2-9. پژوهش­های انجام شده در داخل و خارج از کشور…………………. 53

2-10. جمع بندی……………………………… 63

فصل سوم: روش پژوهش………………………………… 66

3-1. مقدمه……………………………. 67

۳-۲.جامعه آماری……………………………… 67

3-۳. نمونه آماری و روش نمونه ­گیری……………………………… 67

۳-۴.نوع و روش پژوهش……………………………….. 67

3-5. ابزارهای اندازه ­گیری…………………………… 67

۳-6. پایایی پرسشنامه ­ها ………………………….71

3-7. روش­جمع­آوری اطلاعات…………………………….. 73

۳-8. روش تجزیه و تحلیل داده ­ها…………………………. 73

فصل چهارم: یافته های پژوهش………………………………. 76

4-1. مقدمه………………………….. 77

۴-۲. مفروضه نرمال بودن…………………………. 78

4-3. مفروضه­ی خطی بودن تفکر انتقادی و سلامت اجتماعی…………….. 78

۴-4. مفروضه­ی خطی بودن سبک­های هویت و سلامت اجتماعی…………….81

4-5. مفروضه­ی خطی بودن سبک­های هویت وتفکر انتقادی………………… 84

۴-6. بررسی فرضیه­ ها ………………………….87

4-7. یافته­ های فرضیه اول پژوهش……………………………… 87

۴-8. یافته ­های فرضیه دوم پژوهش……………………………… 110

4-9. یافته ­های فرضیه سوم پژوهش……………………………… 134

فصل پنجم: بحث، نتیجه گیری و پیشنهاد ها………………………….. 160

5-1. مقدمه………………………….. 161

۵-۲.نتایج یافته ­های فرضیه اول…………………………… 161

۵-۳. نتایج یافته ­های فرضیه دوم………………………….. 165

۵-5. محدویت پژوهش……………………………… 167

۵-6. پیشنهادهای پژوهش……………………………… 167

منابع……………………………. 169

پیوست ها………………………….. 177

پیوست 1.پرسش­نامه های پژوهش……………………………… 178

چکیده:

تفکر انتقادی، تفکری هدفمند، خودگردان، منطقی، استدلالی، مسئولانه، باهدف شناخت است که بستری از ارزیابی، تفسیر،تحلیل و توضیح؛ شواهد، مدارک، چهارچوب­ها….را جهت قضاوت­گری برای اتخاذ تصمیم صحیح فراهم می­کند. هدف پژوهش حاضر شناسایی نقش واسطه­ای گرایش به تفکر انتقادی بین سبک­های هویت و سلامت اجتماعی است. در همین راستا مدلی ارائه گردید که در آن سبک­های هویت به عنوان متغیر برون زاد(مستقل)، تفکر انتقادی به عنوان متغیر واسطه ای، و سلامت اجتماعی به عنوان متغیر درون زاد(وابسته) درنظر گرفته شدند. مشارکت کنندگان این پژوهش، 350 نفر از دانشجویان دانشگاه خوارزمی تهران بودند که توسط پرسش­نامه­ی تفکر انتقادی ریکتس، و پرسش­نامه سبک­های هویت (ISI 6G ) و پرسش­نامه­ی سلامت اجتماعی کیینز مورد ارزیابی قرار گرفتند. برای بررسی اثر مستقیم و غیرمستقیم سبک­های پردازش هویت بر سلامت اجتماعی از روش رگرسیون سلسه مراتبی، و از نرم­افزار SPSS جهت تجزیه و تحلیل استفاده شد. برای تعیین پایایی پرسش نامه ها ازتتای ترتیبی و جهت احراز روایی مقیاس ها از تحلیل عوامل استفاده شد. نتایج حاصل نشان داد که سبک هویت اطلاعاتی و هنجاری با هر یک از مولفه­های سلامت اجتماعی رابطه­مستقیم و مثبت را دارا بودند و این نسبت در افراد دارای سبک هویت اطلاعاتی بیشتر بود ضمن اینکه رابطه­ی سبک هویت سردرگم/اجتنابی با هر یک از متغیرهای پژوهش منفی بود. در خصوص نقش گرایش به تفکر انتقادی، در افرادی که در برخورد با مسائل از شیوه­ی هویت اطلاعاتی استفاده می­کنند به طور مستقیم وغیرمستقیم (با واسطه­گر بودن تفکر انتقادی) قادر به پیش­بینی مولفه­های سلامت اجتماعی هستند. در کل نتایج یافته­ها مبین آن بود که افرادی با هویتی اطلاعاتی نسبت به افردی که از دو سبک دیگر استفاده می­کنند سلامت اجتماعی بیشتری را دارا هستند و افرادی با سبک هویتی سردرگم/اجتنابی به دلیل پایین بودن میزان استفاده از تفکر و ارزیابی اطلاعات، نسبت به دو سبک دیگر از نمره سلامت اجتماعی پایین­تری برخوردار بودند. با توجه به این نتایج، پیشنهاد می­گردد آموزش تفکر انتقادی با توجه به تنوعات دستاوردهای فرهنگی و علمی، آموزش مهارت­ها و به کارگیری تفکر انتقادی جزء لاینفک برنامه ­های آموزشی و تربیتی باشد و بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد.

فصل نخست: کلیات پژوهش

1-1- مقدمه

از مباحث مهم در دوره­ی نوجوانی شکل گیری هویت است. رسیدن به یک هویت منسجم پیش نیاز رشد بهینه­ی فرد در تمام دوران زندگی است و نرسیدن به چنین هویتی می تواند زمینه ساز آسیب های روانی – اجتماعی بسیار باشد. هویت زمینه سازِ اساس شخصیت در بزرگسالی را نشان می‎دهد. در صورتی که پایه­ی آن قوی باشد یک هویت فردی محکم حاصل می شود در غیر این صورت نتیجه آن چیزی است که اریکسون آن را هویت گم گشته می نامد وی شکل­گیری هویت را برای آماده کردن نوجوان به عنوان فردی آماده انجام تکلیف در بزرگسالی، لازم می داند (برک، ترجمه ی سید محمدی، 1382). ناکامی در دستیابی به هویت، به عدم صمیمیت یا فاصله­گذاری منجر می شود. فاصله گذاری، به آمادگی برای فاصله گرفتن از مردم و موقعیت­هایی که ممکن است هویت فرد را نقض کند، اطلاق می­شود. بنابراین حل موفقیت­آمیز مباحث هویت نه تنها برای سلامت فرد مهم است بلکه برای روابط نیز دارای اهمیت است (شوارتز، 2001).

محققان بسیاری سعی بر آن داشته اند تا به بررسی دقیق سازه هویت و پیامد آن بر زندگی فرد بپردازند. از جمله­ی این محققان اریکسون است. مفهوم هویت برای اولین بار از مکتب روانکاوی و از سوی اریکسون (1965) مطرح شد وی شکل گیری هویت را تکلیف اساسی دور­ی نوجوانی می داند. اریکسون اولین فردی بود که چارچوبی برای فهم فرایند شکل گیری هویت ارائه داد. اریکسون شکل گیری هویت فردی را نشانه­ای از سازگاری و تعادل در این دوره یاد می کند. چنان چه هویت نوجوان در طی زمان و تجربیات حاصل از برخورد اجتماعی درست شکل گیرد سلامت روانی نوجوان تضمین می شود (اریکسون، 1968).

مارسیا(1966) نیز بر اساس نظریه­ی اریکسون در این رابطه به ارائه پایگاه های هویت با توجه به دو بعد کاوشگری و تعهد در نوجوانان پرداخته است. وی بر اساس نظریه­ی اریکسون، 2 مفهوم اساسی” اکتساب و تعهد ” را برای رشد هویت مطرح می کند و چهار وضعیت هویت را مطرح می­کند که عبارتند از:

1- هویت موفق 2- هویت سردرگم 3- هویت دیررس 4- هویت زودرس.

مارسیا اگرچه مفهوم هویت را وسیع کرد اما محدود و ایستا بودن، انتقادی بود که به وضعیت پایگاه های هویت مطرح شد زیرا زیربنای رشد یا تحول هویت را که که درک و فهم فرایندهای پویای روانی – اجتماعی است محدود می کند. از این رو نظریه­پردازان جدید به جای بررسی پیامدهای شکل گیری هویت و پایگاه های هویتی به بررسی فرایندهای زیربنایی شکل گیری هویت پرداخته­اند از جمله برزونسکی را می توان نام برد. برزونسکی (1990) بر اساس فرایندهای شناختی – اجتماعی وضعیت های هویت مارسیا را در چگونگی شکل گیری، حفظ و تطابق هویت در نوجوانان پرداخت و برای اولین بار از سبک هویت نام برد و سه سبک، 1- سبک اطلاعاتی 2- سبک هنجاری 3- سبک سردرگم/ اجتنابی را معرفی می کند (برزنسکی و فراری، 1996).

نتایج کارکرد این محققان و دیگر پژوهشگران در این زمینه نشان داده است که اگر فرد بر مبنای درستی به هویت برسد هم در زمینه های مختلف فردی چون تحصیل، کار، ازدواج،انتخاب دوست، و… هم در زمینه­های اجتماعی از جمله روابط اجتماعی، مواجه با ارزش ها وعقاید مختلف، سلامت اجتماعی، و…..تاثیر آن انکارناپذیر است زیرا بر اساس هویت است که فرد می­داند در هر موقعیتی، چه موضع­ای بگیرد و چه تصمیمی اتخاذ کند. از طرفی برای رسیدن به یک هویت یافتگی موفق راه­های بسیاری ارائه شده است که یکی از موثرترین این راه­ها برا دست یابی به هویت موفق و تثبیت شده، بهره گیری از تفکر بویژه گرایش به تفکر انتقادی است.

به طور خلاصه، همان گونه که اشاره شد از جمله عواملی که از شکل­گیری هویت تاثیر می­پذیرد و در برون دادهای رفتاری فرد، در ارتباط با دیگران مطرح می شود متغیر سلامت اجتماعی است. ازطرفی از عواملی که می­تواند شدت این رابطه را تحت تاثیر قرار ­دهد متغیر گرایش به تفکر انتقادی است. البته میزان این شدت رابطه به نقش این متغیر به عنوان نقش واسطه­ای یا تعدیل­گر متفاوت خواهد بود. به طور کلی هدف اصلی این پژوهش نیز بررسی نقش گرایش به به تفکر انتقادی در ارتباط با سبک­های هویت و سلامت اجتماعی است.

2-1- بیان مسئله

برخی از روانشناسان معتقدند انسان در دوره­ی نوجوانی از نظر روانی تولدی دوباره می یابد و در عین حال بحرانی ترین زمان برای سازگاری و شکل گیری شخصیت است. زیرا فرد با یک سری از تغییرات ناگهانی مواجه می شود باورها و انتظارات وی تغییر یافته، دنیای آشنای کودکی را پشت سر گذاشته و خود را با دنیای جدید و پیچیده رو به رو می بیند. کسب هویت، پاسخ نوجوان برای درک خود است که در حین داشتن چیزهای مشترک با دیگران، از آن­ها متمایز و جدا می­شود. با تشکیل هویت، زندگی فرد هدفی معنادار پیدا می کند ( برزونسكی ،1992؛ به نقل فارسی نژاد و همکاران ، 1386 ).

با این­که اوج هویت یابی مختص دوره­ی نوجوانی است اما با استناد به نظریات جدید در این راستا، دستیابی به هویت معمولا در دهه ی سوم زندگی فرد رخ می دهد. لطف آبادی (1384) علت طولانی شدن دوران نوجوانی را، پیچیدگی های زندگی در جوامع امروزی، طولانی شدن تحصیلات، و مشکلات استقلال اقتصادی و به دنبال آن دیرتر جدا شدن از والدین و تشکیل زندگی مستقل، بیان می کند. رسیدن به این استقلال در بسیار از موارد در سن 20 -25 سالگی می­رسد.

در این دوره جوانان تلاش می کنند تا به خودمختاری و استقلال بیشتری دست یابند تا بتوانند نقش های بزرگسالی را بپذیرند، روابط دوستانه و صمیمانه جدیدی تشکیل دهد و حس هویت خود را تحکیم یا بازسازماندهی کند (بروکس و دوبویس، 1995).

از عواملی که از شکل­گیری هویت تاثیر می­پذیرد و در برون دادهای رفتاری فرد ، در ارتباط با دیگران مطرح می شود متغیر سلامت اجتماعی است. به طوری که انتظار می رود افرادی که در دست­یابی به هویت موفق بوده­اند ارزیابی هایی مثبت در رفتارها و بازخوردهای خود دارا هستند و به طور کلی از سلامت اجتماعی بالاتری بهره مند هستند.

گنجی (1385)، شکل گیری و رشد هویت را از طریق روابط و معاشرت با دیگران و در بطن اجتماع می داند در این بین آن­چه بیشترین اهمیت را دارد سلامت روانی، ذهنی و اجتماعی است. بنابراین در کسب هویت هم خود فرد، هم عوامل دیگری از جمله محیط و اجتماع، اعضای خانواده، همکاران، همسایگان و به طور کلی اجتماع نیز تاثیر خواهد گذاشت و فرد در صورتی از سلامت اجتماعی بهنجار برخوردار خواهد بود که بتواند با محیط خود سازگار شود چنین فردی می تواند تغیرات فردی و اجتماعی را یکپارچه کند و به خویشتن پنداری مثبتی دست یابد و هویت خود را شکل دهد، اگر نتواند به چنین هویتی دست یابد با هویتی سردرگم و به عبارتی با بی هویتی مواجه خواهد شد که پیامد چنین هویتی تزلزل در اعمال و رفتار، و به خطر افتادن سلامت اجتماعی فرد است

سازمان بهداشت جهانی(who ) سلامت اجتماعی را به عنوان یکی از عوامل بهداشت روان برمی شمرد. در تعریف سلامت اجتماعی، تاکید به ارزیابی شخصی فرد از نحوه­ی عملکردش در اجتماع و نگرش وی نسبت به افراد و گروهای اجتماعی است (کیس ،2002).

« سلامت اجتماعی ظرفیت کامل زندگی کردن به شیوه ای است که مارا قادر به درک ظرفیت های طبیعی خود می کند و به جای جدا کردن ما از سایر انسان هایی که دنیای ما را می سازند، نوعی وحدت بین ما ودیگران به وجود می آورند. سلامت اجتماعی نقش محافظت کننده ای در مقابل با فشارهای روانی دارد که از فرد در مقابل وقایع فشارآور زندگی اجتماعی حمایت می کند» ( صبوری، 1390، 19و20).

تحقیقات زیادی نشان دادند آن­چه در تقویت عملکرد و سلامت روانی – اجتماعی فرد نقش مهمی ایفا می کند تعهدات ثابت شخص است به طوری که افرادی که تعهد کمتری دارند یعنی یک دیدگاه ثابت و روشن در مورد خود و دنیایی که در آن زندگی می کنند ندارند، امکان دارد اجتماع را به صورت یک مجموعه پر از هرج و مرج، تصادفی و بدون هیچ قابلیت پیش­بینی که نمی توان مدیریت کرد بپندارند یعنی از سلامت اجتماعی پایینی برخوردار هستند (برزونسکی، 2003).

از طرفی تشکیل هویت در دوران نوجوانی دارای دو وجه متضاد است یکی انطباق با خود یا “خود اثبات گرا” و دیگری انطباق با محیط ویا “خود فزاینده” است زمانی که بین این دو جنبه متفاوت از خود، عدم تعادل رخ دهد تعادل روانی و سلامت فرد را به خطر می کشاند. تغییر در عملکرد شخصی و اجتماعی به عنوان منبع پردازش از اطلاعات باعث ایجاد این عدم تعادل می شود. انطباق موثر با محیط به معنی سازگاری با مجموعه­ای از نظام های بیرونی مثل دوستان، همسالان، نقش های تجویز شده از سوی گروه های اجتماعی و نظام های آموزشی است. که پیش نیاز سلامت اجتماعی فرد را تأمین می کند(کیس ،1998 ؛ به نقل فارسی نژاد و همکاران ، 1386).

بنابراین تا این جا این مطلب قابل برداشت است که، طی شدن فرآیند هویت یابی موفق، به فرد در زمینه­های تصمیم گیری و موضع گیری کمک می­کند و وی را از تشویش، اضطراب و بحران روانی رها می­سازد و به تبع آن سلامت اجتماعی فرد را قابل پیش بینی می­کند. در این راستا نیز پژوهش هایی انجام گرفته و راهکارهایی در جهت کمک به طی شدن موفق مسیر هویت و از آن سو عواملی که از آن تاثیر می­پذیرد پیشنهاد داده شده است. یکی از این راه ها که مورد بررسی تحقیق حاضر نیز هست توجه به رشد شناختی و چند بعدی بودن مقوله­ی تفکر و به ویژه عنایت به گرایش به تفکر انتقادی است.از جمله افرادی که در این زمینه پژوهش­هایی انجام داده است فردی به نام کرتینر بود.

کرتینر، توجه فلسفی به انسان را در مطالعات روان شناسی وارد کرد و هویت را از دیدگاه رشدی – اخلاقی و وجودگرا، مفهوم سازی نمود. او بر انتخاب، کنترل خود، مسئولیت پذیری و یگانگی ویژگی تاکید داشت. وی مانند اریکسون هویت را ناشی از از هر دو عامل خود و جامعه می داند؛ هم چنین بین ساختار شخصیت فرد و سازمان های اجتماعی، ارتباط متقابل قائل است، به طوری که هر کدام می تواند موجب رشد دیگری شود. بیشترین سهم کرتینر در ادبیات هویت، معرفی مجموعه ای از قابلیت هایی است که می تواند کیفیت رشد هویت را بهتر کند. کرتینر با تکیه بر مسئولیت پذیری اجتماعی و این که فرد مسئول انتخاب های خود است هویت اجتماعی را هم تراز هویت فردی می داند و به تئوری های نئواریکسونی کمک می کند تا بتواند نسبت به تئوری وضعیت هویت مارسیا، از ابعاد بیشتری به این قضیه بپردازند. کرتینر پیمودن مسیر اکتشاف در فرآیند هویت یابی را نیازمند داشتن مهارت های حل مسئله می­داند که این مهارت­ها از تفکر انتقادی سرچشمه می­گیرند (شوارتز ،2000؛ به نقل ازجوادزاده شهشهانی، 1383 ) .

لیپمن (2003) تفکر انتقادی را به عنوان تفکری کاربردی معرفی می کند که استفاده از آن تغیراتی عقلانی حاصل می­آورد. دو سویه است که در پایین­ترین حد اتکای آن، قضاوت است و در بیشترین حد آن عمل کردن به قضاوت هاست می توان سه خصصیه را برای آن برشمرد: 1- تکیه بر ملاک ها 2- خود تصحیح­گر است 3- حساس به زمینه های وقوع است ( به نقل از عباسی، 1380). از آن جا که تفکر انتقادی تفکر درباره­ی تفکر است می تواند ضعف و کمبودهای خود را پیدا کند. «تفکر انتقادی مستلزم فرایندهای عالی ذهن و داوری بر اساس شواهد و مدارک است. تفکر انتقادی نوعی حل مسئله است. اما علاوه بر حل مسئله دارای عناصری از توانایی های تحلیل و ارزشیابی امور است » (سیف، 1389). مایرز (1960)، نیز این­گونه تفکر انتقادی را تعریف می کند: شناسایی استدلال های غلط، عدم هیجان عاطفی در مواجه با مسئله است. عامل کلیدی در تفکر انتقادی طرح سئوالات مساله، نقد و بررسی راه حل ها و یافتن جایگزین هاست (ترجمه­ی ابیلی، 1384).

کوتاه سخن این که، چنین به نظر می­رسد بین متغیرهای اجتماعی از جمله سلامت اجتماعی با سبک­های هویت، یک ارتباط ضمنی وجود دارد. در تحقیق حاضر سه مدل متفاوت آزمایشی جهت بررسی نقش گرایش به تفکر انتقادی در ارتباط بین سبک­ها هویت و سلامت اجتماعی پیشنهاد شده است.

1-مدل اثر مستقیم: در این مدل فرض می شود که سبک های پردازش هویت و تفکر انتقادی به طور مستقیم و مستقل با متغیر سلامت اجتماعی ارتباط دارند.

2- مدل اثر تعدیل­کننده: در این مدل فرض می­شود قدرت و جهت ارتباط سبک­های هویت و سلامت اجتماعی با سطوح مختلفی از تفکر انتقادی تغیر می کند.

3- مدل اثر واسطه­ای: فرض این مدل آن است که رابطه­ی بین سبک های پردازش هویت و سلامت اجتماعی وقتی که اثر متغیر تفکر انتقادی کنترل شود به طور معنی­داری تقلیل پیدا می کند(برزونسکی، 2004).

در متون­های پژوهشی حاکی از آن است مطالعاتی که به بررسی و مطالعه ی سه متغیر مطرح در پژوهش پرداخته باشد محدود است بنابراین ارائه­ی نتایج تحقیقاتی که در پی می آید ممکن است به طور مسقیم با موضوع تحقیق حاضر ارتباط نداشته باشد ولی در راستای سوابق محسوب می شود با توجه به ادبیات مورد بررسی در مورد متغیرهای سبک های هویت، اثرآن برسلامت اجتماعی وابهام در نقش گرایش به تفکر انتقادی به عنوان زیر مجموعه ای از حل مسئله، سوال این پژوهش آن است که، در ارتباط بینسبک های هویتو سلامت اجتماعی آیا تفکر انتقادی نقش دارد؟ در صورت وجود نقش برای تفکر انتقادی، آیا تفکر انتقادی در ارتباط بین سبک های هویت و سلامت اجتماعی دارای نقش واسطه ای یا تعدیل گر؟

[1] . Brooks & DuBois

[2]. Social well-being

[3] . Krtynr

[4] .Moral – developmental

[5] .Existentialist

[6].choice

[7] .Self – control

[8] .Responsibiligy

[9] .Integrity of character

[10]. Suspension of judgement

[11].Moderater

[12] . Mediator

[1] . Identity