ای از بناهای سنتی و جدید گنبد در رابطه با میزان انطباق هر کدام با شرایط اقلیمی مورد بررسی قرار گرفتند، با مقایسه آنها مشخص شد که مساکن سنتی در ارتباط با بهره گیری از تابش آفتاب، پلان و جهت استقرار بازشوها سازگاری کاملی با شرایط اقلیمی منطقه دارند در حالیکه مساکن جدید با توجه به افزایش سطوح شیشه ای، پلان نامنظم و مصالح بکار رفته در آنها از شرایط اقلیمی منطقه تبعیت نمی کنند. براساس روشهای بیوکلیمای ساختمانی مشخص شد که ساختمان در شهر گنبد باید در امتداد محور شرقی- غربی قرار گیرد به طوریکه نما در جهت رو به جنوب باشد. و براساس نتایج بدست آمده از روش های طراحی اقلیمی مشخص گردید که جهت استقرار بهینه ساختمان، جهت جنوب می باشد و در مراحل بعدی جهت جنوب غرب و جنوب شرق می باشد.

فصل اول: کلیات

1-1- مقدمه

اقلیم به عنوان یکی از عوامل موثر درطراحی معماریهمواره مورد توجه طراحان بوده و در گذشته دور نقش مهمی در معماری ساختمان ها داشت. در دوران مدرن تکنولوژی و صنعت روند استفاده از اقلیم را در معماری کند نمود، امروزه با آلودگی های به وجود آمده و شرایط و مشکلات اقتصادی که در مورد استفاده از انرژی به وجود آمده است، باید به فکر کاهش مصرف سوخت های فسیلی در ساختمان بود. بنابراین توجه به اقلیم در همه ابعاد، خصوصا در معماری ساختمان ها امری بدیهی است. لذا اولین قدم جهت معماری صحیح شناخت عوامل و عناصر اقلیمی می باشد. آب و هوا یکی از عناصر تاثیر گذار بر زندگی انسانهاست و مطالعه ویژگی های آب و هوا به عنوان یکی از اجزای اثر گذار طبیعت در زندگی انسان ضرورت دارد. در برنامه ریزی های معماری، یکی از مطالعات ضروری، مطالعات اقلیمی می باشد. برای بهبود راحتی و آسایش شهروندان، معماری باید با آگاهی از شرایط آب و هوایی منطقه طراحی شود. معماری و طراحی ساختمان همساز با اقلیم عبارت است از: نگهداری وضعیت میکروکلیماهای مسکن در محدوده آسایش. اما از زمانی که به دلیل پیشرفت های صنعتی امکان استفاده از تجهیزات مکانیکی برای سرمایش و گرمایش ساختمانها فراهم شد، معماری ایران نیز دچار تحول گردید و از حدود ۵۰ سال پیش در طراحی و اجرای ساختمانها به مسائل اقلیمی کمتر توجه شد. با شروع بحران انرژی در دنیا، در ایران نیز از حدود ٢۰ سال پیش لزوم توجه به مسائل اقلیمی در ساخت و ساز بناها مجددا مطرح گردید.

روشهایی که امروزه برای تحلیل وضیعت اقلیمی و تعیین ضوابط معماری همساز با اقلیم مورد استفاده قرار می گیرند توسط افرادی چون پن واردن، گیونی، ماهانی و… ارائه شده که غالبا متکی به آمارهواشناسیاست اما در همه جای نقاط کشور ایستگاه هواشناسی موجود نمی باشد. در هر صورت ساختمانی که با محیط طبیعی خود هماهنگ یا به اصطلاح همسازی اقلیمی داشته باشد در بسیاری از مناطق کشور می تواند بدون نیاز به مصرف سوخت فسیلی و استفاده از وسایل کنترل مکانیکی، شرایط حرارتی مناسبی را در تمام طول سال به ساکنان خود عرضه نماید که تغییرات دما، رطوبت، جریان هوا و تغییر مداوم روشنایی فضاهای چنین ساختمانهایی محیط مطبوع و دلپذیری را در طول فصلهای سال برای ساکنان این ساختمانها فراهم می سازد، از نظر کنترل فضاهای داخل ساختمان، اولین گام در استفاده از انرژی های طبیعی، هماهنگ سازی ساختمان و به طور کلی محیط مسکونی، با شرایط اقلیم حاکم بر آن است (کسمایی، ۱٣٦٨). این هماهنگ سازی به دلایل زیر در حیطه کار جغرافیدانان قرار می گیرد:

۱ – اطلاعات اقلیمی مورد نیاز، اطلاعاتی است که اقلیم شناسان با آن آشنایی و سرو کار دارند.

٢ – اکثر محاسبات مورد نیاز همچون زاویه تابش، موقعیت خورشید و. . . در حیطه جغرافیای ریاضی است.

٣ – فرآیندهای طراحی ساختمانها حداقل از نظر مکانیابی در حیطه کار اقلیم شناسان قرار دارد.

3-2-3- جایگاه اسکان موقت در مدیریت بحران………………………….. 28

3-2-4- برنامه ریزی اسکان موقت در مدیریت بحران……………………… 28

3-2-5- مراحل کلی فرآیند بهینه­سازی اسکان موقت……………………. 29

3-3- مفاهیم تخصیص و مکان­یابی………………………… 30

3-3-1- مکانیابی در GIS………………………….

3-3-2- مسئله مکان­یابی و تخصیص……………………………. 31

3-4- روش­های حل مسئله مکان­یابی و تخصیص………………………. 35

3-5- بهینه یابی………………………….. 37

3-5-1- الگوریتمهای فراابتکاری …………………………38

3-6- هوش مصنوعی………………………….. 39

3-6-1- شاخههای هوش مصنوعی ………………………… 39

3-6-2- سیستم اطلاعات جغرافیایی و ارتباط آن با هوش مصنوعی…….. 40

3-6-3- نقش هوش مصنوعی در مدیریت بحران زلزله……………. 41

3-6-4- هوش جمعی…………………………41

3-7- الگوریتم بهینه سازی کلونی مورچه………………………… 42

3-7-1- منشاء زیست شناسانه الگوریتم کلونی مورچه­ ها…….. 42

3-7-2- ساختار مسائل قابل مدلسازی برای حل با مجموعه الگوریتم­های مورچه……45

3-7-3- شبیه­سازی رفتار مورچه ها در ACO…………………………..

3-7-4- ساختار عمومی الگوریتم های ACO…………………………..

3-7-5- حل مسئله TSP با استفاده از الگوریتمACO…………………..

3-7-6- ترکیبات مختلف و …………………………… 53

3-7-7- مجموعه الگوریتم های ACO…………………………..

4- فصل چهارم: مواد و روش ها …………………………57

4-1- مقدمه…………………………. 57

4-2- داده ­های مورد نیاز…………………………. 58

4-2-1- معیارهای ناسازگاری………………………….. 58

4-2-2- معیارهای سازگاری………………………….. 61

4-2-3- بلوکهای جمعیتی(نقاط تقاضا)………………………… 64

4-2-4- مکانهای امن(نقاط عرضه) …………………………65

4-3- محاسبه تناسب مکانی………………………….. 66

4-4- اجرای گام­های مکان­یابی و تخصیص در تحقیق حاضر………….. 69

4-4-1- گام اول: انتخاب مکان­های امن………………………….. 69

4-4-2- گام دوم: انتخاب مسیر انتقال بلوک­های جمعیتی به مکان­های امن……. 74

4-4-3- گام سوم: تخصیص جمعیت…………………………… 75

4-4-4- بروزرسانی فرومون………………………….. 81

4-5- جمع­بندی………………………….. 83

5- فصل پنجم: نتایج و بحث…………………………… 86

5-1- مقدمه…………………………. 86

5-2- ارزیابی عملکرد الگوریتم ACO با در نظر گرفتن مقادیر مختلف و ……86

5-2-1- بررسی تغییرات پارامتر ………………………… 87

5-2-2- بررسی تغییرات پارامتر ………………………… 90

5-3- بررسی تغییرات ضریب تبخیر بروی تابع هدف………… 92

5-4- بررسی نمودار همگرایی نهایی مدل………………………….. 92

5-5- ارزیابی پایداری نتایج………………………….. 94

5-6- بررسی نتایج تخصیص بلوک­های جمعیتی به مکان­های انتخاب شده….. 94

5-7- بررسی تاثیر محدودیت تعداد مکان حداکثر در نتایج تابع هدف………. 100

6- فصل ششم: جمع­بندی و پیشنهادات………………………….. 104

6-1- مقدمه…………………………104

6-2- جمع­بندی………………………… 104

6-3- آزمون فرضیات………………………….. 105

6-3-1- فرض اول………………………….. 105

6-3-2- فرض دوم………………………… 106

6-3-3- فرض سوم………………………… 106

6-4- پیشنهادات………………………… 107

فهرست منابع………………………… 110

پیوست شماره 1: …………………………………..116

چکیده:

ازجمله مسائل مهم در مدیریت بحران حوادث غیرمترقبه طبیعی به ویژه زلزله، مکان یابی بهینه به منظور اسکان شهروندان در هنگام و یا پس از بروز حادثه می باشد. یكی از مشكلات بزرگ سازمان های درگیر در مدیریت بحران شهری، فقدان یك مدل مكانی جامع به منظور اعمال مدیریت واحد در انتقال ساكنین شهر به مکان های اسكان موقت از پیش تعیین شده پس از وقوع حادثه می باشد. بهینه­سازی فرآیند اسکان موقت در سه فاز تعیین مکان­های بهینه امن، تعیین مسیرهای بهینه و تخصیص جمعیت به اماکن امن صورت می گیرد. هدف از انجام این تحقیق پیاده سازی و بررسی نتایج الگوریتم بهینه سازی کلونی مورچه (ACO ) در مکان­یابی پناهگاه اسکان موقت با تعیین مسیرهای بهینه و تخصیص جمعیت به مکان­های امن در شهر کرمان بعنوان منطقه مورد مطالعه می­باشد.

با ایجاد تغییرات لازم در اجرای الگوریتم ACO در حل مسئله فروشنده دوره­گرد، مراحل مربوط به مکانیابی و تخصیص در قالب یک مدل مکانی طراحی شده است. این مدل بر اساس یک تابع هدف به منظور کمینه کردن هزینه انتقال جمعیت بلوک های ساختمانی و سه محدودیت میانگین سرریز/کمریز، حداکثر تعداد مکان­های انتخاب شده و میانگین تناسب مکانی، به گونه­ای طراحی شده است که قیود مسئله تضمین کننده کیفیت جواب­های مدل می­باشد. برای تصمیم گیری در مورد بهینه بودن راه حل ها در ACO از روش ارزیابیچند معیارهاستفاده شد.

به منظور بهبود نتایج، حساسیت مدل نسبت به تغییر پارامترهای فرومون و تابع ابتکاری الگوریتم ACO مورد ارزیابی قرار گرفت و مقادیر مناسب و بهینه آنها تعیین شد. با در نظر گرفتن قیود تعیین شده و همچنین نمودار همگرایی تابع هدف، بهترین عملکرد در کاهش نهایی تابع هدف توسط مدل مشخص شد و علاوه بر آن، نتایج حاصل از تست تکرارپذیری نشان دهنده پایداری و ثبات جواب­های الگوریتم مورد بررسی می­باشد. نتایج تخصیص جمعیت به مکان­های امن، وابستگی انکارناپذیری به نحوه توزیع اماکن امن و ظرفیت آنها و همچنین پراکندگی و جمعیت بلوک­های ساختمانی دارد. میانگین فاصله طی شده تا نزدیکترین مکان امن در مدل نهایی تخصیص برابر با 1200 متر می باشد اما به دلیل عدم توزیع مناسب این مکان­ها با توجه به توزیع جمعیت در سطح شهر، بیش از 40 درصد جمعیت فاصله ایی بیش از 1500 متر را تا نزدیکترین مکان امن انتخاب شده باید طی کنند. در نتیجه جستجو و تاسیس مراکز امن جدید برای کاهش این فاصله ضرورت دارد. نتایج نشان می­دهند که استفاده از الگوریتم ACO، قابلیت­های زیادی برای ترکیب با سیستم­های اطلاعات جغرافیایی برای حل مسئله مکان­یابی و تخصیص که نیازمند محیط شبیه­سازی پویا (تغییر ترکیب مکانهای امن – تغییر ظرفیت) می­باشند، دارا می با­شد.

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1- طرح مسأله

علیرغم پیشرفت های شگرف در تكنولوژی و دست یابی به ناممکن های قرون گذشته، هنوز انسان در برابر حوادث غیر مترقبه طبیعی چون زلزله، سیل و … درمانده است و گاه و بی گاه در معرض تلفات و خسارت های مالی بسیاری قرار می گیرد .در دهه ای كه گذشت بیش از 200 میلیون نفر در سال به علت بروز بلایای طبیعی دچار صدمات جانی و مالی شده اند .در این میان ساخت و سازهای غیر اصولی و بی توجهی به قدرت خطر زایی یك منطقه، رعایت نكردن فاصله كاربری­های حساس و مناطق مسكونی از حریم گسل ها و رودخانه­ها و …، موجبات تشدید فجایع را فراهم می آورند (اسدی نظری , 1383). زلزله از جمله پدیده های طبیعی است که در اکثر مناطق جهان از جمله ایران به وقوع می پیوندد. در طی سال های 1900 تا 1990 میلادی، 1100 زلزله مرگبار در 75 کشور جهان رخ داده و بیش از 80 درصد مرگ و میرهای حاصله در شش کشور جهان اتفاق افتاده است. ایران با 120 هزار نفر تلفات انسانی در زمره این کشورهاست. همچنین در سال های 1361 تا 1370 کشور ایران بیشترین تعداد زلزله را تجربه کرده است. (عبدالهی، 1381)

2-2- مسائل و موانع بازدارنده توسعه روستایی…………………………. 26

3-2- ارتباط جمعیت و توسعه…………………………………….. 28

4-2- رشد طبیعی جمعیت و مراحل انتقالی آن ……………………………. 30

5-2- شاخص­های اندازه­گیری سالخوردگی…………………………………….. 33

1-5-2- میانه سنی …………………………………………… 33

2-5-2- میزان و درصد سالخوردگی جمعیت…………………………… 33

3-5-2- نسبت وابستگی ………………………………….. 34

6-2- دیدگاه­ها و نظریه ­ها ………………………………………. 34

1-6-2- دیدگاه ­ها و نظریه­ های مرتبط با توسعه ………………………… 34

1-1-6-2- خاستگاه توسعه در مکاتب………………………….. 35

2-1-6-2- تطورگرایی ……………………………………. 35

2-6-2- نظریه­ های مهاجرت……………………………… 38

3-6-2- دیدگاه ­های مرتبط با سالخوردگی ……………………………. 39

4-6-2- عقاید و نظریه ­های جمعیتی در ارتباط با ترکیب سنی…………………………. 41

جمع­بندی ……………………………………. 45

فصل سوم: مواد و روش‏ها

پیش­درآمد……………………………… 47

1-3- بخش اول: معرفی اجمالی و ویژگی­های جغرافیای طبیعی و انسانی منطقه مورد مطالعه……..47

1-1-3- موقعیت، حدود و وسعت بخش جلگه رخ………………….. 47

2-1-3- ویژگی­های جغرافیای طبیعی منطقه مورد مطالعه………….. 49

1-2-1-3-توپوگرافی…………………………….. 50

2-2-1-3- وضعیت زمین­شناسی…………………………….. 51

3-2-1-3- آب و هوا/ اقلیم……………………………… 52

1-3-2-1-3- تقسیم­بندی اقلیمی………………………….. 52

2-3-2-1-3- درجه حرارت………………………………. 53

3-3-2-1-3- بارندگی………………………………. 54

4-3-2-1-3- تبخیر ………………………………….. 54

5-3-2-1-3- یخبندان ………………………………….. 55

6-3-2-1-3- باد …………………………………. 56

4-2-1-3- خاک­شناسی و قابلیت اراضی……………………………. 58

5-2-1-3-پوشش گیاهی………………………………… 59

3-1-3- ویژگی­های جغرافیای انسانی منطقه مورد مطالعه ………………… 60

.1-3-1-3- سابقه تاریخی ……………………………. 60

2-3-1-3- تعداد و تحولات جمعیت ………………………….. 61

1-2-3-1-3- نرخ رشد جمعیت………………………………… 62

2-2-3-1-3- پیش­بینی جمعیت …………………………. 63

3-3-1-3- ترکیب جمعیت ………………………………. 64

1-3-3-1-3- ترکیب سنی…………………………………. 64

2-3-3-1-3- ترکیب جنسی …………………………………. 65

4-3-1-3- تراکم جمعیت ………………………………………… 66

5-3-1-3- سواد و آموزش ………………………………… 68

6-3-1-3- وضعیت اقتصادی منطقه ……………………… 70

1-6-3-1-3- بررسی وضعیت بخش­های مختلف اقتصادی ………………….. 71

1-1-6-3-1-3- کشاورزی ……………………………………………. 72

2-1-6-3-1-3- صنایع روستایی ……………………………… 76

2-3- بخش دوم: روش­شناسی پژوهش ………………………….. 78

1-2-3- روش پژوهش …………………………………….. 78

2-2-3- جامعه آماری …………………………………………….. 80

3-2-3- نحوه جمع­آوری اطلاعات ………………………………….. 81

4-2-3- شیوه تجزیه و تحلیل داده­ ها ………………………….81

5-2-3- تعریف عملیاتی متغیرها و شاخص­های تحقیق………………………. 81

6-2-3- روایی و پایایی ابزار تحقیق ……………………………….. 84

جمع­بندی ………………………………… 85

فصل چهارم: بحث و نتایج

پیش­درآمد……………………………….88

1-4- یافته­های توصیفی………………………….. 88

1-1-4- وضعیت سنی پاسخگویان …………………88

2-1-4- وضعیت سواد پاسخگویان………………… 89

3-1-4- وضعیت شغلی پاسخگویان …………………90

4-1-4- وضعیت فعالان در زیربخش­های کشاورزی………………………91

5-1-4- وضعیت درآمد پاسخگویان …………………………..92

2-4- برخورداری از خدمات و امکانات …………………………94

3-4- تعیین روستاهای با ترکیب سنی جوان و سالخورده …………………. 95

4-4- یافته­های استنباطی………………………………..98

1-4-4- تحلیل تفاوت سطح توسعه اقتصادی روستاهای با ترکیب سنی جوان و سالخورده……… 98

2-4-4- تحلیل تفاوت سطح توسعه اجتماعی روستاهای با ترکیب سنی جوان و سالخورده…… 100

5-4- نتایج آزمون فریدمن…………………………….. 104

6-4- آزمون فرضیات…………………………….. 106

1-6-4- آزمون فرضیه اول……………………………… 106

2-6-4- آزمون فرضیه دوم…………………………….. 107

فصل پنجم: نتیجه ­گیری و پیشنهادات

1-5- جمع­بندی………………………………. 111

2-5- نتیجه­ گیری…………………………….. 112

3-5- پیشنهادات………………………………. 115

فهرست منابع ………………………………….. 118

چکیده:

جمعیت از دیدگاه نوین، ابزار، وسیله­ی کار و بهره­گیرنده نهایی روند توسعه محسوب می­شود. این بینش جمعیت را تنها یک مقوله کمی تلقی نکرده بلکه ساختار کیفی آن را نیز مورد توجه قرار می­دهد. یکی از مباحث مهم در این رابطه، سالخوردگی جمعیت است که امروزه در شهرها و بویژه روستاهای کشور ظاهر شده است و یکی از دلایل بازدارنده توسعه روستایی محسوب می­شود. با این دیدگاه، هدف پژوهش حاضر، بررسی و تحلیلاثرات سالخوردگیبر بازدارندگی توسعه اقتصادی – اجتماعی روستایی در بخش جلگه رُخ شهرستان تربت حیدریه بود که با روش توصیفی – تحلیلی، مبتنی بر مطالعات میدانی انجام شد. جمع­آوری داده­ها از طریق تکمیل پرسشنامه انجام شد که در راستای شناخت وضعیت توسعه روستاهای منطقه، تعداد 48 شاخص در دو بعد اجتماعی و اقتصادی مورد شناسایی و تجزیه – تحلیل قرار گرفت؛ برای تجزیه و تحلیل داده­ها و تهیه نقشه­ها به ترتیب از آزمون­های آماری نرم­افزار SPSS و GIS استفاده شد. متناسب با نتایج آزمون من­ویتنی و سطح معناداری کمتر از 05/0، به تفاوت معنادار سطح توسعه بین روستاهای با ترکیب سنی جوان و سالخورده پی برده شد. همچنین متناسب با یافته­های پژوهش، میانگین بعد اجتماعی در روستاهای جوان 07/4 و در روستاهای سالخورده 44/2 بوده و میانگین بعد اقتصادی 92/3 و 64/1 به ترتیب در روستاهای جوان و سالخورده به دست آمد. درمجموع، نتایج پژوهش حاکی از آن است که پدیده سالخوردگی در توسعه اقتصادی – اجتماعی روستاهای این بخش نقش بازدارنده ایفا نموده است.

فصل اول: مقدمه و کلیات تحقیق

1- کلیات تحقیق

1-1- مقدمه

جمعیت منبع فناناپذیری است که می­تواند نقش مؤثری در تحقق توسعه­ی اقتصادی – اجتماعی ایفا کند. رابطه­ی منطقی بین جمعیت و توسعه باعث توسعه هماهنگ اقتصادی و اجتماعی، اعتلای سطح زندگی و بهروزی مردم می­شود (ساعی ارسی، 1387: 70). با وجود بررسی­های علمی انجام شده در این زمینه، هنوز روابط دوجانبه جمعیت و توسعه درست شناخته نشده است. زیرا اثر آن ها بر یکدیگر غیر مستقیم بوده و به علت حضور متغیرهای مداخله­گر، دارای روابطی پیچیده­اند. جمعیت و توسعه هر یک تحت تأثیر پدیده­ها و متغیرهای اقتصادی – اجتماعی متفاوتی هستند و جنبه­های گوناگون و اجزای بسیار دارند (پاپلی یزدی و ابراهیمی، 1387: 142).

در رابطه با توسعه روستایی هدف اصلی آن باید توانا ساختن توده­های جمعیت روستایی باشد که اکنون نمی­توانند با تلاش خود نیازهای اساسی زندگی را برآورده سازند (هانتر، 1980: 4). محور بودن انسان در فرآیند توسعه، ضرورت توجه به مناطق روستایی را اهمیت می­بخشد، زیرا انسان هم به عنوان هدف توسعه و هم مهم­ترین ابزار توسعه محسوب می­شود. در مناطق روستایی این نیروی انسانی که از آن به عنوان بخش مردمی یاد می­شود، به صورت سازمان نیافته و غیر متمرکز وجود دارد. اگر بهره­برداری از نیروی کار در جوامع روستایی را به عنوان عنصری مؤثر در فرآیند توسعه ملی لحاظ کنیم، نقش توسعه روستایی در فرآیند توسعه ملی جایگاه و اهمیت خود را پیدا می­کند (جمعه پور، 1387: 74-69).

از جمله مباحث مربوط به جمعیت و توسعه، بحث سالخوردگی جمعیت می­باشد. سالخوردگی به عنوان یک مسئله جمعیتی، از پدیده­های نو ظهور در کشور محسوب می­شود. از آنجا که جمعیت سالخورده بیش از آنکه تولید کننده باشند، مصرف کننده و به تبع آن وابسته به جمعیت شاغل هستند، آثار نامطلوبی در ابعاد اقتصادی و اجتماعی بر جامعه خواهند داشت. سالخوردگی جمعیت روستایی نیز یکی از مباحث مهم این مسئله مطرح بوده که با توجه به نقش جمعیت در توسعه اقتصادی – اجتماعی مناطق روستایی اهمیت دو چندان پیدا می­کند. سالخوردگی جمعیت روستایی، موانعی بر سر راه توسعه ایجاد می­کند، زیرا جمعیت سالخورده معمولاً در صدد ارزش دادن به روش­های رفتاری گذشته و مقاومت در مقابل تغییرات می­باشند (رمضانیان، 1380: 209).

جمعیت سالخورده توان جایگزینی و تجدید نسل را از دست می­دهد که نتیجه آن از بین رفتن تدریجی روستاها خواهد بود. یکی دیگر از نتایج سالخوردگی جمعیت روستایی، تغییر نحوه انتقال مایملک و دارایی­ها از فرد سالخورده به وراث و نسل جوان است؛ بدین ترتیب که پدیده سالخوردگی به تدریج باعث کنار هم قرار گرفتن دو یا سه نسل شده که به طور همزمان به زندگی ادامه می­دهند. در چنین مواردی معمولاً شخص سالخورده با هدف حفظ قدرت و تداوم نظارت، حاضر نیست دارایی­اش را در اختیار فرزندان جوان خود قرار دهد؛ همچنین به لحاظ اجتماعی نیز نسل جوان را محدود می­کنند و معمولاً در فعالیت­ها و تصمیم­گیری­های مربوط به روستا مشارکت جوانان را نادیده گرفته و اجازه دخل و تصرف در امور را به آنان نمی­دهند. اینجاست کهجوانان روستاییجهت حل معضل نبود کار، سرمایه و درآمد مناسب و نیز رهایی از مشکلات اجتماعی بیان شده، اقدام به مهاجرت می­نمایند (همان: 230). در حالی که مهاجرت روستا به شهر نهایتاً سبب رشد بیکاری و فقر خواهد شد (Goldsmith, 2004: 22).

مهاجرت جوانان روستایی می­تواند بر هم­خوردن ترکیب سنی و جنسی روستا­ها، باقی ماندن سالخوردگان و رکود فعالیت­های کشاورزی را به همراه داشته باشد که در نهایت، افزایش فقر روستایی را به دنبال خواهد داشت. در کشورهای در حال توسعه و از جمله ایران، مهاجرت از روستا به شهر در زمره مهمترین مسائل اجتماعی و اقتصادی به شمار می­آید و پیامدهایی از قبیل زنانه شدن نیروی کار کشاورزی، تخلیه روستاها، سالخوردگی جمعیت روستایی و غیره را خواهد داشت (قاسمی اردهایی، 1385: 53).

از طرفی، افراد سالخورده قادر به فعالیت و ادامه کار مفید نیستند و آنچنان که باید و شاید نمی­توانند از سرمایه­ها، امکانات و منابع موجود استفاده بهینه نمایند. همچنین، گروه سالخورده روستایی دارای ویژگی­های دوگانه مثبت و منفی می­باشند که به تبع آن، اثر گذاری آن­ها بر روند توسعه روستایی نیز به صورت دوگانه خواهد بود؛ سالخوردگان از طرفی، برخوردار از دانش بومی – محلی، تجربه چندین ساله، موقعیت اجتماعی مناسب، توانمندی اقتصادی (در اختیار داشتن زمین کشاورزی، مسکن و …) هستند و از سوی دیگر، ویژگی­های منفی از قبیل پایین بودن سطح آرزوها، عدم خلاقیت و نوآوری، بیسوادی و کم­سوادی، ضعف جسمی، انعطاف ناپذیری و مقاومت در برابر تغییر روش­های تولید نیز دارند که با وجود چنین تضادی، هرچند بتوانند بر توسعه اجتماعی روستا اثرگذاری اندکی داشته باشند، اما بر توسعه اقتصادی آن تأثیر منفی خواهند گذاشت. در این راستا تحقیق حاضر به بررسی و تحلیل اثرات سالخوردگی بر بازدارندگی توسعه اقتصادی – اجتماعی روستاهای بخش جلگه رخ تربت حیدریه خواهد پرداخت. پایان­نامه حاضر در پنج فصل به شرح ذیل تکمیل گردیده است:

5-1-2 برنامه ریزی محله محور …………………………………………………… 20

6-1-2 تقسیمات محله ای (محله بندی) ………………………………………… 22

2-2 مکاتب ………………………………………………………………………. 23

1-2-2 مکتب ساختارگرایی …………………………………………………….. 23

3-2 رویکردها ……………………………………………………………………… 26

1-3-2 رویکرد توسعه پایدار شهری ……………………………………………… 26

1-1-3-2 حکمروایی خوب شهری ……………………………………………….. 30

2-1-3-2 مشارکت …………………………………………………………….. 34

3-1-3-2 توسعه اجتماعات محله ای ………………………………………… 37

2-3-2 رویکرد مدیریت یکپارچه شهری ………………………………………. 39

3-3-2 رویکرد های نوین به محله ………………………………………………… 41

3-2 نظریه ها …………………………………………………………………… 43

1-3-2 تئوری نو شهرگرایی …………………………………………………….. 43

4-2 مدل ها ……………………………………………………………………… 46

1-4-2 مدل های ساخت شهر ………………………………………………….. 46

2-4-2 مدل شهرهای سالم …………………………………………………….. 50

6_2 تجارب ……………………………………………………………………… 55

1-6-2 مدل اندازه ی محله در غرب ……………………………………………… 55

1-6-2 مدل اندازه ی محله در ایران …………………………………………….. 57

7_2 نتایج مبانی نظری ………………………………………………………………… 57

فصل 3. تحلیل تطبیقی محله های شهری قدیم و جدید با توجه به مطالعات میدانی……………… 63

1-3 مفهوم محله و شاخصهای تقسیم بندی آنها در ادوار مختلف ………….. 64

1-1-3 دوران باستان …………………………………………………… 65

2-1-3 دوران اسلامی ……………………………………………………… 66

3-1-3 دوران قاجاریه …………………………………………………… 69

4-1-3 دوران پهلوی اول ……………………………………………….. 70

5-1-3 دوران پهلوی دوم …………………………………………………… 71

6-1-3 دوران پس از انقلاب اسلامی……………………………………. 72

7-1-3 دوران معاصر ……………………………………………………….. 73

جدول جمع بندی …………………………………………………………… 75

2-3 ضرورت بررسی شاخصهای تقسیمات محله ای ……………….. 80

3-3 اهداف تقسیمات محله ای …………………………………………… 81

4-3 مزایای تقسیمات محله ای ………………………………………….. 82

5-3 مشکلات تقسیمات محله ای …………………………………………. 83

6-3 اسناد بالادست و قوانین مربوطه……………………………………… 85

1-6-3 قوانین و اسناد بالادست در سطح ملی …………………………….. 86

1-1-6-3 سند چشم انداز جمهورى اسلامى ایران در افق ١۴٠۴ هجرى شمسى……….86

2-1-6-3 برنامه چهارم توسعه اقتصادی و اجتماعی ایران (1388_1384)………..86

3-1-6-3 برنامه پنجم توسعه اقتصادی و اجتماعی ایران (1394_1390)……….87

4-1-6-3 قوانین تقسیمات کشوری……………………………………………….88

2-6-3 قوانین و اسناد بالادست در سطح منطقه و شهر ………………………. 90

1-2-6-3 گزارش سالیانه شهرداری تهران……………………………………………90

2-2-6-3 طرح جامع شهر تهران ……………………………………………………90

3-2-6-3 سند راهبردی_ ساختاری توسعه و عمران شهر تهران……………….91

4-2-6-3 اسناد “الگوی توسعه مناطق و طرح تفصیلی مناطق 22 گانه تهران…….92

5-2-6-3 طرح تفصیلی منطقه 1 شهر تهران ……………………………………..92

6-2-6-3 قوانین شهرداری …………………………………………………………93

7-3 نقش شوراها وشورایاری ها در تقسیمات محله ای …………………… 95

8-3 شاخصهای تقسیمات محله ای …………………………………………… 97

1_8_3 شاخصهای تقسیمات محله ای در گذشته ……………………………. 97

2_8_3 شاخصهای تقسیمات محله ای دوره معاصر …………………………. 98

9_3 نتایج مقایسه موارد تاثیر گذار بر تقسیم بندی محلات در گذشته و حال…… 99

10_3 ترسیم خطوط و تحدید حدود محلات …………………………………….. 100

فصل4. تحلیل اطلاعات و آزمون فرضیات ……………………………………….. 103

1-4 شهر تهران ……………………………………………………………………… 103

1-1-4 معرفی شهر تهران …………………………………………………………. 103

2-1-4 بررسی تقسیمات شهری در تهران………………………………….. 104

2-4 معرفی منطقه 1 شهر تهران ……………………………………………… 109

1-2-4 موقعیت جغرافیایی منطقه 1 شهر تهران ………………………………. 110

2-2-4 بررسی عوامل طبیعی موثر در مرزبندی محله های منطقه 1 شهر تهران………… 111

3-2-4 ویژگیهای اجتماعی و فرهنگی منطقه 1 شهر تهران ………………….111

4-2-4 ویژگیهای جمعیتی و اقتصادی منطقه 1 شهر تهران ……………….. 112

5-2-4 بررسی شاخصهای تقسیمات محله ای در منطقه 1 شهر تهران ……. 115

3-4 محلات مورد بررسی ……………………………………………………… 119

1-3-4 معرفی محلات مورد بررسی منطقه 1 شهر تهران ………………… 119

1-1-3-4 درکه………………………………………………………………………. 119

2-1-3-4 قیطریه …………………………………………………………………… 126

2-3-4 بررسی شاخصهای تقسیمات محله ای در محلات مورد نظر منطقه 1 تهران……. 130

1-2-3-4 درکه ……………………………………………………………………… 130

2-2-3-4 قیطریه ………………………………………………………………….. 133

3-3-4 تحلیل اطلاعات و آزمون فرضیات ………………………………………… 136

1-3-3-4 تحلیل های توصیفی منطقه یک شهر تهران ……………………… 136

2-3-3-4 تحلیل های توصیفی و کیفی محلات مورد نظر …………………….. 148

3-3-3-4 تحلیل استنباطی فرضیه های پژوهش …………………………. 187

4-3-4 مقایسه کلی محلات قیطریه، درکه و کوهسار ……………………….. 201

نتیجه گیری ……………………………………………………………………… 203

فصل5. ارائه الگو و شاخص های مناسب تقسیم بندی محلات……………… 206

1-5 نتیجه گیری …………………………………………………………………… 207

2-5 نتایج آزمون فرضیات ………………………………………………………… 216

3-5 مدل پیشنهادی و راهکارها …………………………………………….. 231

1-3-5 راهکارها …………………………………………………………………… 231

2-3-5 شاخصهای استخراجی جهت مرزبندی محلات ………………………… 233

3-3-5 مدل استفاده از شاخصهای استخراجی در مرزبندی محلات مورد نظر …… 235

1-3-3-5 درکه و کوهسار …………………………………………………… 235

2-3-3-5 قیطریه ………………………………………………………………….. 236

پیشنهادی برای مطالعات آتی ……………………………………………………. 237

منابع و ماخذ …………………………………………………………………………. 239

منابع فارسی ……………………………………………………………………. 240

منابع لاتین …………………………………………………………………………. 255

سایتها …………………………………………………………………………….. 257

پیوست ها ………………………………………………………………………… 259

چکیده:

محله به عنوان کوچکترین فضای شهری، سلول حیات شهری و عنصری پویا در حکمروایی شایسته شهری مد نظر است. تقسیمات و مرزبندی محله های شهری از دوره اسلامی تا دوره جدید دستخوش تغییر و تحول شده است. محله بندی در گذشته بر اساس شاخصهای اجتماعی و اقتصادی صورت گرفته است اما در دوره معاصر اصول فرهنگ بومی _ اسلامی و درون گرایی محله های شهری کم رنگ شده با احداث خیابانهای متقاطع و وسیع همچنین جابجایی گسترده جمعیتی با ایجاد مشاغل جدید باعث از هم گسیختگی ساختار بازار و محلات قدیمی، گسست اجتماعی محلات سنتی و افزایش تراکم در بعضی از محلات گردید. محله بندی در دوره معاصر بر اساس شاخصهای کالبدی، سیاسی و اقتصادی مانند تصمیمات اداری _ سیاسی، ساخت و سازهای جدید و فعالیت های عمرانی به ویژه احداث شبکه های جدید ارتباطی صورت گفته که کاهش حس تعلق و هویت اجتماعی محلات را به دنبال داشته است.

منطقه 1 شهر تهران نیز که شامل روستاهای قدیمی تغییر شکل یافته و محله های جدید شهری است، با توجه به شرایط پیش آمده، ناشی از مرزبندی های جدید با مشکلاتی چون جدایی گزینی اجتماعی ، تفکیک فضایی درون محله، درهم ریختگی کاربری ها و محدودیتها و مشکلات خدمات رسانی روبرو است.

در این پایان نامه، از روش پژوهشی مبتنی بر رویکرد سیستمی استفاده شده است از اینرو در ارتباط با وضع گذشته و موجود با توصیف عناصر و عوامل اصلی در مرزبندی محله های شهری به تحلیل آثار حاصله پرداخته شده، از روش تحلیلی آزمون t تک گروهی، آزمون فریدمن همچنین توجه نظرات کارشناسی (روش دلفی) استفاده گردید. نتیجه حاصل از این پژوهش پس از مطالعه و بررسی روند تغییرات تقسیمات محله ای در منطقه 1 شهرداری تهران خصوصا در دو محله ی درکه و قیطریه، به صورت مدل ایجاد زیر محلات با رعایتانسجام اجتماعیو فرهنگی پیشنهاد گردید. تلفیق شاخصهای اجتماعی، فرهنگی با شاخصهای سیاسی، اداری، کالبدی و اقتصادی که کارایی بیشتری در مرزبندی محلات به همراه خواهد داشت. بعنوان راهکار نهایی پژوهش ارائه شد در نتیجه شاخصهای مذکور با در نظر گرفتن شرایط بومی، تاکید بر عناصر طبیعی محلات( رود دره و کوه)، ویژگی های مشترک فرهنگی ساکنان، ویژگی های اجتماعی و اقتصادی محلات، منافع مشترک مادی و معنوی با توجه به نشانه های هویت زا و با در نظر گرفتن مشارکت مردم در تعیین حدود محله حائز اهمیت است.

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1- بیان مسأله

ضرورت بررسی محله و شناخت ابعاد آن در برنامه ریزی شهری، ضمن دارا بودن ارزشهای نظری، از ابعاد کاربردی کاملا مشخص نیز در عرصه مدیریت و برنامه ریزی شهری و به ویژه در کلانشهرها برخوردار می باشد.

تقسیمات محله ای و مرزبندی محله های شهری از دوره اسلامی که بر اساس گروه های شغلی و صنفی و قومی انجام می گرفت تا دوره جدید که از اصول و روشهای مرزبندی اداری _ سیاسی تبعیت می کند، دستخوش تغییر و تحول شده است. محله بندی در گذشته بر اساس شاخصهای اجتماعی و اقتصادی صورت گرفته است اما در دوره معاصر اصول فرهنگ بومی _ اسلامی و درون گرایی محله های شهری کم رنگ گردید و احداث خیابانهای متقاطع و وسیع باعث از هم گسیختگی ساختار بازار وبافت های شهریو محلات تاریخی شد. امروزه الگوی توسعه برونزا بر محله های شهری و ساختار شهری مسلط شده است. در این دوران، محله در چارچوب قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری به عنوان یکی از سطوح سلسله مراتب تقسیمات شهری تعریف گردید. در قانون تشکیل شوراهای اسلامی در سال 1361 نیز برای اداره ی چنین واحد شهری خرد مقیاس در شهر، تشکیل شورای محله پیش بینی گردید و بر اساس تبصره 2 ماده 4 قانون تقسیمات کشوری مصوب 15/4/1363 محله یکی از مهمترین و اساسی ترین تقسیمات کشوری معرفی شد.

کلانشهر تهران نیز با قدمت تاریخی و به عنوان مهمترین شهر کشور در دوره های رشد و گسترش خود با تغییر مرزهای محله ای رو به رو بوده است. مرز بندی محله های شهری تهران نیز در گذر زمان متناسب با دگرگونی های نظام های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی متحول شده است. احداث شبکه های جدید ارتباطی، جابجایی وسیع جمعیتی درون شهری و بوجود آمدن مشاغل جدید، همراه با برنامه های خدماتی شهر بر روی این نوع مرزبندی ها تاثیر گذاشته، به گونه ای که مرزبندی محله های شهری تهران بعد از انتخابات شورای شهر در سال 1378 و آغاز فعالیت شورایاری ها در سال 1380 دستخوش تغییر و تحول گردید.

تقسیم بندی محلات در دهه های اخیر نه تنها موجب جدایی گزینی شهری شده، بلکه اعتبار و اهمیت محله های شهری را نیز به عنوان کوچکترین واحد حیاتی شهر دچار اختلال نموده و موجب ضعف همبستگی ساکنین این محلات شده است.

امروزه محله بندی و معیارهای و شاخص های تقسیم بندی محلات با آنچه که در گذشته جریان داشته تفاوت دارد. به صورتیکه بعضی از محله های کنونی با تقسیم و جدا شدن محلات قبلی بوجود آمده اند به نحویکه خط تقسیم و تفکیک محله ای موجب گسست اجتماعی محلات سنتی و قدیمی شده است. این مشکلات در شهرهای بزرگ و کلان شهرها که بدون کنترل رشد یافته اند نمایان تر است. انضمام روستاها به شهر، تغییر شکل محله های قدیمی، محله های مهاجرپذیر و افزایش تراکم در بعضی از محلات بر مشکلات افزوده است.

منطقه 1 شهر تهران نیز که شامل روستاهای قدیمی تغییر شکل یافته و نیز محله های جدید شهری است، با توجه به شرایط پیش آمده، در نتیجه مرزبندی های جدید با مشکلاتی چون جدایی گزینی اجتماعی ، تفکیک فضایی درون محله، درهم ریختگی کاربری ها و محدودیتها و مشکلات خدمات رسانی روبرو است.

در این پژوهش سعی می شود تا با مطالعه و بررسی روند تغییرات تقسیمات محله ای در تهران، به ویژه منطقه 1 شهرداری تهران و تعیین عوامل تاثیرگذار بر آن و شاخص سازی، الگوی بهینه برای دستیابی به پایداری شهری ارائه شود.

2-1- سوالات تحقیق

1- عوامل موثر در تغییر مرزبندی محله های شهری منطقه 1 شهر تهران کدامند؟

2- کدام یک از شاخصها بهتر می توانند برای تعیین مرزهای محله ای در منطقه 1 تهران به کار بروند؟

3-1- فرضیات تحقیق

1- تصمیمات اداری _ سیاسی، ساخت و سازهای جدید و فعالیت های عمرانی به ویژه احداث شبکه های جدید ارتباطی موجب تغییر مرزهای قدیمی محلات منطقه 1 شده است.

2- استفاده از شاخصهای اجتماعی _ فرهنگی در مرزبندی محله های منطقه 1 شهر تهران، به ویژه با تاکید بر همبستگی اجتماعی و تعلق مکانی، کارائی بیشتری نسبت به شاخصهای کالبدی و اقتصادی دارند.

4-1- اهداف تحقیق

1- شناخت وضعیت گذشته و موجود تقسیمات محله ای

2- ارائه شاخصهای تعیین حد و مرز تقسیمات محله ای

3- ارائه پیشنهادات و الگوی بهینه در نحوه مرزبندی تقسیمات محله ای در راستای بررسی فرصتها با در نظر گرفتن شاخصهای تعیین شده

1-5- جنبه جدید بودن تحقیق

در ارتباط با تبیین و تحلیل شاخصهای مرزبندی محله های شهری در منطقه 1 شهر تهران بر مبنای شاخص های اجتماعی و فرهنگی در مرزبندی محله های شهری تحقیقات اندکی صورت گرفته است. این مطالعه دارای نوآوری در ارائه ی الگوی بهینه در نحوه مرزبندی محله ای می باشد.