1-2-8 سیاست قومی…………………………………… 23

1-3 عناصر هویت ملی…………………………………… 24

1-3-1دین و مذهب……………………………………. 25

1-3-2 زبان………………………………….. 26

1-3-3 جغرافیا یا سرزمین…………………………………… 27

1-3-4 فرهنگ (رسوم ملی،آیین ها،اسطوره ها،هنر)………………… 28

1-3-5 تاریخ و سرنوشت مشترک…………………………………….. 29

1-3-6 بستگی های مشترک اقتصادی…………………………………… 30

1-3-7 میراث سیاسی مشترک (دولت)…………………………………. 31

1-3-8 اراده جمعی داوطلبانه………………………………….. 32

فصل دوم: ملت ایران در ادوار مختلف تاریخی با تمرکز بر بعد از انقلاب اسلامی 1979

2-1 مقدمه………………………………….. 34

2-2 تاریخ سیاست های ملت سازی در دوران باستان و اسلامی……………… 34

2-3بررسی سیاست های ملت سازی بعد از انقلاب اسلامی 1979…………… 36

2-3-1 رویکرد امت مدارانه (الگوی آرمان گرایانه)…………………………………. 36

2-3-2رویکردتلفیقی…………………………………… 36

2-3-3 رویکرد وحدت در کثرت……………………………………. 37

2-3-4 دوران سیاست جنگی…………………………………… 42

2-4 نتیجه گیری…………………………………… 46

فصل سوم : وضعیت جمعیت شناختی جمهوری اسلامی ایران ( با تأکید بر تنوع قومی)

3-1مقدمه…………………………………… 48

3-2 بررسی وضعیت تنوع قومی در جهان………………………………….. 48

3-3 تنوع قومی در ایران و علل آن………………………………….. 52

3-4 علل گونا گونی قومی در ایران………………………………….. 53

3-4-1زبان………………………………….. 55

3-4-2 دین…………………………………… 56

3-4-3موقعیت جغرافیایی ؛ اقوام مهاجر و کوچ نشین………………………. 57

3-4-4 برنامه های نوسازی (نفوذ فرهنگ غرب)…………………………….. 58

3-5 ایران: موزاییک اقوام………………………………….. 58

3-5-1 قوم آذری…………………………………… 65

3-5-2 قوم کرد………………………………….. 67

3-5-3 قوم عرب……………………………………. 70

3-5-4 قوم بلوچ…………………………………… 72

3-5-5 قوم ترکمن…………………………………… 75

3-5-6 قوم لر………………………………….. 78

3-6 نتیجه گیری…………………………………… 80

فصل چهارم: سیاست ملت سازی در دوران سازندگی و اصلاحات در جمهوری اسلامی ایران (1384- 1367)

4-1 مقدمه………………………………….. 82

4-2 دوره سازندگی…………………………………… 82

4-2-1 تأکید بر توسعه اقتصادی و تشدید نابرابری های منطقه ای………. 82

4-2-2تشدید تمرکز گرایی در ساختار سیاسی کشور…………. 86

4-2-3 مصوبه­هایشورای عالی انقلاب فرهنگیدر دوره سازندگی………….87

4-2-4 دیدگاه های رئیس دولت سازندگی………………………….. 88

4-2-5 برنامه ها و اهداف طرح ریزی شده دولت و هیات وزیران(1376-1368)………91

4-2-6 نتایج و عملکرد دولت سازندگی…………………………………… 94

4-2-7 جمع بندی اقدامات دوره سازندگی در جهت تدوین سیاست ملت سازی (1376- 1368)……100

4-3 دوره اصلاحات (1384-1376)…………………………………. 103

4-3-1 دیدگاه رئیس دولت اصلاحات در زمینه ملت سازی……………. 103

4-3-2 اولویت یافتن مسایل فرهنگی و سیاسی (اهداف و برنامه های طرح ریزی شده دولت و هیات وزیران)……107

4-3-3 تمرکز زدایی اداری، برنامه ریزی…………………………………… 111

4-3-4 تغییر نگرش در مبانی هویت ملی و وفاق اجتماعی ( تغییر در مبانی ملت سازی)……..113

4-3-5 عملکرد و نتایج دولت اصلاحات(1384-1376)……………………. 115

فصل پنجم : نتیجه گیری

5-1 وجوه تفاوت در دو الگوی ملت سازی در جمهوری اسلامی ایران…….. 124

5-2 وجوه تشابه در سیاست های ملت سازی در دوران سازندگی و اصلاحات………126

فهرست منابع…………………………………..131

منابع فارسی…………………………………… 131

منابع لاتین…………………………………… 136

چکیده:

ملت سازی فرآیند است که طی آن شهروندان جامعه به تدریج پیرامون نقاط مشترک و وحدت آفرین به خود فهمی می رسند و اشتراکات را تقویت می کنند و در عین حال نقاط گسست و شکاف برانگیز از بین می رود یا تضعیف می شود. وجود ملتی یکپارچه و منسجم یکی از مهم ترین لوازم تداوم حیات دولت های کنونی است. بدون وجود ملتی متحد، بقاء و حیات کشور امکان پذیر نیست. بنابراین سیاست هایی که در جهت ساخت ملت و ایجاد همگرایی در بین مردم یک کشور که از اقوام و اقلیت های دینی و زبانی و فرهنگی مختلف تشکیل می شود، بسیار حائز اهمیت است.در این پژوهش کوشش بر این است که سیاست ها و تصمیماتی که در جهت برنامه های ملت سازی در جمهوری اسلامی ایران (دوره سازندگی و اصلاحات ) گرفته شده است، مورد شناسایی و بررسی قرار گیرد. به عبارت دیگر فرض اساسی در این پژوهش عبارت از این است که: الگوی ملت سازی در دوره سازندگی تمرکز گرا و مبتنی بر توسعه اقتصادی و در دوره اصلاحات تمرکز زدا و مبتنی برتوسعه سیاسیو فرهنگی بوده است.

هدف اصلی این پژوهش فهم بهتر و شناسایی سیاست های ملت سازی و قومی در کشور ایران که ملت آن متشکل از اقوام و اقلیت های دینی، زبانی و فرهنگی متفاوت است، می باشد. روش تحقیق در این پژوهش نیز مقایسه ای است.در این تحقیق در مرحله اول به کلیات و مفاهیم ملت سازی و عناصر هویت ملی که سازنده سیاست های ملت سازی اشاره شده است. در مرحله دوم، به بررسی برنامه ها و فرآیند ملت سازی در طول تاریخ ایران توجه گردیده و در مرحله بعدی علل تنوع قومی در ایران و وجود اقوام گوناگون بررسی و تحلیل شده است. سپس الگوهای ملت سازی اجرا شده در دو دوره سازندگی و اصلاحات مورد بررسی قرار گرفته و در نهایت وجوه مشابهت ها و تفاوت ها در این دو الگو مورد شناسایی و تحلیل قرار گرفته می­شود. بر اساس نتایج این تحقیق، در جمهوری اسلامی ایران، سیاست های ملت سازی روندهای متفاوتی را پشت سر گذاشته است، به گونه ای که تدوین تصمیمات ملت سازی در دوره سازندگی مبتنی بر توسعه اقتصادی و نوسازی و در دوره اصلاحات مبتنی بر توسعه سیاسی و فرهنگی بوده است. توجه و تاکید هریک از این دولت ها به یک وجه از توسعه کشور در سیاست ملت سازی خود باعث شکاف ها و پیامدهای نامطلوب برای مردم کشور و آینده آن ها شده است.

مقدمه:

موضوع ملت سازی از مباحث کلیدی و راهبردی در عرصه­ی علوم سیاسی و روابط بین الملل می­باشد. چون مقدمه و اساس مطالعات سیاسی دولت، حکومت و جامعه که روابط و مناسبات این اجزا پیش زمینه و سرآغاز مطالعات رشته های سیاسی و بین الملل را تشکیل می­دهد و بدون شناخت ملت و عناصر ملت سازی، مطالعه در زمینه علوم فوق کاری بیهوده و بدون محتوی خواهد بود، زیرا ملت به عنوان موضوع کلان و پیچیده اسکلت بندی مطالعات سیاسی و بین الملل را تشکیل می دهد.

واقعیت پدیده ملت سازی و گونه های مختلف سیاست های ملت سازی قدمتی تاریخی دارد اما نظریه پردازی پیرامون آن با پیدایش دولت – ملت های مدرن اروپایی و شیوع نظریه های نوسازی و توسعه مقارن شده است. در همین راستا صاحب نظران مختلف درباره مؤلفه ها و عناصر ملت، شیوه های شکل گیری ناسیونالیسم و ملی گرایی در میان ملت ها و نسبت ملت به عنوان کل با هویت های خرده مثل گروه های قومی، نژادی، زبانی و مذهبی و نسبت سیاست ملت سازی با دموکراسی، آزادی، خشونت یا همزیستی سیاسی و الگوهای متفاوت ملت سازی در ملت های نوپا و تاریخی نظریه های متعددی را مطرح نموده اند.

کشور ایران به عنوان یکی از تمدن­های کهن در طول تاریخ فراز و فرودهایی داشته و حوادث گوناگونی را پشت سرگذاشته است ولی ملت ایران توانسته ماندگاری خود را با وجود تحولات بزرگ در تمام عصرها و دوره­ها حفظ نماید. بنابراین شناخت الگوها و گونه های ملت سازی در ایران و خصوصاً بعد از انقلاب اسلامی از اهمیت بسیاری برخوردار است.

لذا با توجه به این توضیحات و همچنین به دلیل اهمیت موضوع ونبود کارهای تحقیقی پیرامون ملت سازی در ایران، خصوصاً در مطالعات موردی پیرامون جمهوری اسلامی، دراین پژوهش سعی گردیده است تا الگوهای ملت سازی اتخاذ شده از سوی دولت­های بعد از انقلاب اسلامی مورد مطالعه قرار گیرد ونقش آن در روند توسعه و تعالی ایران در طی دوره های مختلف علی الخصوص در دوران سازندگی و اصلاحات مورد کاوش و بررسی قرار گیرد.

فصل اول

1-1- کلیات

1-1-1- بیان مسأله:

ایجاد روح مشترک ملی که از آن با عنوان ملت سازی یاد می شود، هدف اساسی کلیه ی نظام های سیاسی در همه ادوار تاریخ بوده و هست. در بیانی ساده ملت سازی فرآیندی است که طی آن شهروندان جامعه به تدریج پیرامون نقاط مشترک و وحدت آفرین به خود فهمی می رسند و اشتراکات را تقویت می کنند و در مسیر تکامل آن گام بر می دارند و در عین حال نقاط گسست و شکاف بر انگیز از بین می رود و یا تضعیف می شوند. در نقطه تکامل این فرآیند گروه های متنوع قومی، زبانی و مذهبی به هویتی واحد دست می یابند و با آن منظومه هویتی خود و جامعه را تعریف می نمایند.

نیل به چنین هویتی در پرتو سیاست های ملت سازی ممکن می شود. سیاست ملت سازی در جوامع متنوع و تاریخی و نیز در جوامع در حال گذار هم ضرورتی مضاعف دارد و هم با چالش ها و موانع جدی تری نیز روبروست. ضرورت اتخاذ سیاست ملت سازی به حدی است که در جوامع در حال توسعه اخیراً فرآیند ملت سازی را به عنوان الزام توسعه ایی شناخته اند.ادبیات مربوط به ملت سازی طی سال های اخیربیشتر معطوف به توسعه می باشد و به تعبیر دیگر گفته می شود آن نوع از ملت سازی فرجام موفقیت آمیزتر و پایدارتر خواهد داشت که از فردای شکل گیری دولت (ایجاد انسجام در ساختارهای حاکمیت نو ظهور)، توسعه به معنی جامع کلمه را در دستور کار قرار دهد.

واقعیت پدیده ملت سازی و گونه های مختلف سیاست های ملت سازی قدمتی تاریخی دارد اما نظریه پردازان پیرامون آن با پیدایش دولت- ملت های مدرن اروپایی و شیوع نظریه های نوسازی و توسعه مقارن شده است. در همین راستا صاحب نظران مختلف درباره مؤلفه ها و عناصر ملت، شیوه­های شکل گیری ناسیونالیسم و ملی گرایی در میان ملت ها و پرورش منش و شخصیت ملی و نسبت ملت به عنوان کل با هویت خرده ملی مثل گروه های قومی، نژادی، زبانی و مذهبی، نسبت سیاست ملت سازی با دموکراسی، آزادی، حقوق بشر، خشونت یا همزیستی سیاسی و تفاوت­های سیاست­های ملت­سازی در ملت های نوپا و تاریخی نظریه های متعددی را مطرح نموده اند.

ملت ایران یکی از معدود ملت­های تاریخی جهان است؛ که علی رغم فراز و نشیب­های طولانی توانسته پایایی و ماندگاری خود را حفظ نماید. ایران از جمله کشورهایی است که سیاست­سازی آن از دیرباز مورد توجه اندیشمندان و سیاست­مداران قرار گرفته است. اصول و پایه های سیاست ملت­سازی ایران با پیدایش انقلاب اسلامی که بر مبنای معرفتی دین محور استوار بود، در مقایسه با نظام سیاسی پیشین دستخوش تغییرات بنیادین گشته و تفاوت­های ماهوی یافت. لذا طبیعی می نمود که نظام نوپا سیاست متفاوت ملت­سازی را دنبال کند اما از سوی دیگر بروز جنگ تحمیلی در دهه 1360 ه.ش پیگیری و اجرای سیاست مدون و برنامه محور ملت­سازی را نمی داد و در عمل از پایان جنگ تحمیلی و آغاز به کار دولت موسوم به سازندگی است که تدوین برنامه­های توسعه در دستور کار نظام جمهوری اسلامی قرار گرفت و پس از آن در دولت موسوم به اصلاحات با تکیه بر مؤلفه ­های دیگر با بعضی بازنگری ­ها دنبال شد.

اینک با توجه به ملاحظات فوق پرسش اصلی تحقیق چنین است:

2-1-1- سوال های تحقیق

سؤال اصلی:

الگوی سیاست­های ملت­سازی در دوران سازندگی و اصلاحات چه شباهت ها و تفاوت هایی با هم داشته است؟

سؤال های فرعی:

1- الگوهای مختلف سیاست ملت سازی کدامند؟

2- مهمترین مؤلفه های سیاست ملت سازی در دوران سازندگی و اصلاحات چه بوده است؟

3- شیوه های اعمال و پیگیری سیاست ملت سازی در دو دوره چگونه بوده است؟

3-1-1- پیشینه و ادبیات تحقیق

در زمینه ملت سازی در ایران بعد از انقلاب،منابع زیادی به رشته تحریر در نیامده است بلکه بیشتر در قالب مقاله ها و بیانیه­ها و مصوبه های مجلس موجود و قابل استنباط می باشد.لذا می توان گفت مطالعه موردی پیرامون این موضوع، نو و بدیع می باشد. با این حال در این بخش می توان دو دسته از پژوهش­هایی که صورت گرفته را از هم تمییز داد:

الف.پژوهش هایی که مفاهیم نظری ملت، ملت سازی و ملیت را مورد بررسی قرار داده اند.

ب.پژوهش های داخلی و خارجی که بحث قومیت وقوم گرایی و اقلیت ها وتکثرگرایی را بررسی کرده اند.

در ذیل به بررسی اجمالی این دو دسته از پژوهش ها خواهیم پرداخت.

الف.پژوهش هایی که مفاهیم نظری ملت،ملت سازی، ملیت را مورد بررسی قرار داده اند.

– حمید احمدی، هویت، ملیت، قومیت

یکی از منابع معتبر درباره موضوع فوق کتاب هویت، ملیت، قومیت نگاشته حمید احمدی است.به نظر اوآنچه که باعث بی اعتنایی به مبحث ملیت در ایران شده است، تأثیرپذیری جمهوری اسلامی ایران از سیاست های رسمی انترناسیونالیسم اسلامی می باشد.ایشان در این کتاب به محور مذهب و دین توجه کردند ولی آن چه که ابن نوشته با این کتاب را متمایز می کند؛ بحث نقش دولت و سیاست­ها و تصمیمات اتخاذ شده از طرف سازمان های اجرایی کشور در زمینه عدم توجه یا توجه به مسأله ملت و ملت سازی است.

– کتاب مبانی هویت ایرانی از قدیر نصری

1-9-1- آلومینیوم. 15

1-9-2- بوکسیت، تعریف، شرایط تشکیل و کاربرد ها 16

1-9-2 -1- تعریف… 16

1-9-2-2 – شرایط تشکیل بوکسیت… 16

1- 9-2-3 – کاربرد بوکسیت… 18

1- 9-3- طبقه بندی بوکسیت ها 18

1-9-3-1- تاریخچه طبقه بندی بوکسیت… 19

1-9-3-2- طبقه بندی بر اساس لیتولوژی سنگ بستر. 20

1-10-کلیاتی در مورد بافت و ساخت در بوکسیت ها 25

1- 11- پراکندگی زمانی و مکانی بوکسیت های ایران.. 26

1-12- ذخائر جهانی‏ بوکسیت و مهمترین کشور های تولید کننده و وارد کننده آلومینیوم. 27

فصل دوم: زمین شناسی منطقه

2-1- مقدمه. 30

2-2- جایگاه زمین شناسی ایران از دیدگاه زمین ساخت جهانی.. 30

2-3- موقعیت زمین شناسی منطقه مورد مطالعه. 31

2-4- زمین شناسی منطقه. 33

2-4-1- چینه شناسی در محدوده ناحیه ای.. 33

2- 6- چینه شناسی در محدوده کانسار 39

2-6-1- سازند روته. 39

2-6-2- سازند الیکا 42

2 – 6 – 3 – سازند شمشک…. 43

2- 7- فاز های کوهزایی در منطقه. 45

2- 7- 1- فاز کوهزایی کالدونین.. 45

2- 7 – 2- فاز کوهزایی سیمرین.. 45

2- 7 – 3- سیمرین پیشین.. 46

2- 8 – زمین شناسی ساختمانی.. 47

2- 8- 1- زمین شناسی ساختمانی البرز شرقی.. 47

2- 8 – 2- زمین شناسی ساختمانی در محدوده مورد مطالعه. 49

2- 8 – 2- 1- گسل ابر. 49

2 -8 – 2- 2- گسل شاهکوه 51

2 -8 – 2- 3- گسل سیاه مرزکوه 51

2-8 – 2- 4- گسل های محدود به کانسار 51

2- 8- 3- چین خوردگی.. 53

2- 8- 3- 1- تاقدیس تاش…. 53

2- 8- 4- ارتباط تکتونیک با بوکسیت زایی.. 54

2- 9- زمین شناسی اقتصادی منطقه. 57

2- 10- جغرافیای دیرینه ایران و منطقه در زمان تریاس…. 59

2- 10- 1- نتیجه گیری از جغرافیای دیرینه ایران در زمان تریاس…. 61

فصل سوم: کانی شناسی، ساخت و بافت

3- 1- مقدمه. 66

3- 2- مطالعات میدانی (عملیات صحرایی) 66

3-2- 1- مشخصات سنگ میزبان ماده معدنی.. 67

3-2- 2- نحوه رخنمون ماده معدنی.. 69

3-2- 3- بررسی مشخصات ژئومتری ماده معدنی (هندسه ماده معدنی) 70

3-2-4- مشخصات افق بوکسیتی (لایه های تشکیل دهنده) 72

3-3- ویژگیهای سنگ پوش ماده معدنی.. 78

3-4- ارتباط بوکسیت زایی با ذغالسنگ…. 79

3- 5- نقش کارست وغارهای آهکی در فرایند بوکسیت زایی.. 81

3 – 6- کانی شناسی به روش پراشاشعه ایکسXRD… 83

3-6-1- بررسی کانی های تشکیل دهنده ماده معدنی.. 87

3 – 7 – مطالعات میکروسکوپی.. 88

3- 7- 1- مطالعه پتروگرافی سنگ میزبان.. 88

3- 7- 2- مطالعات پتروگرافی ماده معدنی.. 90

3- 7- 3- واحد های بافت ساز زمینه(ماتریکس) 90

3- 7- 4- واحدهای بافت ساز متمایز. 91

3-8- سیستم های ژنتیکی کانی های تشکیل دهنده ماده معدنی.. 96

فصل چهارم: مطالعات ژئوشیمیایی و الگوی تشکیل کانسار

4- 1 – مقدمه. 100

4- 2- رفتار عنصر آلومینیوم در محیط ژئوشیمی.. 101

4- 3- طبقه بندی انواع واحدهای کانسنگی در نیمرخ مورد مطالعه. 104

4- 6- تعیین خاستگاه سنگ منشأ بوکسیت با استفاده از داده های ژئوشیمی.. 108

4 – 7- مدل پیدایشی پیشنهادی کانسار بوکسیت تاش…. 112

فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهادات

5- 1- نتیجه گیری.. 117

5- 2- پیشنهادات… 119

فصل ششم: منابع

6- 1- منابع فارسی.. 121

6- 2- منابع لاتین.. 128

مقدمه

یکی از مهمترین و اساسی­ترین پایه­های اقتصاد هر کشوری منابع معدنی تحت الارضی آن است. نیاز به عناصر فلزی در جوامع بشری با توجه به رشد فزاینده جمعیت در کشور­های پیشرفته و در حال توسعه (مانند ایران) بیش از پیش احساس می­شود. روند صنعتی شدن کشور و رشد مصرف آلومینیوم در صنایع مختلف اهمیت اکتشاف و شناسایی منابع بوکسیت را به عنوان مهمترین ماده اولیه قابل استخراج آلومینیوم از اهمیت خاصی برخوردار کرده است. در توالی چینه شناسی البرز در مرز بین سازند کربناته الیکا و سازند تخریبی شمشک بوکسیت زایی صورت گرفته است. در منطقه مورد نظر افق بوکسیتی – لاتریتی رخنمون دارد که در حال بهره برداری می باشد. در این تحقیق کانسار بوکسیت تاش از جنبه زمین شناسی اقتصادی مورد بررسی قرار گرفته و در این فصل به منظور درک بهتر از وضعیت منطقه ابتدا موقعیت جغرافیایی، بوم­شناسی وپوشش گیاهیمحل مورد مطالعه را مورد بررسی قرار می­دهیم و در ادامه به اهداف این تحقیق و روش کار و مطالعه تاریخچه کانسار و خلاصه­ای از شناخت، طبقه­بندی و مکانیسم تشکیل بوکسیت ها اشاره می­شود.

1-2- موقعیت جغرافیایی و راه­های دسترسی به منطقه

منطقه مورد مطالعه در40 کیلومتری شمال غرب شاهرود، درفاصله 6 کیلومتری شمال شرق روستای تاش و در محدوده مختصات جغرافیایی ′41 °54 تا ′48 °54 طول شرقی و ′32 °36 تا ′37 °36 عرض شمالی واقع شده است. از شاهرود در مسیر کارخانه سیمان با طی مسافت حدود 20 کیلومتر جاده آسفالته به روستای تاش و مسافت 6 کیلومتر جاده خاکی معدن بوکسیت تاش قابل دسترسی می باشد. در شکل (1- 1) موقعیت جغرافیایی و راه­های دسترسی به منطقه نشان داده شده است.

شکل 1- 1- موقعیت جغرافیایی و راه­های ارتباطی منطقه مورد مطالعه (اطلس کامل راه­های ایران).

۱-3- آب و هوا و بوم­شناسی منطقه

منطقه مورد مطالعه در میان کوه­های سربه فلک کشیده البرز (شاهوار، شاهکوه) محصور شده و آب و هوای آن در پاییز و زمستان بسیار سرد و در بهار و تابستان معتدل می باشد. اکثر نزولات جوی به صورت بارشهای سنگین برف می­باشد که همین امر موجب اختلال در فعالیت های معدنی در فصول سرد سال می­گردد. مقدار متوسط بارندگی سالیانه 350 میلی متر می باشد. کشاورزی و دامداری به دلیل برخوردار بودن از آب کافی و مراتع غنی، از رونق بسیار خوبی برخوردار است. از جمله محصولات دامداری می توان به گوشت قرمز، فراورده های لبنی مانند شیر، ماست، کره و کشک اشاره نمود. همچنین از محصولات کشاورزی زراعی می توان به گندم، جو،سیب زمینی، لوبیا روغنی و محصولات باغی شامل زردالو، سیب درختی و گردو اشاره کرد. بر طبق اطلاعات سرشماری جمعیت خانوار روستایی کشور 1391، جمعیت روستای تاش بالغ بر 390 نفر در قالب 122 خانوار می باشد.

1–4- پوشش گیاهی و جاذبه­های ژئوتوریستی منطقه

با توجه به کوهستانی بودن منطقه و میزان بارش مناسب،‍ پوشش گیاهی دارای پراکندگی متوسط با تراکم نسبتاً بالا می باشد. از پوشش گیاهی این منطقه می توان به گیاهانی مانند دم روباه، کاروان­کش، گل بیغم، شور، گز، قیچ، اسپند، سرجارو، گون، درمنه، کما، فرفیون، چوبک، اسکنبیل و خارشتر اشاره نمود (شکل 1-2). روستای کوهستانی تاش­ یکی از مهمترین مناطق ژئوتوریستی منطقه می باشد که از امکانات اولیه رفاهی شامل آب، برق و تلفن برخوردار است و به علت واقع شدن در نقطه مرزی بین استان های سمنان و گلستان همه ساله پذیرای سیل مشتاقان به طبیعت گردی و کوهنوردی می باشد. مهمترین جاذبه­های میراث زمین­شناسی شامل چشمه­ی هفت­رنگ، رودخانه تاش، یخچال های طبیعی و مهمترین مسیر صعود به قله شاهوار (دره پیر میشی) می­باشد (بسطامی و فردوست، 1392).

شکل 1-۲- نمایی از پوشش گیاهی شامل گون، درمنه و درخت اورس در محدوده کانسار (دید به سمت شمال شرق)

1- 5 – ژئومورفولوژی منطقه

از نگاه ژئومورفولوژی منطقه در میان ارتفاعات شاهوار در جنوب، کوه یزدکی در شمال، کوه پیرمیشی در مغرب و کوه شترپا در شرق قرار گرفته است. ارتفاع روستای تاش2220 متر و ارتفاع بلندترین نقطه قله شاهوار با ارتفاع ۳۹۴۵ متر می باشد. روند عمومی عناصر زمین ساختی (چین خوردگی و گسل­ها) کوه های البرز اکثراً شرقی- غربی است. نقش گسل های رورانده در منطقه البرز شرقی به وضوح قابل مشاهده می باشد و همین سیستم رورانده باعث اوج گرفتن ارتفاعات نسبت به دشت و همچنین به هم­خوردگی شدید در منطقه شده که سبب قرار­گیری سازند های مختلف با سن های متفاوت در کنار یکدیگر می باشد. جنس عمومی سنگ ها در منطقه تاش شیل ها و ماسه سنگ های (سازند شمشک) و آهک و دولومیت های (سازند الیکا) می باشد که به علت قرارگیری در ارتفاع زیاد دارای فرسایش فیزیکی بالا می باشند. دره های جوان عموماً V شکل و از امتداد گسل ها پیروی می­کنند. رودخانه دائمی تاش و رودخانه های فصلی مانند سنگ سله در فصل بهار با اّب شدن برف ها مقادیر زیادی از مواد و سنگ ها و خاک منطقه را جا به جا کرده و به خارج از منطقه منتقل می کنند. مسیر رودخانه ها اکثراً مناطق گسلی یا در راستای گسل های موجود درمنطقه می باشد. (شکل 1-۳ )، وضعیت زمین­ ریخت­شناسی منطقه را بر روی نقشهتوپوگرافی250000/1 گرگان و (شکل 1- 4 )، موقعیت منطقه مورد مطالعه در تصویر ماهواره ای را نشان می دهد.

شکل 1- ۳- وضعیت زمین ریخت­شناسی منطقه بر روی نقشه توپوگرافی 250000/1 گرگان، در این تصویر برجستگی­های مهم شامل کوه­ها، همچنین سیستم آبراهه­ها و موقعیت ماده معدنی نشان داده شده است (اقتباس از مرکز اسناد جمهوری اسلامی ایران).

شکل 1- ۴- وضعیت مورفولوژیکی منطقه بر روی تصویر ماهواره ای.

6- تاریخچه مطالعات پیشین

کانسارهای بوکسیت ایران بیشتر از نوع کارستی بوده و از نظر مکانی در سه پهنه ساختاری -رسوبی البرز، ایران مرکزی و زاگرس توزیع شده اند (قربانی، 1386). از دوره پرمین تا اواخر دوره کرتاسه به موازات کمربند فلز زایی تتیس- اوراسیا یکی از غنی­ترین کمربند های بوکسیتی شکل گرفته است که سرزمین ایران بخشی از این کمربند می باشد. مهمترین ذخائر بوکسیت کارستی ایران بر اساس زمان تشکیل عمدتاً بر سه محور بوکسیت­های پرمو – تریاس، قاعده لیاس و کرتاسه می باشند. تاکنون مطالعات زیادی­ در گوشه و کنار کشور ایران بر روی منابع بوکسیتی انجام شده است که به طور مختصر به برخی از این موارد اشاره می­کنیم.

محور بوکسیت هایپرموتریاسایران به صورت گسترده در شمال غرب کشور مورد بررسی قرار گرفته است. از جمله مطالعات انجام شده می­توان به موارد زیر اشاره کرد :

– قاسمی نکو، 1379، که نهشته­­­های نیچلان و باختر ارومیه را مورد مطالعه قرار دادند و به طور کلی نتیجه گرفتند که لاتریتی شدن این نهشته­ها به صورت کامل انجام نگرفته است.

– خواجه محمد لو، 1383، به مطالعه­ی بوکسیت­های جنوب استان آذربایجان غربی پرداخته اند و ماحصل مطالعات آنها منجر به شناسایی سنگ­های دیاباز نفوذی، درون سازند درود به عنوان سنگ منشأ شده است.

– انتظاری ، 1385، به بررسی بوکسیت­های منطقه مندیل بسر مراغه پرداختند و بر اساس مطالعات صحرایی و آزمایشگاهی سنگ مادر این بوکسیت را سنگ­های آتشفشانی دانسته اند.

– کلاگری و عابدینی،2007، درمقاله­ای تحت عنوان بررسی ژئوشیمی افق پرمو-تریاس خانشیته در شرق بوکان به چگونگی رفتار عناصر نادر خاکی در افق بوکسیتی بوکان پرداخته است.

یکی دیگر از ناحیه بوکسیتی پرموتریاس ایران بخش البرز شرقی است که می­توان به مطالعات اشکوریان و همکاران،1390، که به مطالعه بوکسیت خوش ییلاق پرداختند و فرامرزی و همکاران، 1391، که نهشته بوکسیت قشلاق را مورد مطالعه قرار دادند اشاره نمود. نامبردگان سنگ منشأ بوکسیت های مورد مطالعه را سنگ های بازالتی سازند سلطان میدان دانسته اند.

2-4-1-1- اثر دبی تولید شن و روش انتقال آن.. 17

2-4-1-2- سرعت، گرانروی و چگالی سیال.. 18

2-4-1-3- شکل، اندازه و سختی ذرات شن.. 20

2-4-1-4- ترکیب و ماهیت اجزای سیال.. 22

2-4-1-5- پیکربندی مسیر جریان نظیر لوله های مستقیم، زانویی یا سه راهی.. 23

2-4-1-6- میزان سختی و مقاومت سطح مورد هدف… 25

2-4-1-7- زاویه­ی برخورد ذرات شن.. 25

2-4-1-8- دما و فشار. 26

2-4-2- سایش ناشی از قطره های مایع.. 27

2-4-3- خوردگی سایشی.. 29

2-4-4- پدیده­ی کاویتاسیون.. 31

2-5- رابطه­ی تئوری برای محاسبه­ی نرخ سایش…….32

2-5-1- گزارش نرخ سایش ……32

2-6-1- اندازه گیری كاهش وزن ناشی از خوردگی و ساییدگی.. 34

2-6-2- پروب های مقاومت الکتریکی.. 37

2-6-3- دستگاه های اندازه گیری اولتراسونیک…. 39

2-6-4- پروب های الکتروشیمیایی.. 40

2-6-5- پرتونگاری با اشعه­ی ایکس و گاما 40

2-7-1- کاهش دبی تولید.. 41

2-7-2- طراحی سیستم لوله کشی.. 41

2-7-3- مواد مخصوص مقاوم در برابر سایش…. 42

2-7-4- افزایش ضخامت دیواره­ی لوله. 42

2-7-5- ممانعت از تولید شن و جداسازی آن.. 43

بر کارهای انجام شده.44

3-2-1- دسته بندی مدل های موجود. 47

بر کارهای گذشته..48

3-4-1- مدل فینی.. 50

3-4-2- مدل هاسر – ورنولد.. 51

3-4-3- مدل سالاما- ونکاتش…. 52

3-4-4- مدل سالاما 52

3-4-5- مدل مرکز مطالعات سایش و خوردگی دانشگاه تولسا 55

3-4-6- مدل شیرازی و همکاران.. 55

3-4-7- مدل فیزیکی.. 56

4-1-1- تجهیزات اصلی.. 58

4-1-2- تجهیزات جانبی.. 59

4-1-3- ذرات شن و ماسه. 63

4-1-4- اندازه گیری وزن.. 63

4-3-1- متغیرهای مورد مطالعه در آزمایش…. 67

5-4-1- بررسیسرعت سایشسیال فاقد شن.. 73

5-4-2- بررسی تأثیر سرعت سیال حاوی ذرات شن.. 75

5-4-3- بررسی مکان های مختلف در خط لوله. 77

5-4-4- بررسی اندازه­ی ذرات شن.. 78

5-4-5- بررسی تأثیر غلظت شن.. 79

5-4-6- تأثیر سختی و دانسیته کوپن.. 80

5-5-1- میکروسکوپ الکترونی.. 84

5-5-2-آنالیز کوپن ها با میکروسکوپ الکترونی.. 85

5-6-1- الگوریتم ژنتیک…. 92

5-6-2- روش تفاضل تکاملی (DE). 94

5-6-3- جزئیات پیاده سازی الگوریتم ژنتیک برای مدل سازی.. 94

5-6-4- نتایج مدل سازی.. 96

–اهمیت سایش و خوردگی در صنعت

پدیده­های خوردگی و سایش به عنوان یکی از آسیب­ها و چالش­های مهم در صنایع نفت، گاز و پتروشیمی به حساب می­آیند. پدیده­ی خوردگی طبق تعریف، واكنش شیمیایی یا الكتروشیمیایی بین یك ماده، معمولأ یك فلز و محیط اطراف آن می باشد كه به تغییر خواص ماده منجر خواهد شد. فرایند خوردگی در صنعت، آثار زیان بار اقتصادی عظیمی را موجب می­شود و برای کاهش آن کارهای زیادی می­توان انجام داد. برخی خسارت­های ناشی از خوردگی عبارتند از: ظاهر نامطلوب (مثلأ خوردگی رنگ خودرو)، مخارج تعمیرات و نگهداری و بهره برداری، تعطیلی کارخانه، آلوده شدن محصولات، نشت یا از بین رفتن محصولات با ارزش مثل مواد هیدروکربنی و یا نشت مخازن حاوی اورانیوم و … با توجه به اینكه از لحاظ ترمودینامیكی مواد اكسید شده نسبت به مواد در حالت معمولی در سطح پایین تری از انرژی قرار دارند، بنابراین تمایل رسیدن به سطح انرژی پایین تر سبب اكسید (خورده) شدن فلز می گردد. خوردگی یک فرایند خودبخودی است، یعنی به زبان ترمودینامیکی در جهتی پیش می رود که به حالت پایدار برسد.

پدیده­ی خوردگی در تمامی دسته های اصلی مواد، شامل فلزات، سرامیك­ها، پلیمرها و كامپوزیت­ها اتفاق می­افتد، اما وقوع آن در فلزات آنقدر شایع و فراگیر بوده و اثرات مخربی بجای می گذارد كه هرگاه صحبت از خوردگی به میان می­آید، ناخودآگاه خوردگی یك فلز به ذهن متبادر می شود.

سایش، به فرایند جدا شدن ماده از سطح فلز در اثر واکنش مکانیکی گویند. مانند ضربه­ی ذرات جامد همراه با گاز و مایع، یا در اثر برخورد قطرات مایع به دیواره داخلی مجرای عبوری سیال. سایش ناشی از خطوط لوله حاوی دوغاب جهت انتقال مواد خام جامد نظیر سنگ آهن، ذغال­سنگ و پتاس یک مشکل بزرگ در صنایع معدنی است. سایش خطوط لوله جهت انتقال دانه­های خوراکی و ذرت به عنوان جایگزین حمل و نقل با تسمه و نقاله، از موضوعات مورد بررسی در صنعت کشاورزی است. مواردی در صنعت که پدیده­ی سایش ملموس­تر می­باشد، عبارتند از: توربین­های گازی، کمپرسور­ها و پمپ­ها، نازل­ها، لوله و تیوب­های انتقال، پره­های هلیکوپتر و هواپیماها، موتور وسایل حمل و نقل و …[1]

1-2- سایش و خوردگی در صنایع نفت و گاز

سایش خطوط لوله و تجهیزات مورد استفاده جهت انتقال سیالات حاوی ذرات جامد یک مشکل اساسی در بسیاری از صنایع از جمله صنعت نفت و گاز می­باشد. سایش برای مدت زمان طولانی بعنوان یک منبع ایجاد مشکل در سیستم­های تولید و بهره­ برداریهیدروکربن­ها شناخته شده است. بسیاری از خرابی­های خطرناک مربوط به زانویی­ها در سکوهای بهره ­برداری، واحد­های حفاری و دیگر تأسیسات زیردریایی در دهه­­های قبل در نتیجه سایش بوده است. این مشکلات و خرابی­ها، هم شامل هزینه­ی تعویض بخش­های فرسوده شده و هم مشکلات محیط زیستی و مسائل ایمنی را به دنبال دارد. زمانیکه نفت و گاز از مخازن دارای مقاومت نسبتأ پایین تولید می­شود (کمتر از 2000 psi) با کاهش فشار مخزن، ذرات شن می­توانند از سنگ مخزن جدا شده و تعدادی از ذرات همراه با سیالات تولید شوند. این ذرات شن می­توانند سبب سایش خطوط لوله و تجهیزات شده و در نتیجه منجر به توقف تولید شوند، و از این­رو ضررهای اقتصادی قابل ملاحظه­ای متوجه تولیدکنندگان نفت و گاز شود [2و7].

سایش علاوه بر اینکه موجب خرابی تجهیزات و افزایش هزینه های برآورد شده به علت خرید و جابجایی تجهیزات می­شود، می­تواند باعث آلودگی محیط و یا آتش­سوزی به دلیل سوراخ و پاره شدن مجرای عبور مواد هیدروکربنی شود. میزان خرابی­ها و از بین رفتن تجهیزات دریایی خیلی بیشتر از تجهیزات سطحی و زمینی است. به دلیل نیاز جهان به انرژی (که بیشتر از سوخت­های فسیلی تأمین می­شود) باید تولید هرچه بیشتر نفت و گاز (حداکثر ظرفیت تولید) توسط شرکت­های مربوطه مد نظر قرار گیرد. اما برای رسیدن به تولید بیشتر، مشکلات زیادی از جمله سایش به وجود می­آید. وقتی سرعت استخراج از چاه زیاد باشد و ذرات ریز شن و ماسه و حتی خاک در سیستم وجود داشته باشد، سایش مخرب­تر خواهد بود. کاهش دبی تولیدی چاه به عنوان راهکاری جهت کاهش سایش، مناسب به نظر نمی­رسد. عمده­ی مخازن زیر زمینی شامل نفت و گاز و آب هستند. عملیات بهره برداری ممکن است به صورت تک فازی باشد و هم می­تواند چند فازی باشد. میزان سایش در جریان­های چند فازی در شرایط مشابه ظرفیت تولید، به مراتب بیشتر از جریان­های تک فازی است [3].

تعمیر و جایگزین کردن قطعات و تجهیزات خراب شده سر چاهی و سطحی، به مراتب آسان­تر و کم هزینه­تر از تجهیزات درون چاهی و زیر­زمینی است. تجهیزات سر چاه باید طوری طراحی شوند تا در طول مدت بهره­برداری (بعضأ 50 سال) تحمل و مقاومت کافی را داشته باشند. سایز بندی خطوط لوله، آنالیز صدمات و خرابی­ها، میزان بهینه بهره برداری و … از مواردی هستند که قبل از آن­ها باید میزان و نرخ سایش مشخص شده باشد. پدیده­های سایش و خوردگی به علت محیط مساعد، و حرکت و جنبشی که در هر سیستم است، همیشه و در همه جا وجود دارند. نمی­توان فرایندی را یافت که از این دو پدیده در امان باشد. حتی در سرعت­های بسیار کم و غلظت ناچیز ذرات جامد همراه با سیال، سایش وجود دارد. باید راهکاری ابداع کرد که نرخ این سایش و خوردگی را به حداقل برساند [4].

مواد هیدروکربنی خروجی از چاه­ها با مخلوط پیچیده­ی چند فازی همراه است. که ممکن است شامل موارد زیر باشد [24]:

1-17- مطالعه گنبدهای نمکی استان فارس.. 40

بر پژوهش های گذشته. 44

فصل دوم: منطقه مورد مطالعه

2-1- موقعیت جغرافیایی گنبد نمکی کرسیا 47

2-2- زمین شناسی منطقه. 48

2-3- زمین شناسی عمومی دشت داراب 53

2-4- ریختار دشت داراب… 54

2-5- قسمت های مختلف دشت داراب 56

2-6- چشمه های پیرامون دشت داراب 56

2-7- ساختار دشت داراب 57

2-8- پایانه دارابدشت و خروجی آن.. 58

2-9- چینه شناسی منطقه مورد مطالعه 58

2-9-1- سری هرمز. 58

2-9-2- سازند سروک (SV) 65

2-9-3- واحد رادیولاریتی (Rd) 65

2-9-4- سازند تربور (Kt) 66

2-9-5- سازند ساچون 66

2-9-6- سازند جهرم 66

2-9-7- سازند آسماری 67

2-9-8- سازند رازک 67

2-9-9- سازند آغا جاری 67

2-9-10- کنگلومرای بختیاری 68

2-10- بارندگی در ایستگاه هایهواشناسیدر محدوده داراب بارندگی ماهانه. 69

2-11- نمودار بارندگی-ارتفاع. 71

فصل سوم: روش مطالعه

3-1- تهیه نقشه زمین شناسی از طریق سیستم اطلاعات جغرافیایی(GIS) 73

3- 2- محل های نمونه برداری و پارامترهای هیدروشیمیایی اندازه گیری شده 74

3 – 3 – روش نمونه برداری.. 77

3 – 4 – اندازه گیری پارامترهای هیدروشیمیایی.. 79

3 – 4 – 1 – اندازه گیری هدایت الکتریکی (EC) و درجه حرارت (T) 79

3 – 4 – 2 – اندازه گیری آنیون ها 80

) 80

) 80

) 80

) 80

3 – 4 – 3 – اندازه گیری کاتیون ها 81

3 – 4 – 3 – 1 – اندازه گیری یون کلسیم (Ca+2) 81

) 81

) 81

3 – 5 – محاسبه درصد خطای آزمایش…. 82

فصل چهارم: نتایج و بحث

4-1- گنبد نمکی کرسیا 84

4-2- موقعیت چشمه های شورابه و چشمه های کارستی منطقه مورد مطالعه. 86

4-3- آنالیز یون های اصلی. 87

4-4- آنالیز عناصر فرعی و کمیاب.. 91

4-5- آنالیز ایزوتوپی. 98

4-6- آبخوان های مجاور گنبد نمکی کرسیا 100

4-6-1- آبخوان آهکی میلک…. 100

4-6-1-1- محل تخلیه آبخوان.. 101

4-6-1-2- تاثیر گنبد نمکی کرسیا بر آهک میلک…. 102

4-6-1-3- توزیع شوری در شرق گنبد نمکی.. 103

4-6-1-4- نسبت های یونی.. 105

4-6-1-5- بررسی نتایج ایزوتوپی در تعیین منشا شوری.. 110

4-6-1-6- بررسی تبادل کاتیونی در چاه w2.. 111

4-6-1-8- بررسی پدیده اختلاط در چاههای w2,ww67,ww68.. 112

4-6-1-9- نحوهی تاثیرگذاری گنبد نمکی کرسیا بر آبخوان آهکی میلک…. 115

4-6-1-10- مدل پیشنهادی جریان در کوه میلک…. 118

4-6-1- آبخوان آهکی شاه نشین.. 123

4-6-2-1- محل تخلیه آبخوان آهکی شاه نشین.. 124

4-6-2-2- تاثیر گنبد نمکی کرسیا بر آهک شاه نشین.. 125

4-6-2-3- مدل عمومی جریان در آبخوان شاه نشین.. 126

4-6-1- آبرفت دشت داراب… 133

4-6-3-1- بررسی چاه های موجود در آبرفت دشت داراب… 135

4-6-3-2- بررسی نقشه هم تراز آب زیرزمینی در دشت داراب : 138

4-6-3-3- عمق سطح ایستابی در دشت داراب… 140

4-6-3-4- تیپ آب در دشت داراب نمودار پایپر مربوط به نمونه های

آنالیز شده در آلمان.. 143

4-6-3-5- توزیع شوری در آبهای زیرزمینی آبرفت دشت داراب… 144

4-6-3-6- تاثیر گنبد نمکی کرسیا بر آبرفت دشت داراب… 148

4-6-3-7- بررسی نسبت های یونی.. 152

4-6-3-10- بررسی ایزوتوپی در نمونه ی w 19 و w 24 در آبرفت دشت

داراب… 155

4-6-3-11- تاثیر گنبد نمکی کرسیا بر آبخوان آبرفتی در شرق.. 156

فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهادات

5-1-نتیجه گیری.. 160

5-2- پیشنهادات… 162

منابع

منابع فارسی …….. 161

منابع انگلیسی …. 163

مقدمه

امروزه استفاده از آب­های زیرزمینی در نقاط مختلف دنیا به خصوص در کشور ما به دلیل کم بودن ذخائر سطحی توسعه­ی زیادی یافته­است و برای مصارف مختلف کشاورزی، صنعتی، شرب و غیره مورد استفاده قرار میگیرد، به همین دلیل لازم است که منابع آب زیرزمینی در هر ناحیه به دقت مورد مطالعه و بررسی کمی و کیفی قرارگیرند تا بتوان از آن­ها استفاده­ی بهینه را به عمل آورد (سنگدهی و همکاران 1387) عواملی چون بهره برداری نادرست از منابع آب ز یرزمینی ، وجودعوامل طبیعی همچون گنبدهای نمکی و سازندهای زمین شناسی آلاینده، هم گاها موجب کاهش کیفیت آب چاه­ها وسفره­های زیرزمینی می­شوند(زمردیان،1383) گنبدهای نمکی می­توانند به صورت­های مختلف منابع آب سطحی و زیرزمینی راآلوده نمایند .آلوده کنندگی گنبدهای نمکی درحد حجم­ها و دبی­های بسیار زیاد می­باشد.در مناطق خشک و نیمه خشکی مانند ایران که منابع آب از اهمیت زیادی برخوردار هستند بررسی شدت و نحوه آلودگی توسط گنبد های نمکی کمک زیادی در مدیریت کیفی این منابع خواهد نمود. نظر به­اینکه تعداد گنبد های نمکی در ایران زیاد است، ارائه راهکار مناسب برای تعیین مقادیر و نحوه آلودگی منابع آب توسط گنبد های­ نمکی راهکارهای مناسبی را برای سایر نقاط ارائه خواهد داد. احمدزاده و همکاران 115 گنبد نمکی را در جنوب ایران نام برده­اند که 101 گنبد محدوده بین بندرعباس- سروستان و 14 گنبد در جنوب کازرون قرار دارند. با توجه به نوپا بودن مطالعات صورت گرفته در زمینه گنبدهای نمکی در ایران بسیاری از مطالعات اولیه توسط زمین شناسان غیر ایرانی و در زمینه تکتونیک نمک انجام پذیرفته­است و پس از آن با گسترش مطالعات صورت گرفته، بررسی­های مربوط به هیدروژئولوژی گنبدهای نمکی نیز آغاز گردید.

1-1- سنگ نمک

سنگ نمک یا هالیت با ترکیب NaCl در زیر سطح به شکل لایه ای (salt bed) و بر روی زمین به شکل dome، sill، dike و دیاپیر (diapir) وجود دارد. بسته به تاریخ رسوبگذاری،نهشته­های هالیت ممکن است با دیگر نمک­های کلریدی همچون کارنالیت (KM_gCl₃,6H₂O) یا سیلویت (KCl)، سولفات­هاهمچون پولی هالیت (K₂Ca₂Mg[SO₄]₄H₂O)،انیدریت (CaSO₄)،ژیپس (CaSO₄,2H₂O) یا باکربنات­ها همچون دولومیت (CaMg(CO₃)₂) یا کلسیت(CaCO₃) همراه باشند. از مهمترین خواص نمک می­توان به چگالی کم آن که برابر با kg/m3 165/2 می باشد و انحلال پذیری بالای آن که برابر با g/l360 می باشد نام برد. نمک در اعماق زیاد نفوذ ناپذیر می باشد. از دیگر خواص مهم نمک شکل پذیری آن است که به صورت Halokinesis، plastic creepin و deformation under pressure تغییر شکل میدهد.

1 – 2 – انحلال نمک

در بسیاری از حوضه­های رسوبی در جهان لایه­های ضخیمی از سنگ نمک وجود دارد و در بعضی موارد، نمک تغییر شکل داده و به صورت دیاپیرهای نمکی و یا گنبدهای نمکی رخنمون دارند. نمک با توجه به حلالیت ساده­ی آن تحت تاثیر بارش های جوی قرار گرفته و به راحتی انحلال می­یابد. اما در بعضی موارد با وجود قابلیت حلالیت زیاد، این نهشته ها برای چندین هزار سال پایدار بوده و ممکن است یا انحلالی در آن­ها رخ نداده و یا این که پیشرفت انحلال بسیار کند بوده باشد، که این امر بیانگر عدم تماس آن­ها با چرخه­ی آب­های شیرین می­باشد. لایه­های نمک ممکن است در بین سیستم­های جریان آب زیرزمینی ناحیه­ای یا محلی قرار گرفته و دائما از قسمت­های بالایی و حواشی در حال حل شدن بوده و باعث شوری آب­های زیرزمینی گردند. برای مثال در مناطق تگزاس و نیومکزیکو بییش از 200 متر نمک به وسیله­ی آب­های زیرزمینی انحلال یافته­اند.

جانسون و همکارانش (1977) به اختصار عوامل موثر در انحلال نمک را شرح داده­اند:

1– غیر اشباع بودن آب نسبت به نمک

2– وجود نهشته­ی نمکی و آب کافی

3– امکان حرکت آب در داخل یا بر روی نهشته­های نمکی و امکان خروج آب

4- انرژی (مانند بار هیدرواستاتیکی) که باعث جریان آب در سیستم گردد.

با وجود این شرایط، آب­های جوی به داخل زمین نفوذ کرده و انحلال نمک در زیر سطح اتفاق می­افتد و آب راه خود را به نواحی با ارتفاع کمتر ادامه می­دهد. تخلیه­ی چشمه­های شور حاصل از انحلال نمک و تبخیر آب­های شور در سطح زمین می­تواند باعث تولید و توسعه­ی پهنه­های نمکی گردد. چنین پهنه­های نمکی در دشت رولینگ (Rolling) در شمال تگزاس و جنوب غرب اکلاهاما به وسیله یوارد (1961) و ریشتر و کیلر (1986)، Ward,1961 و Richter and Kreitler,1986 توصیف شده­اند. آب­های شور تخلیه شده در این نواحی از چند هزار میلی­گرم بر لیتر تا 150000 میلی گرم بر لیتر کلر را در خود حل کرده که کیفیت آب-های سطحی را تا صدها مایل پایین تر تحت تاثیر قرار می­دهند (Richter,1993).

1 – 3 – حلالیت هالیت

قابلیت حلالیت مولی هالیت در 25 درجه سانتی گراد بسیار زیاد است به طوری که ثابت حلالیت آن طبق معادله 1 -1 برابر با 38 می­باشد.

معادله (1-1) = 38 Ksp = [Na⁺].[Cl^–]

جدول 1- 1- قابلیت انحلال کانی­هایی که به صورت متجانس حل می­شوند

(دمای 25 درجه سانتی گراد و فشار کل یک بار)، (Lioyd et al,1985)

از آنجایی که ماکزیمم حد اشباع آب از کلسیت 500 میلی گرم در لیتر می­باشد بنابراین می­توان دریافت که انحلال هالیت 720 برابر انحلال کلسیت و 170 برابر ژیپس می­باشد که این خود بیانگر سادگی حلالیت هالیت می­باشد. حلالیت هالیت با افزایش درجه حرارت زیاد می­گردد. شکل 1 افزایش حلالیت هالیت را با افزایش درجه حرارت نشان می­دهد.

شکل1 – 1- افزایش حلالیت هالیت با افزایش درجه حرارت بر حسب میلی­گرم بر لیتر

و درصد وزنی(شیمی عمومی هیئت مولفان، 1364)

1-4 – شوری و انواع آن

شورابه آبی است که غلظت کلر آن از غلظت متوسط کلر جهانی در آب اقیانوس بیشتر باشد(Hem,1973). شور شدن که با افزایش میزان مواد جامد حل شده (TDS) تعریف می­شود، شایع­ترین نوع آلوده شدن منابع آب است.

افزایش شوری علاوه بر این که باعث بالا رفتن کل مواد شیمیایی آب می­شود باعث افزایش غلظت تشکیل دهنده­های خاصی نیز می­گردد.

1 – 5 – تعیین منابع شوری

همانگونه که بحث شد منابع شوری گوناگونی وجود دارند. برای تشخیص و تفكیك منابع شوری از یكدیگر، از روش­های مختلفی استفاده می­گردد كه عمدتاً عبارتند از:

1. آنالیز شیمیایی آب

1. روش­های ایزوتوپی

برای نیل به این هدف از پارامترهای گوناگونی هم­چون كاتیون­های اصلی (Na,Mg,Ca) و آنیون­های اصلی (HCO₃,SO₄,Cl) و عناصر فرعی (K,I,Br,Li) و بعضی ایزوتوپ­های محیطی (¹⁴C,³H,²H,¹⁸O)استفاده می­گردد. در سال­های اخیر از این اجزاء شیمیایی و یا نسبت­های آن­ها جهت تفکیک منابع شوری استفاده شده است. جدول 2 نسبت­های به­كار رفته در تعیین منابع شوری را نشان می­دهد.

جدول1-2 – پارامترهای شیمیایی پیشنهاد شده جهت تفکیک منابع شوری (Richter, 1993)

1 – 6- روش­های شیمیایی تعیین انحلال نمک

1 – استفاده از نسبتNa/Cl

Leonard and ward (1962) اولین کسانی بودند که از این نسبت جهت تشخیص انحلال هالیت از شورابه­های میادین نفتی در اکلاهاما استفاده کردند. یک نوع چشمه­های شور در اکلاهامای غربی نسبت وزنی سدیم به کلر را بین 63/0 تا 65/0 نشان داده که بیانگر انحلال هالیت خالص (نسبت وزنی Na/Cl = 0.648 ) به عنوان منبع شوری می­باشد.

علاوه بر نسبت وزنی می­توان از نسبت مولی برابر با یک، برای نسبت سدیم به کلر (چون سدیم و کلر از لحاظ مولی به نسبت یک به یک با یکدیگر ترکیب می­شوند) و هم چنین نسبت سدیم به کلر برابر با یک بر حسب اکی والان در میلیون (epm) (چون ظرفیت Cl و Na هردو برابر یک می­باشد) جهت تشخیص انحلال به عنوان منبع شوری استفاده کرد. Gogel,1981 پیشنهاد کرد که اگر نسبت وزنی سدیم به کلر کمتر از 6/0 (بین 28/0 تا 54/0) باشد، بیانگر منشاء میدان­های نفتی چشمه­های شور می­باشد. وی با استفاده از همین روش و به دست آوردن نسبت وزنی سدیم به کلر بین 65/0 تا 67/0 برای رودخانه Ninnesch، منشا آلودگی سفره­ی Wellington را انحلال نمک تشخیص داد. همان طور که در شکل 2 نشان می­دهد شورابه­های میادین نفتی دارای سدیم کمتری نسبت به شورابه­های حاصل از انحلال نمک می­باشند، بنابراین نسبت سدیم به کلر در میدان­های نفتی کمتر از شورابه­های انحلال نمک می­باشد. با استفاده از این روش می­توان منابع آلوده کننده­ی آب سطحی را نیز مشخص کرد.

1-9-3-6-اسکارن مولیبدن…32

1-9-3-7- اسکارن طلا.32

1-10- پراکندگی کانسارهای اسکارنی ایران.. 34

1-11- موقعیت و راه های دسترسی به منطقه. 37

1-12- آب و هوا 38

1-13- ریخت شناسی.. 38

1-14- مطالعات پیشین.. 39

1-15- روش پژوهش…. 40

1-16- اهداف پژوهش…. 40

1-17- روش مطالعاتی.. 41

فصل دوم: زمین شناسی منطقه مطالعاتی

2-1- مقدمه. 44

2-2- زون های ساختاری ایران.. 44

2-3- زون سنندج – سیرجان.. 45

2-4- چینه شناسی.. 49

2-4-1- سیلورین.. 49

2-4-2- پالئوزوئیک بالایی.. 50

2-4-3- تریاس…. 50

2-4-4- ژوراسیک…. 52

2-4-5- کرتاسه. 52

2-4-6- سنوزوئیک…. 53

2-4-6-1- پالئوسن..53

2-4-6-2- ائوسن..54

2-4-6-3- الیگوسن………….54

2-4-6-4- پلیوسن…55

2-4-6-5- کواترنری…55

2-5- پتانسیل اقتصادی زون سنندج – سیرجان.. 55

2-6- کمپلکس های کوه سفید. 56

2-7- کمپلکس توتک…. 60

2-7-1- ارتوگنایس…. 60

2-7-2- شیست سیاه رنگ…. 61

2-7-3- مرمر. 62

2-8- اندیس کان گوهر. 65

2-9- تشریح واحدهای سنگی اندیس کان گوهر. 67

2-10- گسل های اندیس کان گوهر. 77

فصل سوم: کانی شناسی و کانه زایی

3-1- مقدمه. 82

3-2- پتروگرافی واحدهای سنگی اندیس کان گوهر. 83

3-2-1- گرانیت – گنایس…. 83

3-2-2- شیست… 86

3-2-3- واحد کربناتی.. 89

3-2-4- اسکارن واکنشی.. 91

3-3- کانه نگاری.. 98

3-4- نتایج حاصل از آنالیز XRD.. 104

فصل چهارم: زمین شیمی توده نفوذی و سنگ میزبان کربناته

4-1- مقدمه. 108

4-2- زمین شیمی توده نفوذی.. 109

4-3- سری ماگمایی گرانیت های توتک…. 112

4-4- شاخص اشباع از آلومین.. 114

4-5- منشا و نوع ماگمای گرانیتی.. 115

4-6- جایگاه زمین ساختی.. 119

4-6-1- جایگاه زمین ساختی بر اساس عناصر اصلی.. 119

4-6-2- جایگاه زمین ساختی بر اساس عناصر کمیاب… 121

4-7- آزمایش طیف سنجی جذب اتمی.. 122

4-8- زمین شیمی سنگ های کربناتی.. 123

4-9- دماسنجی کلسیت… 127

فصل پنجم: زمین شیمی گارنت

5-1- مقدمه. 130

5-2- شیمی گارنت… 132

5-3- محل پیدایش گارنت در ایران.. 133

5-4- عناصر نادر خاکی در گارنت… 136

5-4-1- بی هنجاری Eu, Ce. 145

5-5- زونینگ در گارنت… 148

5-5-1- منطقه بندی آشکار (فیزیکی) 148

5-5-2- منطقه بندی پنهان (شیمیایی) 149

5-5-2-1- ساختار منطقه ای رشدی…..149

5-5-2-1-1- ساختار منطقه ای رشدی نوسانی….150

5-5-2-2- ساختار منطقه ای نشری…152

5-5-2-3- ساختار منطقه ای تراوشی..152

5-5-3- زونینگ در گارنت کان گوهر. 153

5-6- مطالعات ایزوتوپ پایدار 158

5-6-1- بررسی تغییرات ایزوتوپی در اسکارن ها 159

5-6-2- ایزوتوپ پایدار اکسیژن.. 161

5-6-2-1- ایزوتوپ پایدار اکسیژن در سنگ های دگرگونی و اسکارن……..161

5-6-2-2-ایزوتوپ اکسیژندر اسکارن واکنشی کان گوهر…….165

5-7- شرایط فیزیکو شیمیایی تشکیل اسکارن واکنشی کان گوهر. 168

فصل ششم: بحث، نتیجه گیری، پیشنهادات

6-1- مقدمه. 172

6-2- نتایج مطالعات پتروگرافی و XRD.. 173

6-3- نتایج مطالعات زمین شیمی.. 177

6-4- مراحل تشکیل اسکارن واکنشی کان گوهر. 181

6-5- پیشنهادات… 183

منابع ……184

پیوست……200

1-1- کلیات

اسکارن به دلیل جذابیت های علمی، همچنین به واسطه­ی ارزش تجاری و اقتصادی مواد معدنی همیشه مورد توجه محققین و پژوهشگران زمین شناسی و معدن بوده است. کانسارهای اسکارنی در سراسر جهان با توجه به مواد معدنی همراه همواره مورد توجه می­باشند. از جمله فلزات و کانی­های صنعتی با ارزشی که امکان دستیابی اقتصادی به آن ها در کانسارهای اسکارنی فراهم است شامل: طلا، آهن، مس، سرب و روی، تنگستن، قلع، گارنت، ولاستونیت، گرافیت، آزبست و منیزیت می­باشد. در ذیل به توصیف این گونه کانسارها پرداخته می­شود:

هنگامی که تغییرات کانیایی و شیمیایی سنگ­ها در اثر برهم کنش با سیالات بیرونی رخ می­دهد، این فرایند را متاسوماتیسم می­گویند. فعالیت متاسوماتیک از جمله سازوکارهایی است که به تشکیل نوعی از ذخایر به نام اسکارن می­انجامد (Edwards et al.,1986). اسکارن­ها شامل سنگ­های آهکی و سیلیکاته آهن و منیزیم داری (فرومینزیم) هستند که به طریق جانشینی در محل برخورد توده­های نفوذی با کربنات­ها و به مقدار اندک با سیلیکات­ها به وجود می­آیند (بابازاده،1383).

اگرچه اکثر اسکارن­ها در سنگ آهک یافت می­شوند، آن ها می­توانند تقریبا در هر نوع سنگی، طی دگرگونی ناحیه­ای یا تماسی، بر اثر نوعی فرایند جانشینی منشا گرفته از سیالات ماگمایی و دگرگونی، سیالات جوی یا سیالات دریایی پدید آیند. سنگ میزبان توده نفوذی در نزدیکی همبری به طور معمول تحت تاثیر تبلور دوباره، دگرسانی و جانشینی قرار می­گیرد و در شماری از آن ها هم کانی سازی رخ می­دهد. این تغییرات تحت تاثیر حرارت و نفوذ سیالات ناشی، از توده­های نفوذی یا دیگر سیالاتی است که توده نفوذی در پویایی آن نقش داشته است. اگر چه اسکارن­ها اغلب نزدیک توده­های نفوذی یافت می­شوند؛ مناطق نزدیک یا همجوار توده­های نفوذی، امتداد گسله­ها و مناطق اصلی برشی، سیستم­های کم­ژرفای زمین­گرمایی، بستر دریا و مناطق ژرف پوسته زیرین یعنی نواحی دگرگونی انباشتی یا تدفینی از مناطق معمول حضور اسکارن­هاست. بنابراین الزاما، نیازی به یک توده نفوذی یا سنگ­آهک برای تشکیل اسکارن نیست (Meinert, 2005).

معمولا اسکارن­های حاوی توده­های معدنی در کنتاکت توده­های نفوذی حدواسط (گرانودیوریت، کوارتزدیوریت، مونزونیت) با سنگ­های کربناته گسترش می­یابند. در اسکارن­های اطراف توده­های اسیدی (گرانیت­ها) به ویژه توده­های نفوذی بازیک، کانسارهای کمی مشاهده می­شوند. توده­های نفوذی اسکارن زا در اعماق متوسط و یا نزدیک سطح زمین جای می­گیرد. به علت متاسوماتیکی بودن پدیده اسکارن­زایی، توده­های معدنی اسکارنی به صورت اشکال مختلف (لایه، عدسی، استوک، رگه­ای) مشاهده می­شوند (بابازاده،1383).