2-2- مسائل و موانع بازدارنده توسعه روستایی…………………………. 26

3-2- ارتباط جمعیت و توسعه…………………………………….. 28

4-2- رشد طبیعی جمعیت و مراحل انتقالی آن ……………………………. 30

5-2- شاخص­های اندازه­گیری سالخوردگی…………………………………….. 33

1-5-2- میانه سنی …………………………………………… 33

2-5-2- میزان و درصد سالخوردگی جمعیت…………………………… 33

3-5-2- نسبت وابستگی ………………………………….. 34

6-2- دیدگاه­ها و نظریه ­ها ………………………………………. 34

1-6-2- دیدگاه ­ها و نظریه­ های مرتبط با توسعه ………………………… 34

1-1-6-2- خاستگاه توسعه در مکاتب………………………….. 35

2-1-6-2- تطورگرایی ……………………………………. 35

2-6-2- نظریه­ های مهاجرت……………………………… 38

3-6-2- دیدگاه ­های مرتبط با سالخوردگی ……………………………. 39

4-6-2- عقاید و نظریه ­های جمعیتی در ارتباط با ترکیب سنی…………………………. 41

جمع­بندی ……………………………………. 45

فصل سوم: مواد و روش‏ها

پیش­درآمد……………………………… 47

1-3- بخش اول: معرفی اجمالی و ویژگی­های جغرافیای طبیعی و انسانی منطقه مورد مطالعه……..47

1-1-3- موقعیت، حدود و وسعت بخش جلگه رخ………………….. 47

2-1-3- ویژگی­های جغرافیای طبیعی منطقه مورد مطالعه………….. 49

1-2-1-3-توپوگرافی…………………………….. 50

2-2-1-3- وضعیت زمین­شناسی…………………………….. 51

3-2-1-3- آب و هوا/ اقلیم……………………………… 52

1-3-2-1-3- تقسیم­بندی اقلیمی………………………….. 52

2-3-2-1-3- درجه حرارت………………………………. 53

3-3-2-1-3- بارندگی………………………………. 54

4-3-2-1-3- تبخیر ………………………………….. 54

5-3-2-1-3- یخبندان ………………………………….. 55

6-3-2-1-3- باد …………………………………. 56

4-2-1-3- خاک­شناسی و قابلیت اراضی……………………………. 58

5-2-1-3-پوشش گیاهی………………………………… 59

3-1-3- ویژگی­های جغرافیای انسانی منطقه مورد مطالعه ………………… 60

.1-3-1-3- سابقه تاریخی ……………………………. 60

2-3-1-3- تعداد و تحولات جمعیت ………………………….. 61

1-2-3-1-3- نرخ رشد جمعیت………………………………… 62

2-2-3-1-3- پیش­بینی جمعیت …………………………. 63

3-3-1-3- ترکیب جمعیت ………………………………. 64

1-3-3-1-3- ترکیب سنی…………………………………. 64

2-3-3-1-3- ترکیب جنسی …………………………………. 65

4-3-1-3- تراکم جمعیت ………………………………………… 66

5-3-1-3- سواد و آموزش ………………………………… 68

6-3-1-3- وضعیت اقتصادی منطقه ……………………… 70

1-6-3-1-3- بررسی وضعیت بخش­های مختلف اقتصادی ………………….. 71

1-1-6-3-1-3- کشاورزی ……………………………………………. 72

2-1-6-3-1-3- صنایع روستایی ……………………………… 76

2-3- بخش دوم: روش­شناسی پژوهش ………………………….. 78

1-2-3- روش پژوهش …………………………………….. 78

2-2-3- جامعه آماری …………………………………………….. 80

3-2-3- نحوه جمع­آوری اطلاعات ………………………………….. 81

4-2-3- شیوه تجزیه و تحلیل داده­ ها ………………………….81

5-2-3- تعریف عملیاتی متغیرها و شاخص­های تحقیق………………………. 81

6-2-3- روایی و پایایی ابزار تحقیق ……………………………….. 84

جمع­بندی ………………………………… 85

فصل چهارم: بحث و نتایج

پیش­درآمد……………………………….88

1-4- یافته­های توصیفی………………………….. 88

1-1-4- وضعیت سنی پاسخگویان …………………88

2-1-4- وضعیت سواد پاسخگویان………………… 89

3-1-4- وضعیت شغلی پاسخگویان …………………90

4-1-4- وضعیت فعالان در زیربخش­های کشاورزی………………………91

5-1-4- وضعیت درآمد پاسخگویان …………………………..92

2-4- برخورداری از خدمات و امکانات …………………………94

3-4- تعیین روستاهای با ترکیب سنی جوان و سالخورده …………………. 95

4-4- یافته­های استنباطی………………………………..98

1-4-4- تحلیل تفاوت سطح توسعه اقتصادی روستاهای با ترکیب سنی جوان و سالخورده……… 98

2-4-4- تحلیل تفاوت سطح توسعه اجتماعی روستاهای با ترکیب سنی جوان و سالخورده…… 100

5-4- نتایج آزمون فریدمن…………………………….. 104

6-4- آزمون فرضیات…………………………….. 106

1-6-4- آزمون فرضیه اول……………………………… 106

2-6-4- آزمون فرضیه دوم…………………………….. 107

فصل پنجم: نتیجه ­گیری و پیشنهادات

1-5- جمع­بندی………………………………. 111

2-5- نتیجه­ گیری…………………………….. 112

3-5- پیشنهادات………………………………. 115

فهرست منابع ………………………………….. 118

چکیده:

جمعیت از دیدگاه نوین، ابزار، وسیله­ی کار و بهره­گیرنده نهایی روند توسعه محسوب می­شود. این بینش جمعیت را تنها یک مقوله کمی تلقی نکرده بلکه ساختار کیفی آن را نیز مورد توجه قرار می­دهد. یکی از مباحث مهم در این رابطه، سالخوردگی جمعیت است که امروزه در شهرها و بویژه روستاهای کشور ظاهر شده است و یکی از دلایل بازدارنده توسعه روستایی محسوب می­شود. با این دیدگاه، هدف پژوهش حاضر، بررسی و تحلیلاثرات سالخوردگیبر بازدارندگی توسعه اقتصادی – اجتماعی روستایی در بخش جلگه رُخ شهرستان تربت حیدریه بود که با روش توصیفی – تحلیلی، مبتنی بر مطالعات میدانی انجام شد. جمع­آوری داده­ها از طریق تکمیل پرسشنامه انجام شد که در راستای شناخت وضعیت توسعه روستاهای منطقه، تعداد 48 شاخص در دو بعد اجتماعی و اقتصادی مورد شناسایی و تجزیه – تحلیل قرار گرفت؛ برای تجزیه و تحلیل داده­ها و تهیه نقشه­ها به ترتیب از آزمون­های آماری نرم­افزار SPSS و GIS استفاده شد. متناسب با نتایج آزمون من­ویتنی و سطح معناداری کمتر از 05/0، به تفاوت معنادار سطح توسعه بین روستاهای با ترکیب سنی جوان و سالخورده پی برده شد. همچنین متناسب با یافته­های پژوهش، میانگین بعد اجتماعی در روستاهای جوان 07/4 و در روستاهای سالخورده 44/2 بوده و میانگین بعد اقتصادی 92/3 و 64/1 به ترتیب در روستاهای جوان و سالخورده به دست آمد. درمجموع، نتایج پژوهش حاکی از آن است که پدیده سالخوردگی در توسعه اقتصادی – اجتماعی روستاهای این بخش نقش بازدارنده ایفا نموده است.

فصل اول: مقدمه و کلیات تحقیق

1- کلیات تحقیق

1-1- مقدمه

جمعیت منبع فناناپذیری است که می­تواند نقش مؤثری در تحقق توسعه­ی اقتصادی – اجتماعی ایفا کند. رابطه­ی منطقی بین جمعیت و توسعه باعث توسعه هماهنگ اقتصادی و اجتماعی، اعتلای سطح زندگی و بهروزی مردم می­شود (ساعی ارسی، 1387: 70). با وجود بررسی­های علمی انجام شده در این زمینه، هنوز روابط دوجانبه جمعیت و توسعه درست شناخته نشده است. زیرا اثر آن ها بر یکدیگر غیر مستقیم بوده و به علت حضور متغیرهای مداخله­گر، دارای روابطی پیچیده­اند. جمعیت و توسعه هر یک تحت تأثیر پدیده­ها و متغیرهای اقتصادی – اجتماعی متفاوتی هستند و جنبه­های گوناگون و اجزای بسیار دارند (پاپلی یزدی و ابراهیمی، 1387: 142).

در رابطه با توسعه روستایی هدف اصلی آن باید توانا ساختن توده­های جمعیت روستایی باشد که اکنون نمی­توانند با تلاش خود نیازهای اساسی زندگی را برآورده سازند (هانتر، 1980: 4). محور بودن انسان در فرآیند توسعه، ضرورت توجه به مناطق روستایی را اهمیت می­بخشد، زیرا انسان هم به عنوان هدف توسعه و هم مهم­ترین ابزار توسعه محسوب می­شود. در مناطق روستایی این نیروی انسانی که از آن به عنوان بخش مردمی یاد می­شود، به صورت سازمان نیافته و غیر متمرکز وجود دارد. اگر بهره­برداری از نیروی کار در جوامع روستایی را به عنوان عنصری مؤثر در فرآیند توسعه ملی لحاظ کنیم، نقش توسعه روستایی در فرآیند توسعه ملی جایگاه و اهمیت خود را پیدا می­کند (جمعه پور، 1387: 74-69).

از جمله مباحث مربوط به جمعیت و توسعه، بحث سالخوردگی جمعیت می­باشد. سالخوردگی به عنوان یک مسئله جمعیتی، از پدیده­های نو ظهور در کشور محسوب می­شود. از آنجا که جمعیت سالخورده بیش از آنکه تولید کننده باشند، مصرف کننده و به تبع آن وابسته به جمعیت شاغل هستند، آثار نامطلوبی در ابعاد اقتصادی و اجتماعی بر جامعه خواهند داشت. سالخوردگی جمعیت روستایی نیز یکی از مباحث مهم این مسئله مطرح بوده که با توجه به نقش جمعیت در توسعه اقتصادی – اجتماعی مناطق روستایی اهمیت دو چندان پیدا می­کند. سالخوردگی جمعیت روستایی، موانعی بر سر راه توسعه ایجاد می­کند، زیرا جمعیت سالخورده معمولاً در صدد ارزش دادن به روش­های رفتاری گذشته و مقاومت در مقابل تغییرات می­باشند (رمضانیان، 1380: 209).

جمعیت سالخورده توان جایگزینی و تجدید نسل را از دست می­دهد که نتیجه آن از بین رفتن تدریجی روستاها خواهد بود. یکی دیگر از نتایج سالخوردگی جمعیت روستایی، تغییر نحوه انتقال مایملک و دارایی­ها از فرد سالخورده به وراث و نسل جوان است؛ بدین ترتیب که پدیده سالخوردگی به تدریج باعث کنار هم قرار گرفتن دو یا سه نسل شده که به طور همزمان به زندگی ادامه می­دهند. در چنین مواردی معمولاً شخص سالخورده با هدف حفظ قدرت و تداوم نظارت، حاضر نیست دارایی­اش را در اختیار فرزندان جوان خود قرار دهد؛ همچنین به لحاظ اجتماعی نیز نسل جوان را محدود می­کنند و معمولاً در فعالیت­ها و تصمیم­گیری­های مربوط به روستا مشارکت جوانان را نادیده گرفته و اجازه دخل و تصرف در امور را به آنان نمی­دهند. اینجاست کهجوانان روستاییجهت حل معضل نبود کار، سرمایه و درآمد مناسب و نیز رهایی از مشکلات اجتماعی بیان شده، اقدام به مهاجرت می­نمایند (همان: 230). در حالی که مهاجرت روستا به شهر نهایتاً سبب رشد بیکاری و فقر خواهد شد (Goldsmith, 2004: 22).

مهاجرت جوانان روستایی می­تواند بر هم­خوردن ترکیب سنی و جنسی روستا­ها، باقی ماندن سالخوردگان و رکود فعالیت­های کشاورزی را به همراه داشته باشد که در نهایت، افزایش فقر روستایی را به دنبال خواهد داشت. در کشورهای در حال توسعه و از جمله ایران، مهاجرت از روستا به شهر در زمره مهمترین مسائل اجتماعی و اقتصادی به شمار می­آید و پیامدهایی از قبیل زنانه شدن نیروی کار کشاورزی، تخلیه روستاها، سالخوردگی جمعیت روستایی و غیره را خواهد داشت (قاسمی اردهایی، 1385: 53).

از طرفی، افراد سالخورده قادر به فعالیت و ادامه کار مفید نیستند و آنچنان که باید و شاید نمی­توانند از سرمایه­ها، امکانات و منابع موجود استفاده بهینه نمایند. همچنین، گروه سالخورده روستایی دارای ویژگی­های دوگانه مثبت و منفی می­باشند که به تبع آن، اثر گذاری آن­ها بر روند توسعه روستایی نیز به صورت دوگانه خواهد بود؛ سالخوردگان از طرفی، برخوردار از دانش بومی – محلی، تجربه چندین ساله، موقعیت اجتماعی مناسب، توانمندی اقتصادی (در اختیار داشتن زمین کشاورزی، مسکن و …) هستند و از سوی دیگر، ویژگی­های منفی از قبیل پایین بودن سطح آرزوها، عدم خلاقیت و نوآوری، بیسوادی و کم­سوادی، ضعف جسمی، انعطاف ناپذیری و مقاومت در برابر تغییر روش­های تولید نیز دارند که با وجود چنین تضادی، هرچند بتوانند بر توسعه اجتماعی روستا اثرگذاری اندکی داشته باشند، اما بر توسعه اقتصادی آن تأثیر منفی خواهند گذاشت. در این راستا تحقیق حاضر به بررسی و تحلیل اثرات سالخوردگی بر بازدارندگی توسعه اقتصادی – اجتماعی روستاهای بخش جلگه رخ تربت حیدریه خواهد پرداخت. پایان­نامه حاضر در پنج فصل به شرح ذیل تکمیل گردیده است:

5-1-2 برنامه ریزی محله محور …………………………………………………… 20

6-1-2 تقسیمات محله ای (محله بندی) ………………………………………… 22

2-2 مکاتب ………………………………………………………………………. 23

1-2-2 مکتب ساختارگرایی …………………………………………………….. 23

3-2 رویکردها ……………………………………………………………………… 26

1-3-2 رویکرد توسعه پایدار شهری ……………………………………………… 26

1-1-3-2 حکمروایی خوب شهری ……………………………………………….. 30

2-1-3-2 مشارکت …………………………………………………………….. 34

3-1-3-2 توسعه اجتماعات محله ای ………………………………………… 37

2-3-2 رویکرد مدیریت یکپارچه شهری ………………………………………. 39

3-3-2 رویکرد های نوین به محله ………………………………………………… 41

3-2 نظریه ها …………………………………………………………………… 43

1-3-2 تئوری نو شهرگرایی …………………………………………………….. 43

4-2 مدل ها ……………………………………………………………………… 46

1-4-2 مدل های ساخت شهر ………………………………………………….. 46

2-4-2 مدل شهرهای سالم …………………………………………………….. 50

6_2 تجارب ……………………………………………………………………… 55

1-6-2 مدل اندازه ی محله در غرب ……………………………………………… 55

1-6-2 مدل اندازه ی محله در ایران …………………………………………….. 57

7_2 نتایج مبانی نظری ………………………………………………………………… 57

فصل 3. تحلیل تطبیقی محله های شهری قدیم و جدید با توجه به مطالعات میدانی……………… 63

1-3 مفهوم محله و شاخصهای تقسیم بندی آنها در ادوار مختلف ………….. 64

1-1-3 دوران باستان …………………………………………………… 65

2-1-3 دوران اسلامی ……………………………………………………… 66

3-1-3 دوران قاجاریه …………………………………………………… 69

4-1-3 دوران پهلوی اول ……………………………………………….. 70

5-1-3 دوران پهلوی دوم …………………………………………………… 71

6-1-3 دوران پس از انقلاب اسلامی……………………………………. 72

7-1-3 دوران معاصر ……………………………………………………….. 73

جدول جمع بندی …………………………………………………………… 75

2-3 ضرورت بررسی شاخصهای تقسیمات محله ای ……………….. 80

3-3 اهداف تقسیمات محله ای …………………………………………… 81

4-3 مزایای تقسیمات محله ای ………………………………………….. 82

5-3 مشکلات تقسیمات محله ای …………………………………………. 83

6-3 اسناد بالادست و قوانین مربوطه……………………………………… 85

1-6-3 قوانین و اسناد بالادست در سطح ملی …………………………….. 86

1-1-6-3 سند چشم انداز جمهورى اسلامى ایران در افق ١۴٠۴ هجرى شمسى……….86

2-1-6-3 برنامه چهارم توسعه اقتصادی و اجتماعی ایران (1388_1384)………..86

3-1-6-3 برنامه پنجم توسعه اقتصادی و اجتماعی ایران (1394_1390)……….87

4-1-6-3 قوانین تقسیمات کشوری……………………………………………….88

2-6-3 قوانین و اسناد بالادست در سطح منطقه و شهر ………………………. 90

1-2-6-3 گزارش سالیانه شهرداری تهران……………………………………………90

2-2-6-3 طرح جامع شهر تهران ……………………………………………………90

3-2-6-3 سند راهبردی_ ساختاری توسعه و عمران شهر تهران……………….91

4-2-6-3 اسناد “الگوی توسعه مناطق و طرح تفصیلی مناطق 22 گانه تهران…….92

5-2-6-3 طرح تفصیلی منطقه 1 شهر تهران ……………………………………..92

6-2-6-3 قوانین شهرداری …………………………………………………………93

7-3 نقش شوراها وشورایاری ها در تقسیمات محله ای …………………… 95

8-3 شاخصهای تقسیمات محله ای …………………………………………… 97

1_8_3 شاخصهای تقسیمات محله ای در گذشته ……………………………. 97

2_8_3 شاخصهای تقسیمات محله ای دوره معاصر …………………………. 98

9_3 نتایج مقایسه موارد تاثیر گذار بر تقسیم بندی محلات در گذشته و حال…… 99

10_3 ترسیم خطوط و تحدید حدود محلات …………………………………….. 100

فصل4. تحلیل اطلاعات و آزمون فرضیات ……………………………………….. 103

1-4 شهر تهران ……………………………………………………………………… 103

1-1-4 معرفی شهر تهران …………………………………………………………. 103

2-1-4 بررسی تقسیمات شهری در تهران………………………………….. 104

2-4 معرفی منطقه 1 شهر تهران ……………………………………………… 109

1-2-4 موقعیت جغرافیایی منطقه 1 شهر تهران ………………………………. 110

2-2-4 بررسی عوامل طبیعی موثر در مرزبندی محله های منطقه 1 شهر تهران………… 111

3-2-4 ویژگیهای اجتماعی و فرهنگی منطقه 1 شهر تهران ………………….111

4-2-4 ویژگیهای جمعیتی و اقتصادی منطقه 1 شهر تهران ……………….. 112

5-2-4 بررسی شاخصهای تقسیمات محله ای در منطقه 1 شهر تهران ……. 115

3-4 محلات مورد بررسی ……………………………………………………… 119

1-3-4 معرفی محلات مورد بررسی منطقه 1 شهر تهران ………………… 119

1-1-3-4 درکه………………………………………………………………………. 119

2-1-3-4 قیطریه …………………………………………………………………… 126

2-3-4 بررسی شاخصهای تقسیمات محله ای در محلات مورد نظر منطقه 1 تهران……. 130

1-2-3-4 درکه ……………………………………………………………………… 130

2-2-3-4 قیطریه ………………………………………………………………….. 133

3-3-4 تحلیل اطلاعات و آزمون فرضیات ………………………………………… 136

1-3-3-4 تحلیل های توصیفی منطقه یک شهر تهران ……………………… 136

2-3-3-4 تحلیل های توصیفی و کیفی محلات مورد نظر …………………….. 148

3-3-3-4 تحلیل استنباطی فرضیه های پژوهش …………………………. 187

4-3-4 مقایسه کلی محلات قیطریه، درکه و کوهسار ……………………….. 201

نتیجه گیری ……………………………………………………………………… 203

فصل5. ارائه الگو و شاخص های مناسب تقسیم بندی محلات……………… 206

1-5 نتیجه گیری …………………………………………………………………… 207

2-5 نتایج آزمون فرضیات ………………………………………………………… 216

3-5 مدل پیشنهادی و راهکارها …………………………………………….. 231

1-3-5 راهکارها …………………………………………………………………… 231

2-3-5 شاخصهای استخراجی جهت مرزبندی محلات ………………………… 233

3-3-5 مدل استفاده از شاخصهای استخراجی در مرزبندی محلات مورد نظر …… 235

1-3-3-5 درکه و کوهسار …………………………………………………… 235

2-3-3-5 قیطریه ………………………………………………………………….. 236

پیشنهادی برای مطالعات آتی ……………………………………………………. 237

منابع و ماخذ …………………………………………………………………………. 239

منابع فارسی ……………………………………………………………………. 240

منابع لاتین …………………………………………………………………………. 255

سایتها …………………………………………………………………………….. 257

پیوست ها ………………………………………………………………………… 259

چکیده:

محله به عنوان کوچکترین فضای شهری، سلول حیات شهری و عنصری پویا در حکمروایی شایسته شهری مد نظر است. تقسیمات و مرزبندی محله های شهری از دوره اسلامی تا دوره جدید دستخوش تغییر و تحول شده است. محله بندی در گذشته بر اساس شاخصهای اجتماعی و اقتصادی صورت گرفته است اما در دوره معاصر اصول فرهنگ بومی _ اسلامی و درون گرایی محله های شهری کم رنگ شده با احداث خیابانهای متقاطع و وسیع همچنین جابجایی گسترده جمعیتی با ایجاد مشاغل جدید باعث از هم گسیختگی ساختار بازار و محلات قدیمی، گسست اجتماعی محلات سنتی و افزایش تراکم در بعضی از محلات گردید. محله بندی در دوره معاصر بر اساس شاخصهای کالبدی، سیاسی و اقتصادی مانند تصمیمات اداری _ سیاسی، ساخت و سازهای جدید و فعالیت های عمرانی به ویژه احداث شبکه های جدید ارتباطی صورت گفته که کاهش حس تعلق و هویت اجتماعی محلات را به دنبال داشته است.

منطقه 1 شهر تهران نیز که شامل روستاهای قدیمی تغییر شکل یافته و محله های جدید شهری است، با توجه به شرایط پیش آمده، ناشی از مرزبندی های جدید با مشکلاتی چون جدایی گزینی اجتماعی ، تفکیک فضایی درون محله، درهم ریختگی کاربری ها و محدودیتها و مشکلات خدمات رسانی روبرو است.

در این پایان نامه، از روش پژوهشی مبتنی بر رویکرد سیستمی استفاده شده است از اینرو در ارتباط با وضع گذشته و موجود با توصیف عناصر و عوامل اصلی در مرزبندی محله های شهری به تحلیل آثار حاصله پرداخته شده، از روش تحلیلی آزمون t تک گروهی، آزمون فریدمن همچنین توجه نظرات کارشناسی (روش دلفی) استفاده گردید. نتیجه حاصل از این پژوهش پس از مطالعه و بررسی روند تغییرات تقسیمات محله ای در منطقه 1 شهرداری تهران خصوصا در دو محله ی درکه و قیطریه، به صورت مدل ایجاد زیر محلات با رعایتانسجام اجتماعیو فرهنگی پیشنهاد گردید. تلفیق شاخصهای اجتماعی، فرهنگی با شاخصهای سیاسی، اداری، کالبدی و اقتصادی که کارایی بیشتری در مرزبندی محلات به همراه خواهد داشت. بعنوان راهکار نهایی پژوهش ارائه شد در نتیجه شاخصهای مذکور با در نظر گرفتن شرایط بومی، تاکید بر عناصر طبیعی محلات( رود دره و کوه)، ویژگی های مشترک فرهنگی ساکنان، ویژگی های اجتماعی و اقتصادی محلات، منافع مشترک مادی و معنوی با توجه به نشانه های هویت زا و با در نظر گرفتن مشارکت مردم در تعیین حدود محله حائز اهمیت است.

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1- بیان مسأله

ضرورت بررسی محله و شناخت ابعاد آن در برنامه ریزی شهری، ضمن دارا بودن ارزشهای نظری، از ابعاد کاربردی کاملا مشخص نیز در عرصه مدیریت و برنامه ریزی شهری و به ویژه در کلانشهرها برخوردار می باشد.

تقسیمات محله ای و مرزبندی محله های شهری از دوره اسلامی که بر اساس گروه های شغلی و صنفی و قومی انجام می گرفت تا دوره جدید که از اصول و روشهای مرزبندی اداری _ سیاسی تبعیت می کند، دستخوش تغییر و تحول شده است. محله بندی در گذشته بر اساس شاخصهای اجتماعی و اقتصادی صورت گرفته است اما در دوره معاصر اصول فرهنگ بومی _ اسلامی و درون گرایی محله های شهری کم رنگ گردید و احداث خیابانهای متقاطع و وسیع باعث از هم گسیختگی ساختار بازار وبافت های شهریو محلات تاریخی شد. امروزه الگوی توسعه برونزا بر محله های شهری و ساختار شهری مسلط شده است. در این دوران، محله در چارچوب قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری به عنوان یکی از سطوح سلسله مراتب تقسیمات شهری تعریف گردید. در قانون تشکیل شوراهای اسلامی در سال 1361 نیز برای اداره ی چنین واحد شهری خرد مقیاس در شهر، تشکیل شورای محله پیش بینی گردید و بر اساس تبصره 2 ماده 4 قانون تقسیمات کشوری مصوب 15/4/1363 محله یکی از مهمترین و اساسی ترین تقسیمات کشوری معرفی شد.

کلانشهر تهران نیز با قدمت تاریخی و به عنوان مهمترین شهر کشور در دوره های رشد و گسترش خود با تغییر مرزهای محله ای رو به رو بوده است. مرز بندی محله های شهری تهران نیز در گذر زمان متناسب با دگرگونی های نظام های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی متحول شده است. احداث شبکه های جدید ارتباطی، جابجایی وسیع جمعیتی درون شهری و بوجود آمدن مشاغل جدید، همراه با برنامه های خدماتی شهر بر روی این نوع مرزبندی ها تاثیر گذاشته، به گونه ای که مرزبندی محله های شهری تهران بعد از انتخابات شورای شهر در سال 1378 و آغاز فعالیت شورایاری ها در سال 1380 دستخوش تغییر و تحول گردید.

تقسیم بندی محلات در دهه های اخیر نه تنها موجب جدایی گزینی شهری شده، بلکه اعتبار و اهمیت محله های شهری را نیز به عنوان کوچکترین واحد حیاتی شهر دچار اختلال نموده و موجب ضعف همبستگی ساکنین این محلات شده است.

امروزه محله بندی و معیارهای و شاخص های تقسیم بندی محلات با آنچه که در گذشته جریان داشته تفاوت دارد. به صورتیکه بعضی از محله های کنونی با تقسیم و جدا شدن محلات قبلی بوجود آمده اند به نحویکه خط تقسیم و تفکیک محله ای موجب گسست اجتماعی محلات سنتی و قدیمی شده است. این مشکلات در شهرهای بزرگ و کلان شهرها که بدون کنترل رشد یافته اند نمایان تر است. انضمام روستاها به شهر، تغییر شکل محله های قدیمی، محله های مهاجرپذیر و افزایش تراکم در بعضی از محلات بر مشکلات افزوده است.

منطقه 1 شهر تهران نیز که شامل روستاهای قدیمی تغییر شکل یافته و نیز محله های جدید شهری است، با توجه به شرایط پیش آمده، در نتیجه مرزبندی های جدید با مشکلاتی چون جدایی گزینی اجتماعی ، تفکیک فضایی درون محله، درهم ریختگی کاربری ها و محدودیتها و مشکلات خدمات رسانی روبرو است.

در این پژوهش سعی می شود تا با مطالعه و بررسی روند تغییرات تقسیمات محله ای در تهران، به ویژه منطقه 1 شهرداری تهران و تعیین عوامل تاثیرگذار بر آن و شاخص سازی، الگوی بهینه برای دستیابی به پایداری شهری ارائه شود.

2-1- سوالات تحقیق

1- عوامل موثر در تغییر مرزبندی محله های شهری منطقه 1 شهر تهران کدامند؟

2- کدام یک از شاخصها بهتر می توانند برای تعیین مرزهای محله ای در منطقه 1 تهران به کار بروند؟

3-1- فرضیات تحقیق

1- تصمیمات اداری _ سیاسی، ساخت و سازهای جدید و فعالیت های عمرانی به ویژه احداث شبکه های جدید ارتباطی موجب تغییر مرزهای قدیمی محلات منطقه 1 شده است.

2- استفاده از شاخصهای اجتماعی _ فرهنگی در مرزبندی محله های منطقه 1 شهر تهران، به ویژه با تاکید بر همبستگی اجتماعی و تعلق مکانی، کارائی بیشتری نسبت به شاخصهای کالبدی و اقتصادی دارند.

4-1- اهداف تحقیق

1- شناخت وضعیت گذشته و موجود تقسیمات محله ای

2- ارائه شاخصهای تعیین حد و مرز تقسیمات محله ای

3- ارائه پیشنهادات و الگوی بهینه در نحوه مرزبندی تقسیمات محله ای در راستای بررسی فرصتها با در نظر گرفتن شاخصهای تعیین شده

1-5- جنبه جدید بودن تحقیق

در ارتباط با تبیین و تحلیل شاخصهای مرزبندی محله های شهری در منطقه 1 شهر تهران بر مبنای شاخص های اجتماعی و فرهنگی در مرزبندی محله های شهری تحقیقات اندکی صورت گرفته است. این مطالعه دارای نوآوری در ارائه ی الگوی بهینه در نحوه مرزبندی محله ای می باشد.

2-1. بنیادهای پژوهش…………………………………… 10

2-1-1. هوا ………………………………..10

2-1-2. آب وهوا……………………………….. 11

2-1-3. دما………………………………..11

2-1-4. تغییرات دمایی…………………………………. 11

2-1-5. آستانه………………………………… 12

2-1-6. حداکثر دمای روزانه………………………………… 12

2-1-7. حداقل دمای روزانه………………………………… 12

2-1-8. روز سرد………………………………… 12

2-1-9. دمای بحرانی…………………………………. 12

2-1-10. وزش هوا……………………………….. 12

2-1-11. فرارفت هوای سرد………………………………… 12

2-1-12. فشار……………………………….. 13

2-1-13. شیب تغییرات فشار………………………………..13

2-1-14. توده های هوا ………………………………..13

2-1-15. مفهوم همدید………………………………… 13

2-1-16. نقشه های هوا……………………………….. 13

2-1-17. ایستگاه همدید………………………………… 14

2-1-18. آب وهواشناسیهمدید………………………………… 14

2-1-19. ناوه (زبانه کم فشار) ………………………………..14

2-1-20. پشته (زبانه پرفشار)……………………………….. 15

2-1-21. پرفشارها (آنتی سیکلون)……………………………….. 15

2-1-22. پرفشارهای گرمایی………………………………… 15

2-1-23. پرفشار های پویشی…………………………………. 16

2-1-24. نقشه سطح متوسط دریا……………………………….. 16

2-1-25. نقشه های ترازهای بالای جو………………………………… 16

2-1-26. نقشه های هم ارتفاع ژئوپتانسیل………………………….. 16

2-1-27. پرفشار سیبری…………………………………. 17

2-1-28. عامل اصلی تشکیل پرفشار سیبری……………………….. 18

2-1-29. گسترش پرفشار سیبری روی ایران……………………….. 19

2-1-30. پرفشار جنب حاره……………………………….. 19

2-1-31. بادهای غربی…………………………………. 19

2-1-32. کم فشار سودان…………………………………. 19

2-1-33. واچرخند عربستان…………………………………. 20

2-2. سرزمین پژوهش…………………………………… 20

2-2-1. سیمای طبیعی ایران مرکزی…………………………………. 20

2-2-2. پهنه های آبی اثر گذار بر ایران مرکزی………………………. 22

< دریای مدیترانه………………………………… 22

<دریای سرخ و خلیج عدن…………………………………. 22

<دریای سیاه ………………………………..22

2-2-3. پراکنش دما ………………………………..23

2-2-4. میانگین دمای ماهانه………………………………… 24

2-2-5. دمای بیشینه مطلق ماهانه………………………………..25

2-2-6. دمای کمینه مطلق ماهانه………………………………… 26

2-2-7. بارش سالانه……………………………….. 27

2-2-8. میانگین ماهانه بارش………………………………….. 28

2-2-9. پراکنش فشار……………………………….. 30

2-2-10. میانگین ماهانه سمت و سرعت باد غالب در هشت ایستگاه نمونه……32

3-1. پرسش های پژوهش…………………………………… 36

3-2. فرضیات پژوهش………………………………….. 36

3-3. گزینش سرزمین پژوهش و ایستگاه های داده سنجی ………..36

3-4. منابع داده ها……………………………….. 38

3-5. تعیین ویژگی های عمومی آب وهوایی سرزمین پژوهش………. 38

3-6. مراحل شناسایی و استخراج موج های سرما………………… 39

3-7. معیار تعیین موج های سرما……………………………….. 42

3-8. معیار تعیین موج سرمای بحرانی…………………………………. 42

3-9. معیار تعیین روز اوج سرمای بحرانی…………………………………. 42

3-10. مراحل آزمون فرضیه نخست تحقیق………………………………. 43

3-10-1. تهیه داده های ترازی…………………………………. 43

3-10-2. تبدیل داده های فشرده به متن…………………………………. 43

3-9-3. تعیین محدوده طراحی الگوهای همدید…………………………… 43

3-10-4. تبدیل داده های رقومی به نقشه………………………………… 44

3-10-5. ترسیم نقشه های ارتفاعی………………………………… 45

3-10-6. تعیین بیرونی ترین پربند بسته برای هر سرما……………… 46

3-10-7. تعیین پربند پشتیبان پرارتفاع سیبری………………………. 47

3-11. مراحل آزمون فرضیه دوم………………………………… 47

3-11-1. رسم نقشه های بردار باد………………………………… 47

3-11-2. رسم نقشه های خطوط جریان باد……………………….. 48

3-11-3. رسم نقشه های دما ………………………………..48

3-11-4. کمی کردن نقشه های بردار باد………………………………… 48

3-11-5. اسکریپت نویسی میانگین بردارهای باد………………………. 48

3-11-6. اسکریپت نویسی تعیین جهت و سمت غالب بردارهای باد…… 49

3-11-7. فراخوانی اسکریپت dat.gs به محیط GrADS………………..

3-11-8. کارتوگرافی و تکنیک رسم نقشه ها …………………………52

4-1. تحلیل آماری 47 موج سرماهای بحرانی……………………………….. 53

4-1-1. سه ویژگی سرماهای بحرانی…………………………………. 55

<دوام………………………………… 55

………………………………..

<گسترش مکانی…………………………………. 56

4-1-2. نتایج آماری سرماهای بحرانی ایران مرکزی……………… 57

4-2. نتایج همدید سرماهای بحرانی ایران مرکزی………………….. 58

4-2-1. نقش پرفشار سیبری در سرماهای بحرانی ایران مرکزی……..58

<تراز دریا ………………………………..65

<تراز 1000 ه.پ………………………………….. 67

<ترازهای 750 و 500 ه.پ………………………………….. 69

<تحلیل موقعیت پربند پشتیبان…………………………………. 73

<تحلیل الگوهای همدید- تراز 1000 ه.پ………………………………….. 74

<تحلیل الگوهای همدید- تراز 750 ه.پ………………………………….. 75

<تحلیل الگوهای همدید- تراز 500 ه.پ………………………………….. 76

4-2-2. نقش فرارفت های شرقی در سرماهای بحرانی ایران مرکزی…………77

<سمت باد، دما و خطوط جریان در ترازهای بالا………………………………… 77

<تحلیل سرعت و سمت میانگین باد………………………………..87

تحلیل الگوهای بردار باد در تراز 1000 ه.پ………………………………….. 88

5-1. آزمون فرض…………………………………… 90

5-2. نتیجه گیری…………………………………. 91

5-3. پیشنهادها……………………………….. 92

5-4. تنگناهای تحقیق…………………………………. 92

<سرچشمه ها……………………………….. 93

<چکیده لاتین…………………………………. 97

چکیده:

خسارات ناشی از دما های سرد بحرانی بویژه در اکوسیستم های طبیعی و مناطق پرجمعیت شهری در حال افزایش است. ایران مرکزی سرزمینی خشک و مستعد رخداد سرما بویژه طی زمستان است و فاقد منابع تعدیل کننده تنش های دما مانند منابع آب وپوشش گیاهیانبوه است. در تحقیق حاضر برای تعیین امواج سرمای ایران مرکزی، داده های دمای بیشینه روزانه مربوط به مجموع هشت شهر شامل شاهرود، تهران، سمنان، کاشان، اصفهان، یزد، کرمان و بم تهیه و دماهای صفر و زیرصفر آنها به عنوان امواج سرما استخراج شد. بر این اساس، تعداد 47 موج سرما در بازه آماری (1980-2012) شناسایی شد و در دومین مرحله بر پایه 2 معیار زمانی و مکانی یعنی به ترتیب دو روز دوام و درگیری دو ایستگاه و بیشتر، 17 مورد سرمای بحرانی تعیین شد. گشایش پرونده های داده های ترازی هوا تهیه شده از بایگانی NCEP/NCAR، تبدیل آنها به پوشه های متنی طی تاریخ های سرماهای بحرانی و رسم نقشه های هوای روزانه و ترکیبی با استفاده از نرم افزار Surfer سه مرحله از کار بود که به طراحی الگوهای همدید برای تعیین تراز و سمت غالب فرارفت هوای سرد سیبری انجامید. نتایج نشان داد که فرارفت سرما بسوی ایران مرکزی طی 70 درصد مواقع در پایین ترین ترازها (ترازهای دریا و 1000 هکتوپاسکال) و در قالب زبانه های پرفشار سیبری رخ داده است و تنها در 12 درصد اثر پرفشار ارتفاعی تبت و 17 درصد اثر پرفشارهای سرد مهاجر (غربی) آشکار شد.

تحلیل الگوهای های بردار باد و دما در تراز 1000 ه. پ برای آزمون سمت فرارفت هوای سرد طی روزهای رخداد سرماهای بحرانی نشان داد که بردارهای باد در 70 درصد مواقع (12 مورد از 17 مورد)، از سمت جنوب شرق به عنوان دنباله بادهای شرقی از روی افغانستان و پاکستان و گاهی هم از سمت شمال شرق و شرق بر گستره ایران مرکزی راه یافته اند.

فصل اول: سرآغاز

تغییر در بسامد بلایای آب و هوایی مانند موج های سرما یکی از مهمترین جنبه های تغییر آب و هوا است (کنکال و همکاران؛ 1999). همه ساله افراد زیادی با گسترش و وقوع موج های گرم و یا بوران های سرمایی هلاک می شوند (علیجانی،1390). در این میان دماهای بسیار سرد به عنوان خطر یا بحران برای انسان تعریف شده اند. اساسا عنصر دما از دیرباز مورد توجه آب وهواشناسان بوده (عساکره؛ 1388)، تغییرات کوتاه مدت و درازمدت آن می­تواند ساختار آب و هوای هر محل را دگرگون سازد.

بر اساس گزارش هیأت بین الدول آب وهوا (IPPC. 2001)دمای سطح کره زمین در فاصله زمانی 1861-2001 میلادی حدود 0.6 درجه سانتی گراد افزایش یافته است. این درحالی است که رفتار فراسنج دمای حداقل و حداکثر با یکدیگر متفاوت بوده، دمای حداقل به طور آشکاری نرخ افزایشی داشته است. با وجود افزایش دمای حداکثر، نرخ آن از نرخ دمای حداقل کمتر بوده است (کارل و همکاران،1993).

از این رو بنا به قول شعبانی و همکاران (1392: 896)، مدلسازی متغیرهای حدی دمای هوا و پیش بینی دماهای حداکثر و حداقل به عنوان یکی از مهمترین پارامترهای آب وهوای با توجه به تغییرات آب وهوایی، گرمایش جهانی و خشکسالی­ها، قطعاً فرصت بیشتری را جهت برنامه ریزی و ارائه تمهیدات لازم به خصوص در آب و هواهای خشک و نیمه خشک در اختیار برنامه ریزان قرار می دهد.

1-1- بیان مسأله

ایران به دلیل گستردگی زیاد در طول و عرض جغرافیایی، پیچیدگی در پیکربندی ناهمواری ها و یورش توده های هوا با خاستگاه های گوناگون، از نظر دمایی شرایط ویژه ای دارد. تکرار توده های هوایی که به وسیله سامانه های چرخندی و واچرخندی و یا گسترش زبانه های آنها به ایران می رسند و شرایط رطوبتی و دمایی هوای روزمره را تعیین می کنند؛ در درازمدت، شرایط آب و هوایی ایران را به وجود می آورد (علیجانی،1383: 37).

سرزمین ما به دلیل شرایط جغرافیایی خاص، یعنی موقعیت آن در رابطه با گردش عمومی جو و قرار گرفتن آن در عرضهای جغرافیایی میانه، در فصول مختلف سال تحت تاثیر آنتی سیکلونهایی با منشاهای مختلف و خصوصیات فیزیکی گوناگون قرار می گیرد، از جمله این آنتی سیکلون ها، پرفشار سیبری است که مهم ترین مرکز کنش جوی اوراسیا طی زمستان است و اثر محسوسی بر آب وهوای ایران دارد (لشکری 1375: 4).

از جمله سامانه های موثر بر توده هوای وارد شونده به سرزمین ایران می توان به موارد زیر اشاره کرد؛

توده هوای عموما گرم و خشک ناشی از پرفشاره جنب حاره: پرفشاره جنب حاره، سامانه پویشی (دینامیکی) بزرگی در مقیاس سیاره ای است که کانونی روی اقیانوس اتلس شمالی دارد. در دوره گرم سال زبانه ای از پرفشار جنب حاره روی ایران است. قلمرو این زبانه از تراز 700 تا 1000 ه.پ گسترش دارد و سبب حاکمیت هوایی گرم و خشک بر بخش بزرگی از ایران (شبانکار و جلبیان، 1389: ص 48)، بویژه در سرزمین های دور از ساحل می شود. با حرکت پرفشارجنب حاره و رودباد همراه با آن به عرض های پایین تر، از ماه دسامبر و ورود بادهای غربی به ایران در دوره سرد سال (امام هادی، 1383: 36) می توان شاهد ورود توده های هوایی دیگری بود.

n توده های هوای سرد و خشک ناشی از پرفشار سیبری: پرفشار سیبری از میانه ی مهر تا میانه ی فروردین بر آسیا حاکم است. این سامانه نقش دمایی مهمی در ایران بازی می کند و چنانکه پیش از این براتی و علیجانی (1378: 55)، تحقیق کرده اند، طی فصل بهار زبانه های سرمای آن از شمال شمال شرق و گاهی شمال غرب به ایران نفوذ می کنند. مسعودیان (1386: 22) نیز به گسترش این هوای بسیار سرد و خشک بر بخش هایی از کشور اشاره دارد.

n توده های هوای اقیانوسی مدیترانه ای ناشی از ورود بادهای غربی: دریای مدیترانه در مسیر بادهای غربی قرار دارد و اثرات آن از طریق این باد ها به ایران گسترش می یابد. در دورۀ سرد سال بر اثر استقرار فرود بلند مدیترانه، سامانه های غربی فشار هوا اعم از موج های سطح بالا و چرخندهای روی زمین به طرف ایران می آیند. از این رو رطوبت بارندگی ها در دورۀ سرد سال به وسیلۀ سامانه های مهاجر دریای مدیترانه تأمین می شود (علیجانی؛1391).

2-5-1-2- مدل پریگوگن-فلوری-پترسون……………………………………………………………………………………………. 23

2-5-2- ضریب انبساط دمایی و دمایی اضافی هم­فشار……………………………………………………………………….. 26

2-5-3- انحراف گرانروی 28

2-5-4- انرژی آزاد گیبس اضافی………………………………………………………………………………………………………….. 28

2-5-5- معادله چند جمله ای ردلیچ-کیستر……………………………………………………………………………………….. 30

2-5-6- حجم مولی جزئی و مولی جزئی اضافی………………………………………………………………………………….. 31

فصل سوم: بخش تجربی…………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 34

3-1- مواد مصرفی……………………………………………………………………………………………………………………………………. 34

3-2- وسایل و تجهیزات………………………………………………………………………………………………………………………….. 34

3-3- اندازه گیری چگالی مایعات…………………………………………………………………………………………………………… 35

3-4- تعیین حجم مولار اضافی ………………………………………………………………………………………………………. 41

3-5- معادله بررسی شده برای حجم مولار اضافی (پریگوگن-فلوری –پترسون ).. 45

3-6- تعیین ضریب انبساط دمایی اضافی……………………………………………………………………………………………… 46

3-7- اندازه گیری گرانروی……………………………………………………………………………………………………………………… 49

3-8- انحراف گرانروی……………………………………………………………………………………………………………………………… 51

3-9- انرژی آزاد گیبس اضافی فعالسازی G*^E…………………………………………………………………………………….. 55

3-10- محاسبه حجم­های مولی جزیی و حجم­های مولی جزیی اضافی…………………………………………… 59

فصل چهارم : بحث و نتیجه­گیری……………………………………………………………………………………………………………. 67

4-1- تغییرات حجم اضافی مخلوط­ها…………………………………………………………………………………………………… 67

4-2- بررسی تغییرات انحراف گرانروی (Δη) مخلوط­ها…………………………………………………………………. 71

4-3- بررسی تغییرات انرژی آزاد گیبس اضافی فعالسازی G*^E………………………………………………………… 76

-3- بررسی تغییرات ضریب انبساط پذیری دمایی هم­فشار………………………………………………………………….. 78

4-4- حجم­های مولی جزئی و حجم­های مولی جزئی اضافی مخلوط­های دو جزئی…………………………. 81

فصل پنجم: نتیجه گیری کلی…………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 86

نتیجه گیری………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 86

پیشنهاداتی برای تحقیقات آتی………………………………………………………………………………………………………………… 88

مراجع ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 89

عنوان فهرست جداول صفحه

34

37

38

39

40

جدول 3-6- حجم مولار اضافی برای سیستم دوتایی سولفولان + کلروبنزن در دماهای مختلف…..42

جدول 3-7- ضرایب ردلیچ کیستر و انحراف استانداردبرای سیستم دوتایی سولفولان + کلروبنزن42

جدول 3-8- حجم مولار اضافی برای سیستم دوتایی سولفولان + بروموبنزن در دماهای مختلف43

جدول 3-9- ضرایب ردلیچ کیستر و انحراف استاندارد برای سیستم دوتایی سولفولان + بروموبنزن 43

جدول 3-10- حجم مولار اضافی برای سیستم دوتایی سولفولان + نیتروبنزن در دماهای مختلف 44

جدول 3-11- ضرایب ردلیچ کیستر و انحراف استاندارد برای سیستم دوتایی سولفولان + نیتروبنزن 44

45

46

46

47

47

جدول 3-17- مقادیر ضریب انبساط دمایی اضافی برای سیستم دوتایی سولفولان + نیترووبنزن در دماهای مختلف …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 48

48

جدول 3-19- شماره­های کاپیلار جهت اندازه گیری گرانروی مایعات مختلف… … 50

جدول 3-20- گرانروی ترکیبات خالص در دمای 298.15 کلوین با توجه به مراجع ذکر شده 50

جدول 3-21- گرانروی مطلق و انحراف گرانروی برای سیستم دوتایی سولفولان + کلروبنزن.. .. 52

جدول 3-22- ضرایب ردلیچ کیستر و انحراف استاندارد برای سیستم دوتایی سولفولان + کلروبنزن.. .. 52

جدول 3-23- گرانروی مطلق و انحراف گرانروی برای سیستم دوتایی سولفولان + بروموبنزن.. .. 53

جدول 3-24- ضرایب ردلیچ کیستر و انحراف استاندارد برای سیستم دوتایی سولفولان + بروموبنزن 53

جدول 3-25- گرانروی مطلق و انحراف گرانروی برای سیستم دوتایی سولفولان + نیترووبنزن.. .. 54

جدول 3-26- ضرایب ردلیچ کیستر و انحراف استاندارد برای سیستم دوتایی سولفولان + نیترووبنزن 54

جدول 3-27- مقادیربرای سیستم دوتایی سولفولان + کلروبنزن در دماهای مختلف… … 56

جدول 3-28- ضرایب ردلیچ-کیستر و انحراف استاندارد برای سیستم دوتایی سولفولان + کلروبنزن 56

جدول 3-29- مقادیربرای سیستم دوتایی سولفولان + بروموبنزن در دماهای مختلف… … 57

جدول 3-30- ضرایبردلیچ-کیستر و انحراف استاندارد برای سیستم دوتایی سولفولان + بروموبنزن 57

جدول 3-31- مقادیربرای سیستم دوتایی سولفولان + نیتروبنزن در دماهای مختلف… … 58

جدول 3-32- ضرایب ردلیچ-کیستر و انحراف استاندارد برای سیستم دوتایی سولفولان + نیترووبنزن 58

جدول 3-33- حجم مولی ترکیبات خالص در سه دما 60

جدول 3-34- حجم مولی جزیی و برای سیستم دوتایی سولفولان + کلروبنزن در دماهای مختلف 61

جدول 3-35- حجم مولی جزیی و برای سیستم دوتایی سولفولان + بروموبنزن در دماهای مختلف 62

جدول 3-36- حجم مولی جزیی و برای سیستم دوتایی سولفولان + نیتروبنزن در دماهای مختلف 63

جدول 3-37- حجم مولی جزیی اضافی و برای سیستم دوتایی سولفولان + کلروبنزن در دماهای مختلف 64

جدول 3-38- حجم مولی جزیی اضافی و برای سیستم دوتایی سولفولان+ بروموبنزن در دماهای مختلف 65

جدول 3-39- حجم مولی جزیی اضافی و برای سیستم دوتایی سولفولان + نیتروبنزن در دماهای مختلف 66

عنوان فهرست اشکال صفحه

شکل-2-1- سیالی که بین دوصفحه جریان دارد………………………………………………………………………………….. 7

شکل-2-2- گرانرومتر استوالد……………………………………………………………………………………………………………………. 9

شکل-2-3- دستگاه اندازه گیری گرانروی با روش استوک……………………………………………………………………… 10

شکل-2-4- ساختار گرانرومترشات گراته………………………………………………………………………………………………….. 11

شکل-2-5- پیکنومتر پر شده با مایع رنگی……………………………………………………………………………………………… 13

شکل-2-6- تصویر لولهUشکل………………………………………………………………………………………………………………… 15

شکل-2-7- ارتعاش نوسانگر………………………………………………………………………………………………………………………. 16

شکل-2-8- تغییرات حجم محلول بر اثر افزایش یک مول حل­شونده…………………………………………………… 32

شکل-3-1- دستگاه چگالی سنج آنتون پار………………………………………………………………………………………………. 35

نمودار 3-2- نمودار تغییرات چگالی سیستم دوتایی سولفولان + کلروبنزن در دماهای مختلف…………. 38

39

40

67

نمودار4-2- تغییرات حجم مولار اضافی برای سیستم دوتایی سولفولان+ بروموبنزن در دماهای مختلف 68

68

70

72

72

73

73

نمودار4-10- تغییرات انحراف گرانروی برای سیستم دوتایی سولفولان+ بروموبنزن در دماهای مختلف 74

74

نمودار4-12- تغییرات برای سیستم دوتایی سولفولان + کلروبنزن در دماهای مختلف…..76

نمودار4-13- تغییرات برای سیستم دوتایی سولفولان+ بروموبنزن در دماهای مختلف…..76

نمودار4-14- تغییرات برای سیستم دوتایی سولفولان + نیترو بنزن در دماهای مختلف…..77

78

79

79

81

82

83

83

84

نمودار 4-23- تغییرات حجم مولی جزئی نیتروبنزن برای سیستم دوتایی سولفولان + نیتروبنزن در دماهای مختلف ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 84

85

85

چکیده

چگالی و گرانروی مخلوط های دوتایی سولفولان با کلرو بنزن، بروموبنزن و نیتروبنزن در محدوده کسر مولی (0-1) در دماهای 15/298، 15/303و 15/308 کلوین و در فشار جو اندازه گیری شد

از روی اطلاعات تجربی چگالی و گرانروی حجم مولار اضافی، ضریب انبساط دمایی اضافی، انحراف گرانروی و مقادیر انرژی آزاد گیبس فعال­سازی اضافی و همچنین مقادیر حجم های مولی جزئی نیز محاسبه گردید.

کمیت های ترمودینامیکی اضافی نام برده شده در بالا در معادله ردلیچ-کیستر قرار داده شد تا پارامترهای برهمکنش­های دوتایی تخمین زده شود. از نتایج تجربی حجم مولار اضافی توسط نظریه پریگوگن-فلوری-پترسون مقادیر حجم مولار اضافی پیش بینی و بهم ارتباط داده شدند

نتایج نشان داد که مقادیر حجم مولار اضافی برای همه محلول­های دوتایی منفی می باشد همچنین مقادیر گرانروی و انرژی آزاد گیبس فعال­سازی اضافی منفی بدست آمد . میزان و نوع برهمکنش­های بین حلال و حل شونده های مخلوط­های دوتایی نیز تفسیر گردید

واژه های کلیدی

مخلوط­های دوتایی، معادله ردلیچ -کیستر، خواص اضافی، نظریه پریگوگن-فلوری-پترسون، ضریب انبساط دمایی اضافی

2-1-8 ترکیبات شیمیایی 12

2-1-9 اسانس نعنا فلفلی 13

2-1-10 مشخصات 14

2-1-11 تاریخچه 15

2-1-12 خواص درمانی 15

2-1-13 فرآورده های دارویی L.)Mentha piperita)16

بخش دوم–آنتی اکسیدانها، فلانوئید ها، فنل ها واثرات آنها

2- 2-1 رادیکال آزاد 18

2-2-2 عوامل مؤثر در تشکیل رادیکال آزاد 19

2-2-3 انواع رادیکال های آزاد 20

2-2-4 رادیکال های آزاد و بیماریها 22

2-2-5 ترکیبات آنتی اکسیدانی 23

2-2-6 آنتی اکسیدانهای طبیعی و اهمیت آن23

2-2-7 نحوه طبقه بندی آنتی اکسیدنها بر حسب عملکرد 24

2-2-8 مکانیسم علمکرد آنتی اکسیدانها محافظ 25

2-2-9 مکانیسم عملکرد آنتی اکسیدانهای شکننده زنجیره27

2-2-10 انواع آنتی اکسیدانها از نظر منشأ 29

2-2-11 نقش گیاهان به عنوان منابع آنتی اکسیدانی 30

2-2-12 کاربرد آنتی اکسیدان‏ها 31

2-2-13 فلاونوئیدها 32

2-2-14 پراکندگی فلاونوئیدها در طبیعت 33

2-2-15 نقش فلاونوئیدها در طبیعت 34

2-2- 16 ا نواع فلاونوئیدها 35

2-2-17 خواص فیزیکو شیمیایی فلاونوئیدها 36

2-2-18 نقشهای بیولوژیک فلاونوئیدها 37

2-2- 19خواص درمانی و صنعتی و اثرات فلاونوئیدها 38

2-2- 20منابع مهم غذایی 40

2-2-21 ترکیبات فنلی 40

2-2-22 ساختار شیمیایی ترکیبات فنلی 41

2-2-23 جایگاه ترکیبات فنلی و عملکرد آنها 41

بخش سوم–روشهای استخراج مواد موجود در گیاهان

2-3-1 تأثیر شرایط اکولوژیک بر مواد و خواص گیاهان دارویی 44

2-3-2 زمان برداشت 46

2-3-3 روش های خشک کردن گیاهان دارویی 46

2-3-4 آسیاب کردن 47

2-3-5 عصاره 48

2-3-6 عصاره تام 48

2-3-7 استخراج مواد گیاهی 49

2-3-8 روشهای استخراج50

2-3-9 روش های تصفیه و جدا سازی عصاره 55

2-3-10 روش های مختلف تغلیظ عصاره 56

2-3-11 روش محاسبه میزان عصاره براساس در صد 57

2-3-12 ارزیابی عصاره های گیاهی 57

بخش چهارم–اسانس و روش های استخراج آن

2-4-1 اسانس چیست 59

2-4-2 عوامل مؤثر بر کیفیت و کمیت اسانس 59

2-4-3 محل اسانس در گیاه 60

2-4-4 ویژگی فیزیکی اسانس 60

2-4-5 جنس اسانس 61

2-4-6 شیمی اسانس62

2-4-7طبقه بندی اسانس براساس عامل شیمیایی 63

2-4-8 روش های جدا سازی اسانس از گیاه 65

2-4-9 کاربرد اسانس ها و اثرات درمانی 67

2-4-10 عوارض جانبی اسانس ها 69

2-4-11 دلیل استفاده از اسانس ها به جای گیاهان دارویی 70

بخش پنجم–متیل جاسمونات

2-5-1 هورمون های گیاهی72

2-5-2 متیل جاسمونات 72

2-5-3 ترکیبات شیمیایی متیل جاسمونات 73

2-5-4 محل تولید 73

2-5-5 روش های کاربرد 74

2-5-6 اثرات متیل جاسمونات در گیاهان 74

فصل سوم–مواد و روش ها

بخش اول– مواد و وسایل لازم

3-1-1 مواد و وسایل مورد نیاز 79

3-1-2 تهیه نمونه 80

3-1-3 نحوه اسپری نمونه 81

3-1-4 جمع آوری و خشک کردن 81

3-1-5 پودر کردن 82

3-1-6 تهیه عصاره به روش خیساندن(ماسراسیون) 82

3-1-7 اسانس گیری83

3-1-8 مواد و وسایل لازم برای تهیه اسانس83

3- 1-9 روش تهیه اسانس 84

بخش دوم–روش های اندازه گیری

3-2-1 روش اندازه گیری فعالیت آنتی اکسیدانی 87

3-2 -2 روش DPPH 87

3-2- 3تست DPPH 90

3-2-4روش کار تعیین محتوای تام فنلی 93

3-2-5 روش کار تعیین محتوای تام فلاونوئیدی94

فصل چهارم–تحلیل و آنالیز نتایج

4-1 نتایج حاصل از رشد گیاه97

4-2 نتایج استخراج اسانس 99

4-3 میزان عصاره و درصد عصاره 100

4-4 بررسی نتایج فعالیت آنتی اکسیدانی 100

4-5 بررسی نتایج حاصل از محتوای تام فنلی عصاره ها 106

4-6 بررسی نتایج حاصل از محتوای تام فلاونوئیدی عصاره ها108

فصل پنجم–بحث و پیشنهادات

5-1 بحث 112

5-2 پیشنهادات 116

منابع119

چکیده انگلیسی130

ضمائم131

فهرست اشکال

عنوان صفحه

شکل (1-2) گیاه نعنا فلفلی 9

شکل (2-2) گیاه نعنا فلفلی به همراه گل آذین آن 11

شکل (2-3) عوامل خارجی در تولید رادیکال آزاد 20

شکل (2-4) ساختار موکلولی گلوتاتیون GS 26

شکل (2-5) ساختار فلاونوئیدی 32

شکل (2-6) ساختار متیل جاسمونات 73

شکل (3-1) نمونه دریافت شده از مرکز تحقیقات ولنجک 80

شکل (3-2) دکانتور های حاصل از چهار گروه برای تهیه ی عصاره 83

شکل (3-3) دستگاه کلونجر 84

شکل (3-4) ساختار DPPH 88

شکل (3-5)واکنش احیا رادیکال DPPH88

شکل(3-6)دستگاه اسپکتروفوتومتر 92

شکل (3-7)اثر رادیکال DPPH بر غلظت های مختلف عصاره نعنا فلفلی92

شکل(3-8) اثر فولین –سیوکالیتو بر عصاره گیاه نعنا فلفلی94

شکل (4-1) میزان رشد نمونه شاهد با آب 97

شکل (4-2) میزان رشد نمونه شاهد با الکل98

شکل (4-3) میزان رشد نمونه تیمار 50 میکرو مولار99

شکل (4-4) میزان رشد نمونه تیمار 100 میکرو مولار100

شکل (4-5) نموداردرصد مهار DPPH در غلظت های مختلف نمونه شاهد با آب101

شکل(4-6) نمودار نموداردرصد مهار DPPH در غلظت های مختلف نمونه شاهد با الکل101

شکل (4-7) نموداردرصد مهار DPPH در غلظت های مختلف نمونه تیمار 50 میکرو مولار102

شکل(4-8) نموداردرصد مهار DPPH در غلظت های مختلف نمونه تیمار 100 میکرو مولار102

شکل (4-9) مقایسه میانگینIC₅₀±STD error در نمونه های مختلف شاهدها و تیمارها103

شکل(4-10) نمودار مقایسه میانگین جذب نمونه ها در غلظت مختلف ±STD Error در سطح p*≤0.01104

شکل (4-11) نمودارحاصل از منحنی کالیبراسیون استاندارد گالیک اسید106

شکل (4-12)نمودارمیانگین جذب نمونه ها در بررسی محتوای تام فنلی±STD Error 107

شکل(4-13) نمودار حاصل از منحنی کالیبراسیون استاندارد روتین 108

شکل (4-14) نمودار میانگین جذب نمونه ها در بررسی محتوای تام فلاونوئیدی ±STD Error 109

فهرست جداول

عنوان صفحه

جدول (4-1) میزان اسانس تولید شده99

جدول (4-2)میزان عصاره و درصد عصاره100

جدول (4-3) میانگین IC₅₀±STD error 5 در سطحP*≤0.05104

جدول (4-4) میانگین جذب نمونه ها در بررسی محتوای فنلی ±STD error با p*≤0.01105

جدول(4-5) نتایج برحسب mg گالیک اسید درگرم نمونه های عصاره 107

جدول(4-6) نتایج برحسب mg گالیک اسید درگرم نمونه های عصاره متانولی108

جدول (4-7) میانگین جذب نمونه ها در بررسی محتوای فلاونوئیدی ±STD error با p≤0.01110

جدول(4-8) نتایج برحسب mg روتین در گرم نمونه های عصاره متانولی110

چکیده