اهمیت و ارزش تحقیق با تاکید بر کاربرد نتایج آن………………………………………………………….

2

سؤال­های تحقیق………………………………………………………………………………………………………………..

3

روش تحقیق ……………………………………………………………………………………………………………………..

3

فصل اول: بررسی چگونگی شکل­گیری طبقه موالی……………………………………….

4

1-1- 1-1-آشنایی با شبه جزیره عربستان………………………………………………………………………………….

5

1-2- 1-2-موقعیت جغرافیایی عربستان……………………………………………………………………………………..

5

1-3- وضع دینی عربها……………………………………………………………………………………………………….

6

1-4-حضرت محمد (ص) و توسعه جغرافیایی اسلام………………………………………………………..

7

1-5-فتوحات مسلمانان و توسعه ی متصرفات اسلامی پس از رسول خدا(ص) ……………..

8

1-5-1-فتوحات زمان ابوبکر:( 11تا 13 هجری)…………………………………………………

9

1-5-2-فتوحات زمان عمر( 13-23هجرت) ………………………………………………………

11

1-5-3-فتوحات زمان عثمان:( 24 تا 36 هجری)………………………………………………

15

1-5-4-توقف فتوحات در زمان امیرالمؤمنین(ع )36-41هجرت……………………….

16

1-5-5-فتوحات زمان بنی امیه………………………………………………………………………….

17

1-6-جهان اسلام و پدیده مَوالی………………………………………………………………………………………..

18

درآمد…………………………………………………………………………………………………………………….

18

1-6-1-موالی در لغت …………………………………………………………………………………………

20

1-6-2-موالی در اصطلاح…………………………………………………………………………………….

23

1-6-3-انواع مولی ……………………………………………………………………………………………….

25

1-6-3-1- ولاء عتق………………………………………………………………………………

25

1-6-3-1-1-مولای مکاتبه……………………………………………………..

26

1-6-3-1-2- مولای تدبیر………………………………………………………

27

1-6-3-2- ولاء اسلام…………………………………………………………………………….

27

1-6-3-3- ولاء حلف……………………………………………………………………………..

27

1-7-موالی و خلفای راشدین……………………………………………………………………………………………..

28

1-8-موالی و بنی امیه………………………………………………………………………………………………………..

31

1-9-موالی و بنی­عباس………………………………………………………………………………………………………

34

فصل دوم: بررسی جایگاه اجتماعی، اقتصادی و سیاسی موالی……………………….

36

2-1- جایگاه اجتماعی موالی……………………………………………………………………….

37

مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………………….

37

2-2- نگرش قبیله­ای عرب به موالی………………………………………………………………………………….

37

2-3-پیوند های اجتماعی مولی……………………………………………………………………………………….

40

2-4- شمار موالی در شهرها………………………………………………………………………………………………

42

2-4-1-کوفه…………………………………………………………………………………………………………

43

2-4-2-بصره………………………………………………………………………………………………………..

45

2-4-3- شام و حجاز……………………………………………………………………………………………

46

2-5- موقعیت اجتماعی موالی…………………………………………………………………………………………..

47

2-5-1- ویژگی­های اجتماعی قبیله عرب………………………………………………………….

47

2-2- جایگاه اقتصادموالی…………………………………………………………………………..

50

2-2-1- کارهای دستی و تجارت ……………………………………………………………………….

50

2 -2-2- دبیری و کار در دیوان…………………………………………………………………………

53

2-2-3- حجابت و حراست( شرطه)…………………………………………………………………….

56

2-2-4- مالکیتِ اراضی و کارِ مِلک داری به وکالت از اربابان……………………………..

57

2-2-5- موالی در دیوان لشکر…………………………………………………………………………….

58

2-3- جایگاه سیاسی موالی ……………………………………………………………………….

64

مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………

64

2-3-1- قیام مختار …………………………………………………………………………………………..

67

2-3-2- موالی و خوارج …………………………………………………………………………………….

71

2-3-3- جنبش عبدالرحمن بن محمد بن اشعث کندی …………………………………..

74

2-3-4- قیام زید بن علی(ع) ……………………………………………………………………………..

77

2-3-5- قیام یحیی بن زید ……………………………………………………………………………….

80

2-3-6- جنبش عبدالله بن معاویه بن عبدالله بن جعفر طیار ……………………………

82

2-3-7- شورش حارث بن سریج ………………………………………………………………………..

85

فصل سوم: جایگاه علمی موالی…………………………………………………………………….

88

3-1- نگاهی کلی به جایگاه علمی موالی ………………………………………………………………………….

89

مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………………….

89

3-2-موالی و دانش­های عصر خود ……………………………………………………………………………………

90

3-3-نقش موالی در تدوین زبان عربی ……………………………………………………………………………..

92

3-3-1-پیدایش علم نحو ……………………………………………………………………………………

92

3-3-2-سیبویه شیرازی ……………………………………………………………………………………..

93

3-4-موالی و علوم اسلامی ………………………………………………………………………………………………..

94

3-5-نقش ایرانیان در توسعه علوم و فنون………………………………………………………………………..

95

3-6- علم حدیث و فقاهت ………………………………………………………………………………………………..

96

3-6-1- جدول شمار راویان موالی در کتاب الرجال شیخ طوسی………………………

102

3-6-2-جدول شمار راویان موالی در کتاب تهذیب الکمال مزی……………………….

104

3-7-علم قرائت ………………………………………………………………………………………………………………..

105

3-7-1- برخی موالی پیشتاز در علم قرائت ………………………………………………………

106

3-8- موالی و شعر……………………………………………………………………………………………………………..

107

3-8-1-برخی شاعران معروف دوره اموی از موالی………………………………………………

107

3-9-پیدایش علم کلام ……………………………………………………………………………………………………..

108

3-9-1-سیر نظرات کلامی …………………………………………………………………………………

109

3-9-2-سابقه علم کلام ………………………………………………………………………………………

109

3-9-3-علل پیدایش علم کلام …………………………………………………………………………..

110

3-10-موالی و علم تفسیر …………………………………………………………………………………………………

112

3-10-1-تفسیر در عهد تابعین ………………………………………………………………………….

113

3-10-1-1-مکتب تفسیری مکه ………………………………………………………….

114

1- سعید بن جبیر( م شعبان 95ه.ق)…………………………………….

114

2- مجاهد بن جبر مکی …………………………………………………………

115

3- عکرمه، مولی ابن عباس( م104یا 105ه. ق) ……………………

117

4- عطاء بن ابی رباح مکی( م114ه.ق) …………………………………..

118

5- طاووس بن کیسان الیمانی ………………………………………………

119

3-10-1-2-مکتب تفسیری مدینه ………………………………………………………

119

1- ابوالعالیه( م90یا 93 هجری) …………………………………………….

120

2- زید بن اسلم( م 136ه.ق) ………………………………………………….

120

3- محمد بن کعب القرظی( م 117 یا 118ه.ق)…………………….

120

3-10-1-3- مکتب تفسیری عراق ………………………………………………………

121

3-10-1-3-1-مفسران معروف کوفه در عصر تابعین …………..

122

1-مّره همدانی(م 76ه.ق) ………………………………………….

122

2- علقمه بن قیس( م 61ه.ق) 135………………………….

122

3- مسروق( م63ه.ق) ………………………………………………..

122

4- عامر شعبی( م 104یا 109ه.ق) …………………………

123

5- اسود بن زید( م 74 یا 75ه.ق) ……………………………

123

6- جابر بن یزید جعفی( م 127 یا 128 یا 132ه.ق).

123

3-10-1-3-2-مفسران معروف بصره در عصر تابعین……………..

124

1-ابوسعید حسن بصری( م110ه.ق) ………………………………………

124

2-قتاده( م117ه.ق) ………………………………………………………………..

124

3-ابوصالح باذان( م پس از قرن اوّل هجری) ………………………….

125

3-10-1-4-گروه دیگر از مفسران دوره تابعین قرن دوم………………………………….

125

3-10-1-5-انواع روش­های تفسیری ………………………………………………………………………………..

126

1-تفسیر مأثور( روایی) ………………………………………………………………………………………..

126

2-تفسیر عقلی( اجتهادی) ………………………………………………………………………………….

127

3-10-1-6-مصادر تفسیر در عصر تابعین…………………………………………………………………………

129

3-10-1-7-بیان روش تفسیری برخی از موالی………………………………………………………………..

129

1-روش تفسیری سعید بن جبیر……………………………………………………………………………………….

129

1-1-قراءات …………………………………………………………………………………………………….

130

1-2-اسباب النزول……………………………………………………………………………………………..

130

1-3-بیان شأن نزول آیات …………………………………………………………………………………..

131

1-4-توجه به سیاق آیات……………………………………………………………………………………..

131

1-5-لغت …………………………………………………………………………………………………………….

132

1-6-بیان مصداق………………………………………………………………………………………………….

133

1-7-توجه به روایات ائمه اطهار…………………………………………………………………………..

133

1-8-توجه به علوم قرآن چون ناسخ و منسوخ …………………………………………………..

134

1-9-بیان مفردات قرآن ………………………………………………………………………………………

134

2-روش­­های تفسیری مجاهد …………………………………………………………………………………………….

135

2-1-گستردگی اجتهاد و استنباط………………………………………………………………………

135

2-2-دقت در تفاوت بین واژه‏های متشابه……………………………………………………………

136

2-3-تفسیر بعضی از واژه‏ها بر خلاف معنای مشهور آن ……………………………………

137

2-4-اهتمام به مبهمات قرآن ……………………………………………………………………………..

137

2-5- پرداختن به لطایف و ظرائف قرآن كریم …………………………………………………..

138

2-6- توجه به قرائت آیات در تفسیر آنها ……………………………………………………………

138

2-7- نقل از صحابه دیگر غیر از ابن عباس ………………………………………………………..

139

2-8-آزاداندیشی در ارائه آرا و دیدگاه­های عقلی ……………………………………………….

139

2-9-تفسیر عقلی ………………………………………………………………………………………………..

140

3-عطاء بن ابی رباح …………………………………………………………………………………………………………..

140

4-ویژگی تفسیر عکرمه………………………………………………………………………………………………………

141

4-1-مفهوم شناسی واژگان …………………………………………………………………………………

141

4-2-بیان مصادیق ………………………………………………………………………………………………

142

4-3-بیان ناسخ و منسوخ ……………………………………………………………………………………

142

4-4-تفسیر با شأن نزول …………………………………………………………………………………….

142

5- روش تفسیری قتاده………………………………………………………………………………………………………

142

5-1-توضیح اصطلاح قرآنی ………………………………………………………………………………..

142

5-2-بیان قید آیات و توضیح احكام …………………………………………………………………..

143

5-3-بیان شأن نزول ……………………………………………………………………………………………

143

6- روش تفسیری طاووس بن كیسان………………………………………………………………………………..

143

6-1-تفسیر باطنی ……………………………………………………………………………………………….

145

6-2-تفسیر به معنای اخص ………………………………………………………………………………..

145

ویژگی تفسیر موالی( دوره تابعین) ……………………………………………………………………………………

145

1- پیدایش روحیه استقلال در بین مفسرین ……………………………………………………..

145

2- كوتاهی و گویایی ……………………………………………………………………………………………

146

3-رویگردانی از پرداختن جدی به تفسیر …………………………………………………………..

147

4- روایات تفسیری ……………………………………………………………………………………………..

147

5-تکیه بر ظن ……………………………………………………………………………………………………..

147

فصل چهارم: بررسی کارکردهای زیانمند و سودمند موالی در تفسیر قرآن کریم…………….

148

4-1-کارکردهای زیانمند موالی در تفسیر قرآن کریم ……………………………………………………..

149

4-1-1-نقش موالی در پیدایش لحن و گرفتار شدن به آن………………………………..

149

مقدمه …………………………………………………………………………………………………….

149

4-1-1-1-معنی لحن …………………………………………………………………………..

150

4-1-1-2-نمونه­هایی از لحن ……………………………………………………………….

150

4-1-1-3-لحن در زبان عامه ……………………………………………………………….

150

4-1-1-4- لحن در قرائت قرآن ……………………………………………………………

151

4-1-2-تفسیر به رأی ……………………………………………………………………………………………………….

151

بررسی این تفسیرها …………………………………………………………………………………………….

155

4-1-3-موالی و حدیث ……………………………………………………………………………………………………

159

4-1-3-1-شعوبیه ……………………………………………………………………………………………….

159

4-1-3-2-جعل حدیث ………………………………………………………………………………………

163

4-1-3-3-تدلیس در حدیث……………………………………………………………………………….

167

4-1-3-3-1- تدلیس در اسناد ……………………………………………………………

169

قتاده………………………………………………………………………………………….

169

حسن بصری …………………………………………………………………………….

169

ضحاک بن مزاحم …………………………………………………………………….

170

مالک بن انس …………………………………………………………………………..

170

مجاهد بن جبر مکی ………………………………………………………………..

170

4-1-3-3-2- تدلیس در شیوخ…………………………………………………………….

170

4-1-4-پیدایش فرقه­های مختلف مذهبی ……………………………………………………………………….

171

4-1-5-اختلاف مذهبی و اختلاف در تفسیر…………………………………………………………………….

174

4-1-6- باز کردن پای اسرائیلیات به تفسیر …………………………………………………………………….

177

4-1-6-1-راویان عمروبن عاص بن وائل ……………………………………………………………

178

4-1-6-2-راویان عبدالملک بن عبدالعزیز بن جریج ………………………………………….

178

4-1-6-3-راویان محمد بن کعب قرظی……………………………………………………………..

179

4-1-6-4- راویان کعب الاحبار……………………………………………………………………………

179

4-1-6-5- راویان عبدالله بن سلام………………………………………………………………………

179

4-1-6-6- راویان تمیم بن اوس داری………………………………………………………………..

179

پیامد­های ناخوشایند اسرائیلیات…………………………………………………………………………………………

179

4-2-بررسی سودمندی­های موالی در تفسیر قرآن …………………………………………………………..

181

4-2-1-انبوهی موالی مفسر ………………………………………………………………………………..

181

4-2-2- موالی و تفسیر اجتهادی(عقلی) ……………………………………………………………

190

4-2-2-1-نمونه تفسیر اجتهادی موالی ……………………………………………….

192

4-2-3-رواج فرهنگ کتابت ……………………………………………………………………………….

193

4-2-3-1-موالی در دیوان کتابت………………………………………………………….

195

4-2-3-2-آغاز تدوین تفسیر…………………………………………………………………

196

نتیجه­گیری………………………………………………………………………………………………………………………….

198

منابع و مآخذ ……………………………………………………………………………………………………………………..

201

قرآن……………………………………………………………………………………………… 24

1-3-3. راه های شناخت در قرآن کریم…………………………………………………………………………………… 24

1-3-4. شرایط معرفت از منظر قرآن……………………………………………………………………………………….. 27

1-3-5. عوامل بازدارنده از شناخت صحیح در قرآن………………………………………………………………. 29

1-3-5-1. تعصب و تقلید کورکورانه…………………………………………………………………………………….. 31

1-3-5-2. ظن و گمان…………………………………………………………………………………………………………. 32

1-3-5-3. تمایلات و هواهای نفسانی…………………………………………………………………………………… 34

فصل دوم: باور های غیر منطقی و تحریف های شناختی در حوزه روان شناسی…….. 36

2-1. باور های غیر منطقی در حوزه روان شناسی……………………………………………………………………….. 38

2-1-1. درمان عقلانی- عاطفی- رفتاری آلبرت الیس…………………………………………………………….. 38

2-1-1-1. تاریخچه تحول فکر الیس……………………………………………………………………………………. 39

2-1-1-2. عوامل بنیادی در نظریه الیس…………………………………………………………………………….. 40

2-1-1-3. ماهیت انسان در نظریه الیس……………………………………………………………………………… 41

2-1-1-4. اضطراب و بیماری های روانی در نظریه الیس………………………………………………….. 41

2-1-1-5. باور های غیر منطقی در نظریه الیس………………………………………………………………… 41

2-1-1-6. راه های مقابله با باور های غیر منطقی در نظریه الیس……………………………………. 44

2-2. تحریف های شناختی در حوزه روان شناسی………………………………………………………………………. 46

2-2-1. شناخت درمانی……………………………………………………………………………………………………………… 46

2-2-1-1. تاریخچه شناخت درمانی……………………………………………………………………………………… 47

2-2-1-2. عوامل نظری موثر بر شناخت درمانی بک………………………………………………………….. 49

2-2-1-3. تحریفهای شناختی در نظریه شناخت درمانی…………………………………………………… 50

2-2-1-4. راهکارهای مقابله با تحریفهای شناختی در شناخت درمانی…………………………… 51

2-3. شباهتها و تفاوتهای درمان عقلانی-عاطفی-رفتاری الیس و شناخت درمانی بک…………….. 55

2-4. نقد و بررسی مبنای فلسفی نظریه “الیس” و “بک” با آموزه های دینی……………………….. 56

2-4-1. مبانی نظری امور اخلاقی رواقیون……………………………………………………………………………….. 56

2-4-2. جایگاه عقل و اراده در آموزه های دین اسلام…………………………………………………………….. 58

فصل سوم: بررسی تطبیقی باورهای غیر عقلانی و تحریفهای شناختی در حوزه روان شناسی از منظر قرآن 64

3-1. تطبیق و بررسی باورهای غیر عقلانی در حوزه روان شناسی از منظر قرآن…………………….. 67

3-1-1. باور غیر عقلانی شماره یک………………………………………………………………………………………….. 67

3-1-1-1.تبیین این باور در روان شناسی……………………………………………………………………………. 67

3-1-1-2. نقد و بررسی تطبیقی…………………………………………………………………………………………… 68

3-1-1-2-1. دیدگاه شناختی-رفتاری قرآن نسبت به شخصیت مومنان……………………… 69

3-1-1-2-2. دیدگاه شناختی-رفتاری قرآن نسبت به شخصیت منافقان…………………….. 74

3-1-2. باور غیر عقلانی شماره دو……………………………………………………………………………………………. 79

3-1-2-1. تبیین این باور در روان شناسی………………………………………………………………………….. 79

3-1-2-2. نقد و بررسی تطبیقی………………………………………………………………………………………….. 80

3-1-2-2-1. دیدگاه شناختی قرآن مبنی بر عدم کمال گرایی فرد در انجام امور؛ تكلیف افراد به اندازه قدرت و توانایی آن ها……………………………………………………………………………………………………………………………………. 83

3-1-2-2-2. دیدگاه رفتاری قرآن مبنی بر عدم خودستایى و کمال گرایی فرد…………. 84

3-1-2-2-3. دیدگاه شناختی قرآن مبنی بر عدم باید اندیشی فرد در انجام امور؛ وابستگی و اضطرار انسان به خدا 86

3-1-2-2-4. دیدگاه رفتاری قرآن مبنی بر عدم تکلف مؤمن در عمل، سخن و معاشرت 87

3-1-3. باور غیر عقلانی شماره سه…………………………………………………………………………………………. 89

3-1-3-1. تبیین این باور در روان شناسی………………………………………………………………………….. 90

3-1-3-2. نقد و بررسی تطبیقی………………………………………………………………………………………….. 91

3-1-3-2-1. دیدگاه شناختی قرآن مبنی بر عدم اذیت شدن فرد در برابر عملکرد افراد؛ مسئولیت هر فرد در قبال وظیفه اش…………………………………………………………………………………………………………………………… 93

3-1-3-2-2. دیدگاه رفتاری قرآن مبنی بر عدم اذیت شدن فرد در برابر عملکرد افراد؛ مومنان و انجام امر به معروف و نهی از منکر…………………………………………………………………………………………………………………………. 94

3-1-4. باور غیر عقلانی شماره چهار………………………………………………………………………………………… 99

3-1-4-1. تبیین این باور در روان شناسی………………………………………………………………………….. 99

3-1-4-2. نقد و بررسی تطبیقی………………………………………………………………………………………….. 99

3-1-4-2-1. دیدگاه شناختی قرآن نسبت به شخصیت مومنان مبنی بر عدم مطابقت امور با خواسته و تمایل فرد؛ تسلیم در برابر حق………………………………………………………………………………………………………………………. 100

3-1-4-2-2. دیدگاه رفتاری قرآن نسبت به شخصیت مومنان مبنی بر عدم مطابقت امور با خواسته و تمایل فرد؛ نهراسیدن مومنان از شکست در امور(واقعیات)……………………………………………………………. 102

3-1-4-2-3. دیدگاه شناختی-رفتاری قرآن نسبت به شخصیت مشرکان و منافقان مبنی بر عدم مطابقت امور با خواسته و تمایلشان؛ اضطراب، نگرانی و عکس العمل لجوجانه آنان………………………………………….. 103

3-1-5. باور غیر عقلانی شماره پنج……………………………………………………………………………………….. 106

3-1-5-1. تبیین این باور در روان شناسی……………………………………………………………………….. 106

3-1-5-2. نقد و بررسی تطبیقی……………………………………………………………………………………….. 107

3-1-5-2-1. دیدگاه شناختی قرآن مبنی بر عدم ناتوانایی فرد در کنترل هیجان و احساسش؛ اطاعت خدا، عامل افزایش استقامت……………………………………………………………………………………………………………………………. 107

3-1-5-2-2. دیدگاه رفتاری قرآن مبنی بر تسلط شخصیت مومنان بر کنترل هیجانات و احساساتشان 108

3-1-5-2-3. دیدگاه شناختی-رفتاری قرآن مبنی بر عدم توانایی کافران و منافقان بر کنترل هیجانات و احساساتشان………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 111

3-1-6. باور غیر عقلانی شماره شش……………………………………………………………………………………… 115

3-1-6-1. تبیین این باور در روان شناسی……………………………………………………………………….. 115

3-1-6-2. نقد و بررسی تطبیقی………………………………………………………………………………………. 116

3-1-6-2-1. دیدگاه شناختی قرآن مبنی بر عدم اضطراب و نگرانی؛ امنیت و آرامش واقعی در سایه ایمان 118

3-1-6-2-2. دیدگاه رفتاری قرآن مبنی بر عدم اضطراب و نگرانی؛ انجام اعمال صالح 122

3-1-6-2-3. دیدگاه عاطفی- معنوی قرآن مبنی بر عدم اضطراب و نگرانی…………….. 123

3-1-6-2-3-1. یاد خدا، مایه آرامش دل…………………………………………………………………. 123

3-1-6-2-3-2. دعا و نیایش……………………………………………………………………………………… 125

3-1-6-2-3-3. توبه و استغفار………………………………………………………………………………….. 125

3-1-7. باور غیر عقلانی شماره هفت…………………………………………………………………………………….. 128

3-1-7-1. تبیین این باور در روان شناسی……………………………………………………………………… 128

3-1-7-2. نقد و بررسی تطبیقی……………………………………………………………………………………….. 128

3-1-7-2-1. دیدگاه شناختی-رفتاری قرآن، نسبت به شخصیت مومنان؛ پذیرش مسئولیت، معیار درست و آسوده زندگی کردن…………………………………………………………………………………………………………………………………. 128

3-1-7-2-2. دیدگاه شناختی-رفتاری قرآن نسبت به شخصیت کافران و منافقان؛ عدم پذیرش مسولیت، واکنشی همراه با اضطراب و نگرانی…………………………………………………………………………………………………………. 133

3-1-8. باور غیر عقلانی شماره هشت……………………………………………………………………………………. 137

3-1-8-1. تبیین این باور در روان شناسی……………………………………………………………………….. 137

3-1-8-2. نقد و بررسی تطبیقی……………………………………………………………………………………….. 138

3-1-8-2-1. دیدگاه شناختی قرآن مبنی بر بینش درست افراد؛ ایمان به خداوند، سبب رفع نگرانى در برابر مصائب گذشته………………………………………………………………………………………………………………………………. 138

3-1-8-2-2. دیدگاه رفتاری قرآن مبنی بر اصلاح رفتار منفی فرد؛ توبه و اصلاح خویشتن 139

3-1-9. باور غیر عقلانی شماره نه………………………………………………………………………………………….. 142

3-1-9-1. تبیین این باور در روان شناسی……………………………………………………………………… 143

3-1-9-2. نقد و بررسی تطبیقی……………………………………………………………………………………….. 143

3-1-9-2-1. دیدگاه شناختی قرآن مبنی برعدم مواخذه فرد در برابر اعمال دیگران؛ حفظ خویشتن 144

3-1-9-2-2. دیدگاه رفتاری قرآن نسبت به شخصیت مومنان و مسئولیت پذیری آنان در برابر کارهای ناشایست دیگران؛ مومنان و انجام امر به معروف و نهی از منکر……………………………………………………………….. 146

3-1-10. باور غیر عقلانی شماره ده………………………………………………………………………………………. 150

3-1-10-1. تبیین این باور در روان شناسی…………………………………………………………………….. 150

3-1-10-2. نقد و بررسی تطبیقی…………………………………………………………………………………….. 151

3-1-10-2-1. مومنین و شادمانی با تعهد و احساس رضایت…………………………………….. 155

3-1-10-2-2. منافقان و شادی عاری از تعهد و مسئولیت…………………………………………. 157

3-1-10-2-3. و سرور و شادمانی عاری از تعهد کافران……………………………………………. 158

3-2. تطبیق و بررسی تحریفهای شناختی در حوزه روان شناسی از منظر قرآن……………………. 160

3-2-1. تحریف شناختی شماره یک: ذهن خوانی………………………………………………………………… 160

3-2-1-1. تبیین این تحریف شناختی در روان شناسی………………………………………………….. 160

3-2-1-2. نقد و بررسی تطبیقی………………………………………………………………………………………… 161

3-2-2. تحریف شناختی شماره دو: پیش بینی منفی (پیش گویی ذهنی و گفتاری)………. 164

3-2-2-1. تبیین این باور در روان شناسی……………………………………………………………………….. 164

3-2-2-2. نقد و بررسی تطبیقی………………………………………………………………………………………… 164

3-2-3. تحریف شناختی شماره سه: فاجعه سازی………………………………………………………………. 168

3-2-3-1. تبیین این باور در روان شناسی……………………………………………………………………….. 169

3-2-3-2. نقد و بررسی تطبیقی……………………………………………………………………………………….. 170

3-2-4. تحریف شناختی شماره چهار: بر چسب زدن…………………………………………………………… 175

3-2-4-1. تبیین این باور در روان شناسی……………………………………………………………………….. 175

3-2-4-2. نقد و بررسی تطبیقی………………………………………………………………………………………… 176

3-2-5. تحریف شناختی شماره پنج: نادیده گرفتن جنبه های مثبت……………………………….. 179

3-2-5-1. تبیین این باور در روان شناسی……………………………………………………………………….. 179

3-2-5-2. نقد و بررسی تطبیقی……………………………………………………………………………………….. 179

3-2-6. تحریف شناختی شماره شش: تعمیم افراطی………………………………………………………….. 183

3-2-6-1. تبیین این باور در روان شناسی……………………………………………………………………….. 184

3-2-6-2. نقد و بررسی تطبیقی………………………………………………………………………………………… 184

3-2-7. تحریف شناختی شماره هفت: تفکر دو قطبی…………………………………………………………. 187

3-2-7-1. تبیین این باور در روان شناسی……………………………………………………………………….. 187

3-2-7-2. نقد و بررسی تطبیقی……………………………………………………………………………………….. 187

3-2-8. تحریف شناختی شماره هشت: شخصی سازی (استدلال هیجانی)……………………….. 190

3-2-8-1. تبیین این باور در روان شناسی……………………………………………………………………….. 190

3-2-8-2. نقد و بررسی تطبیقی……………………………………………………………………………………….. 191

3-2-9. تحریف شناختی شماره نه: بزرگ نمایی یا کوچک نمایی امور………………………………. 193

3-2-9-1. تبیین این باور در روان شناسی……………………………………………………………………….. 193

شهادت……………………………………………………………………………………………………….. 14

1-4-2- احادیث شهادت…………………………………………………………………………………………………… 17

1-4-3- اهمیت شهادت……………………………………………………………………………………………………. 18

1-5- دلیل و حکمت مشروعیت شهادت و حکم آن…………………………………………………………………… 18

1-5-1- دلیل مشروعیت شهادت…………………………………………………………………………………………. 18

1-5-2- حکمت تشریع شهادت………………………………………………………………………………………….. 21

1-5-3- حکم شهادت……………………………………………………………………………………………………….. 22

1-6- معنا و مفهوم طلاق……………………………………………………………………………………………………….. 24

1-6-1- طلاق در لغت………………………………………………………………………………………………. 24

1-6-2- طلاق در اصطلاح…………………………………………………………………………………………. 25

1-7- مشروعیت و دلیل و حکمت تشریع طلاق و حکم آن………………………………………………… 26

1-7-1- مشروعیت طلاق…………………………………………………………………………………………… 26

1-7-2- دلیل مشروعیت طلاق……………………………………………………………………………………. 29

1-7-3- حکمت تشریع طلاق…………………………………………………………………………………….. 31

1-7-4- حکم طلاق………………………………………………………………………………………………….. 33

1-8- اقسام طلاق و ارکان آن………………………………………………………………………………………….. 34

1-8-1- اقسام طلاق…………………………………………………………………………………………………. 34

1-8-1-1- طلاق از حیث اثر………………………………………………………………………………… 35

1-8-1-2- طلاق از حیث ایقاع کننده……………………………………………………………………… 37

1-8-1-3- طلاق از حیث عدد………………………………………………………………………………. 38

1-8-2- ارکان طلاق………………………………………………………………………………………………….. 39

1-8-2-1- مطلق………………………………………………………………………………………………….. 39

1-8-2-2- مطلقه………………………………………………………………………………………………….. 42

1-8-2-3- صیغه…………………………………………………………………………………………………… 42

1-8-2-4- قصد……………………………………………………………………………………………………. 43

1-8-2-5- إشهاد…………………………………………………………………………………………………… 43

1-9- شهادت در طلاق و سایر ابواب فقهی……………………………………………………………………….. 45

1-9-1- شهادت در نکاح…………………………………………………………………………………………….. 46

1-9-2- شهادت در معاملات……………………………………………………………………………………….. 48

1-9-3- شهادت در جنایات…………………………………………………………………………………………. 51

1-9-4- شهادت در عبادات………………………………………………………………………………………….. 54

فصل دوم: حکم إشهاد در طلاق………………………………………………………………………………………. 56

2-1- بررسی محل و دلیل اختلاف فقهاء در مساله شهادت برطلاق……………………………………… 57

2-1-1- بررسی محل اختلاف فقهاء………………………………………………………………………………. 57

2-1-2- بررسی دلیل اختلاف فقهاء………………………………………………………………………………. 58

2-2- حکم إشهاد در طلاق و ادله فقهاء و بررسی ادله……………………………………………………….. 58

2-2-1- حکم إشهاد در رجوع از طلاق……………………………………………………………………….. 58

2-2-2- حکم إشهاد در طلاق…………………………………………………………………………………….. 62

2-2-3- دلایل فقهاء در موضوع شهادت بر طلاق………………………………………………………….. 64

2-2-3-1- دلایل قائلان به استحباب……………………………………………………………………….. 64

2-2-3-2- دلایل قائلان به وجوب………………………………………………………………………….. 68

2-2-4- مناقشه ادله( بررسی دلایل معتقدان به وجوب و استحباب)………………………………….. 71

2-2-4-1- بررسی ادله قائلان به وجوب شهادت از دیدگاه قائلان به مستحب

بودن شهادت……………………………………………………………………………………… 71

2-2-4-2- بررسی ادله قائلان به مستحب بودن شهادت از دیدگاه قائلان به

وجوب شهادت…………………………………………………………………………………….. 74

2-2-5- فتوای دکتر احمد السایح و بررسی ادله ایشان……………………………………………………… 75

2-2-5-1- فتوا به عدم وقوع طلاق لفظی…………………………………………………………………….. 75

2-2-5-2- بررسی دلایل دکتر احمد السایح از دیدگاه قائلان به مستحب بودن

شاهد بر طلاق……………………………………………………………………………………….. 76

2-2-6- حکم حضور شهود در ملحقات طلاق…………………………………………………………………. 78

2-2-7- نظر مفسران درباره آیات 1و2 سوره طلاق…………………………………………………………… 79

2-2-8- حکم رجوع از شهادت و آثار ناشی از آن در مذاهب خمسه………………………………….. 82

2-2-8-1- حنفیه…………………………………………………………………………………………………….. 83

2-2-8-2- مالکیه…………………………………………………………………………………………………….. 84

2-2-8-3- شافعیه……………………………………………………………………………………………………..85

2-2-8-4- حنابله…………………………………………………………………………………………………….. 86

2-2-8-5- امامیه…………………………………………………………………………………………………….. 87

فصل سوم: بررسی و ترجیح……………………………………………………………………………………………….. 90

3-1- شیوه شرعی طلاق و حکمت حضور شهود………………………………………………………………… 91

3-1-1- شیوه درست و شرعی طلاق……………………………………………………………………………… 91

3-1-2- حکمت حضور شهود در طلاق………………………………………………………………………….. 92

1-8-5-1. طلب قرب و وصال حق در ادعیه…………………………………………………. 56

1-8-5-2. طلب قرب در مناجات های شاعران…………………………………………… 59

1-8-6. شفاعت……………………………………………………………………………………. 61

1-8-6-1. شفاعت از ائمه در ادعیه………………………………………………………….. 63

1-8-6-2. شفاعت از خداوند در ادعیه……………………………………………………. 64

1-8-6-3. شفاعت در مناجات شاعران……………………………………………………. 65

1-8-7-1. شكرگزاری در ادعیه شیعه………………………………………………………. 67

1-8-7-2. شكرگزاری در مناجات های شاعران…………………………………………… 69

1-9. انواع دعا از منظری دیگر……………………………………………………………… 69

1-9-1. دعاهای بدوی…………………………………………………………………………… 70

1-9-2. دعاهای پیامبرانه…………………………………………………………………… 70

1-9-3. دعاهای عارفانه…………………………………………………………………… 71

1-9-4. تفاوت دعای پیامبرانه و عارفانه…………………………………………….. 71

فصل دوم: اسماء و صفات خداوند در ادعیه و مناجات ها

2-1. مقدمه……………………………………………………………………………… 75

2-2. اسماء و صفات الهی…………………………………………………………….. 75

2-2-1. اقسام اسماءالهی……………………………………………………………. 76

2-2-2. اقسام صفات الهی…………………………………………………………… 77

2-3. اسماء الحسنی از دیدگاه قرآن……………………………………………… 77

2-4. اسماء الحسنی از دیدگاه عرفان………………………………………. 78

2-5. عدد اسماء الحسنی……………………………………………………….. 79

2-6. اسامی پر تكرار در ادعیه………………………………………………….. 80

2-6-1. الله……………………………………………………………………………. 80

2-6-1-2. نسبت آوردن كلمه الله و خواسته در دعا…………………………. 82

2-6-2. اله…………………………………………………………………………….. 82

2-6-3. رحمن و رحیم………………………………………………………………. 83

2-6-3-1. رحمن (رحمت عام)…………………………………………………….. 83

2-6-3-2. رحیم (رحمت خاص)…………………………………………………. 84

2-6-4. کریم…………………………………………………………………………. 86

2-6-4-1. نسبت کریم بودن خدا و خواسته ها در ادعیه…………………… 86

2-6-5. ستار………………………………………………………………………….. 87

2-6-5-1. نسبت ستاریت خداوند و خواسته ها در دعا…………………….. 88

2-6-6. رب…………………………………………………………………………….. 89

2-6-6-1 نسبت نام رب با خواسته ها در دعا …………………………………..90

2-6-7. غفار، غفور و غافر………………………………………………………. 92

2-6-7-1. نسبت غفار، غفور و غافر با خواسته در ادعیه…………………. 93

2-6-8. رئوف…………………………………………………………………………. 95

2-6-8-1. نسبت رئوف بودن خدا با خواسته ها در ادعیه……………….. 95

2-6-9. رازق و رزاق………………………………………………………………… 97

2-6-9-1. رابطه رزاقیت خداوند و خواسته ها در ادعیه………………….. 98

2-6-9-1. طلب روزی حلال…………………………………………………….. 98

2-6-9-2. طلب روزیهای معنوی…………………………………………………. 98

2-6-9-3. طلب شفاعت امام معصوم………………………………………. 98

2-7. اسماء حسنای دیگر خداوند……………………………………………. 98

2-8. اسماءالحسنی پروردگار در مناجات شاعران…………………….. 99

2-8-1. خدا و خداوند……………………………………………………………..99

2-8-1-1. نسبت نام خدا و خواسته ها در مناجات های مثنوی……….. 100

2-8-2.اله…………………………………………………………………………. 102

2-8-2-1. نسبت نام اله و خواسته در مناجات……………………………. 103

2-8-3. رب………………………………………………………………………. 104

2-8-3-1. اسم رب و نوع خواسته در مناجات ها…………………………… 105

2-8-4. حق………………………………………………………………………… 108

2-8-4-1. نسبت خواسته ها در مناجات با نام حق……………………….. 109

2-8-5. کریم…………………………………………………………………………110

2-8-5-1. نسبت کریم بودن خدا و خواسته در مناجات ها ………………110

2-8-6. رحیم و رحمان………………………………………………………….. 110

2-8-6-1. رحیم بودن خدا و خواسته ها در مناجات ها……………………111

2-8-7. علیم……………………………………………………………………….. 112

2-8-7-1. دانا و علیم بودن خداوند در اشعار شاعران……………………. 112

2-8-8. ستار………………………………………………………………………. 113

2-8-8-1. نسبت خواسته با ستاریت خداوند……………………………… 113

2-9. اسامی دیگر خداوند در مناجات ها…………………………………… 114

2-10. نتیجه………………………………………………………………………. 115

فصل سوم: نسبت بین بندگان با خداونددر ادعیه شیعه و مناجات های مثنوی های فارسی

3-1. مقدمه……………………………………………………………………….. 118

3-2. ارتباط بین خدا و بنده………………………………………………….. 118

3-2-1. ارتباط بنده و خداوند از دیدگاه عرفا……………………………. 118

3-2-1-1. تأثیر عشق خداوند بر انسان……………………………………. 119

3-2-1-2. نسبت بنده با پروردگار………………………………………….. 120

3-2-1-3. نسبت عرفا و شیفتگان حق با خداوند…………………………. 121

3-2-2. رابطه بنده با خداوند از نظر علمای فلسفه و كلام……………… 121

3-2-3. رابطه خدا و انسان از نظر متکلمان………………………………. 122

3-3. نسبت بندگان با خدا در ادعیه و مناجات………………………….. 123

3-3-1. نسبت بنده با خداوند در دعاهای شیعه………………………… 123

3-3-1-1. خضوع و خشوع در برابر حق………………………………….. 123

3-3-1-2. عجز و ناتوانی مخلوق در برابرقدرت و عظمت خداوند……. 125

3-3-1-3. نسبت بندگی عبد در برابر معبود………………………………. 126

3-3-1-4. نسبت عاشقی در برابر معشوق………………………………….. 127

3-3-1-5. نسبت جهل بنده در برابر علم پروردگار و تقاضای هدایت…… 129

3-3-1-6. نسبت بنده امیدوار به خالق مهربان و کریم………………… 130

3-3-2. نسبت بنده با خداوند در مناجات های شاعران…………………… 131

3-3-2-1. عجز و سرگشتگی از شناخت خدا……………………….. 131

3-3-2-2. نسبت ناتوانی بنده در برابر مختاربودن خدا…………………… 133

3-3-2-3. نسبت گناهکاری بنده در برابرکریم و بخشندگی رب………….134

3-3-2-4. نسبت عصیان بنده در برابرستاریت خداوند…………………… 135

3-3-2-5. نسبت نیازمندی بنده در برابر بی نیازی خداوند………………… 136

3-3-2-6. نسبت عجز بنده در برابر قدرت و توانایی خداوند………….. 137

فصل چهارم: نظام اخلاقی در ادعیه شیعه و مناجات های مثنوی های فارسی

4-1. مقدمه…………………………………………………………………………. 140

4-2. آثار دعا بر انسان………………………………………………………… 140

4-2-1.آثار دعا بر جسم و روح انسان………………………………………. 141

4-4.آثار تربیتی دعا………………………………………………………… 142

4-4-1. رفتارسازی و فعالیت های عملی……………………………… 142

4-4-2. دوری از گناهان و خواهش های نفسانی……………………… 143

4-4-3.به انسان بیداری می بخشد………………………………… 143

4-4-4.درس محبت و عشق…………………………………………144

4-4-5. قدرشناسی و شکرگزاری…………………………………. 144

4-4-6. متخلق شدن به اخلاق الهی……………………………. 144

4-4-7.شناخت نفس اماره………………………………………. 145

4-4-8. شناخت شیطان………………………………………. 146

4-4-9.آرامش روان………………………………………… 147

4-4-10. آثار اجتماعی………………………………………… 148

4-5. نظام اخلاقی………………………………………… 150

4-5-1. تعریف نظام اخلاقی…………………………………. 150

4-5-2. نظام اخلاقی و جایگاه آن در بین نظام های دیگر……….. 150

4-5-3. تفاوت نظام اخلاقی و احکام اخلاقی……………… 151

4-5-4. اصول نظام اخلاقی………………………………………… 151

4-5-6. شناخت آثار نظام اخلاقی………………………………. 152

4-6. مراتب ومراحل نظام اخلاقی در ادعیه شیعی………… 153

4-6-1. ایمان کامل و بهترین یقین………………………………… 154

4-6-2. بهترین نیت و نیکوترین عمل…………………………… 155

4-6-3. پاک کردن دل از غیر حق…………………………… 157

4-6-4. انکسار درونی و اخبات……………………………. 158

4-6-5. هدایت از جانب حق………………………………….. 159

4-6-5-1. انواع هدایت………………………………………. 159

4-6-6. تبدیل صفات نکوهیده به پسندیده………………. 162

4-6-7. مبدل کردن ضعف ها به قدرت…………………….. 162

4-6-8. پاسخ دادن بدی ها به خوبی……………………….. 163

4-6-9. واصل شدن به رحمت حق……………………….. 164

4-6-9. کمک و استعانت از حق و پناه بردن به پروردگار………… 166

4-6-10. هدایت و راهنمایی دیگران…………………………… 168

4-7-1. یاری خواستن از خلق برای دوری از اهتمام به غیر حق…….. 170

4-7-2. طلب یقین…………………………………………………… 171

4-7-3. مبارزه با نفس…………………………………………….. 172

4-7-4. درخواست هدایت……………………………………….. 172

4-7-5. طلب تبدیل بدی ها به نیکی ها…………………………. 174

4-7-6. طلب رحمت از حق………………………………………. 175

4-7-7. طلب عفو و یاری خواستن در برابر موانع و آفت ها ……..175

4-8. نتیجه…………………………………………………………. 177

فصل پنجم: سلوک عاشقان وعارفان در ادعیه و مناجاتها

5-1. مقدمه……………………………………………………… 179

5-2. سلوک عارفان در ادعیه و مناجات ها…………………………. 179

5-2-1. ضرورت سلوک…………………………………………… 179

5-2-1-1. انواع نیازها ………………………………………………..179

5-2-2. هدف از سلوک……………………………………………… 181

5-2-2-1. دیدگاه عرفا………………………………………………. 181

5-2-2-2. دیدگاه فلاسفه…………………………………………….. 181

5-2-2-3. دیدگاه اهل اشراق………………………………………. 182

5-2-2-4. دیدگاه علماء اخلاق……………………………………..182

5-2-2-5. از دیدگاه قرآن…………………………………………….182

5-3. مراحل عبودیت و سلوك…………………………………. 185

5-3-1. خلوت و توجه………………………………………………. 185

2-3-2. شناخت معبودها…………………………………………. 186

5-3-3. ایمان و انتخاب………………………………………… 187

5-3-3-1. شکر و شکرگزاری……………………………………….. 188

5-3-4. جهاد و مبارزه………………………………………. 189

5-3-5. بلاها و ضربه ها……………………………………… 189

5-3-6. عجز و اضطرار………………………………………. 190

5-3-6-1. عجز در معرفت………………………………………… 191

5-3-6-2. عجز در قرب………………………………………… 191

5-3-7. اعتصام و استعانت………………………………………… 191

5-3-8. صراط………………………………………………………. 193

5-4. نگاه دوم………………………………………………….. 193

5-4-1. اسلام………………………………………………….. 194

5-4-2. ایمان…………………………………………………… 194

5-4-3. تقوی………………………………………………….. 194

5-4-4. احسان…………………………………………………… 194

5-4-5. اخبات……………………………………………………. 195

5-4-5-1. راه رسیدن به اخبات……………………………… 196

5-4-6. سبقت……………………………………………………. 198

5-4-7. قرب……………………………………………………. 199

5-4-8. لقاء………………………………………………….. 199

5-4-9. رضا…………………………………………………. 200

5-4-10. رضوان…………………………………………………… 200

5-5. مرکب های سلوک…………………………………………….. 201

5-5-1. هدایت……………………………………………………. 202

5-5-1-1. موانع هدایت…………………………………………… 203

5-5-2. شکر………………………………………………….. 204

5-5-3-1. معنای شکر………………………………………………….. 204

5-5-3. بلا…………………………………………………… 205

5-5-3-1. حالت سالک در برابر بلا…………………………… 205

5-5-4. تمحیص…………………………………………………….. 206

5-6. موانع و آفات……………………………………………….. 207

5-6-1. موانع و آفات کلی و دست اول………………………… 209

5-6-1-1. اهتمام به غیرحق و عمل در غیر مسیر حق……….. 210

5-6-1-2. اشتغال به غیر اهم………………………………………… 211

5-6-1-3. اکتساب دنیا…………………………………………………. 211

5-6-1-4. درگیری ها…………………………………………………. 212

5-6-3. آفت ها و موانع دست دوم……………………………………. 212

5-7. سلوک از نگاه عارفان…………………………………….. 213

5-7-1. هدف سلوک………………………………………………. 213

5-7-2. اقسام سیر و سلوک الی الله……………………………… 214

5-7-3. مراحل و مراتب سلوک از نگاه عرفا …………………………….215

5-7-4. منازل و مقامات سیر و سلوک……………………………….. 216

5-7-4-1. توبه…………………………………………………………… 217

5-7-4-2. مقام ورع (پرهیز)…………………………………………. 217

5-7-4-3. زهد…………………………………………………………..218

5-7-4-4. فقر……………………………………………………………218

5-7-4-5. صبر…………………………………………………………… 219

5-7-4-6. شکر…………………………………………………………… 219

5-7-4-7. خوف…………………………………………………………. 220

5-7-4-8. مقام رجاء…………………………………………………. 220

5-7-4-9. مقام توکل……………………………………………….. 221

5-7-4-10. مقام رضا…………………………………………… 222

5-7-5. احوال……………………………………………………….. 222

5-7-5-1. محبت……………………………………………………. 222

5-7-5-2. شوق………………………………………………………. 223

5-7-5-3. غیرت……………………………………………………… 224

5-7-5-4. قرب………………………………………………………. 224

5-7-5-5. حیا………………………………………………………. 225

5-7-5-6. انس و هیبت………………………………………….. 225

5-7-5-7. قبض و بسط…………………………………………… 226

5-7-5-8. فنا و بقا…………………………………………………… 226

5-7-5-9. اتصال……………………………………………………… 227

5-8. موانع و آفت های سلوک در مناجات شاعران……………. 227

5-8-1. گناه و جرم…………………………………………………… 228

5-8-2. نفس………………………………………………………… 229

5-8-3. شیطان……………………………………………………….. 230

5-8-4. غفلت………………………………………………………… 231

5-8-5. آز، حرص و غرور…………………………………………… 231

5-9. دیگر موانع و آفات سلوک در آثار شعرا………………….. 232

5-10. نتیجه………………………………………………………….. 233

نتیجه گیری……………………………………………………. 235

منابع………………………………………………………………. 241

فهرست کتب………………………………………………………… 241

فهرست مقالات……………………………………………………… 247

چکیده:

دراین نوشته نیایش و مناجات در مثنوی­های مولوی و عطار و حدیقه­ی سنایی مورد بررسی قرار گرفته­است؛ ضمناً گونه های مختلف آن را به مخاطب نموده­ایم. در عین حال این مناجاتها و نیایش­ها با مناجاتهای موجود در متون شیعه مقایسه گردیده­است؛ ابتدا به تعریف دعا و نیایش و مناجات پرداخته ایم و تفاوتهای آنها را بررسی کرده­ایم، سپس انواع دعا از دیدگاههای مختلف بررسی شد؛ در ادامه صفات و اسماء الحسنای الهی در مناجاتها و ادعیه بررسی شد و نسبت خواسته­ها با نامها مقایسه گردید؛ همچنین در باره نسبت بندگان با خدا در ادعیه و مناجاتها از دیدگاه فلاسفه و متکلمین و عرفا و قرآن، نكاتی ارائه گردید. بعد از آن نظام اخلاقی در ادعیه و مناجاتها مورد بررسی قرار گرفته و در آخر موانع سلوك در ادعیه و مناجاتها ارائه شده است وضمن اشاره به تفاوتهای دعا و مناجات، پی بردیم كه ادعیه­ی شیعه نسبت به مناجات­های شاعران جامعیت بیشتری دارد و همه­ی ابعاد وجودی انسان را در بر می­گیرد.در بحث اسماء و صفات حسنای الهی به این نتیجه رسیدیم که این اسماء و صفات می­توانند به اراده­ی الهی در انسان متجلی گردند. در ادعیه­ی شیعه، بین این اسماء با خواسته­ های فرد رابطه­ی مستقیم وجود دارد در حالی­که این ارتباط در اشعار شاعران کمتر به چشم می­خورد.در بررسی نسبت بندگان با خدا در ادعیه­ی شیعه و مناجات­های شاعران تفاوتی دیده نشد. از طرفی در ادعیه­ی شیعه مراحل و مراتب نظام اخلاقی به­ صورت منسجم بررسی شده است؛ در حالی­که شاعران به صورت پراکنده به این مراحل اشاره­کرده­اند. در فصل پنجم مراحل و موانع و اهداف سلوک از دیدگاه ادعیه شیعه و عارفان بررسی شد و تفاوت­ها و شباهت­های آن ذکر گردید.

مقدمه:

دعا، نیایش و مناجات مفاهیمی آشنا در فرهنگ دینی ادیان مختلف است. قدیمی ترین متونی كه از اقوام مختلف به جا مانده است در خود نمونه هایی از دعا و مناجات را گنجانده است، انسان با دعا و مناجات علاوه بر آنكه تنهایی خود را در خلقت با ارتباط با خداوند سامان می دهد، در عین حال نیازها و خواسته های خود را با معبود در میان می گذارد. در بسیاری از نوشته هایی که از دوران های گذشته باقی مانده است، به دعا و مناجات اهمیت داده شده و به آن توجه ویژه ای داشته اند.

ادبیات فارسی یكی از جلوه های توجه به خداوند و شناخت اوست. كتاب هایی نظیر مثنوی معنوی، حدیقه سنایی و آثار عطار از جمله مواردی است كه در آنها می توان نمونه هایی غنی از مناجات و نیایش را یافت. بی شك مناجات ها و نیایش ها از اعتقاد و جهان بینی شاعران و نویسندگان آنها سرچشمه گرفته است، شاعرانی كه پرورش یافتگان تربیت اسلامی هستند. با نگاهی به نمونه های دعا و نیایش در این آثار می توان این گونه اشعار را دسته بندی كرد و در باره گونه های مختلف این موضوع به بحث نشست. ازسوی دیگر متون و معارف شیعه، از گنجینه های مهم دعا و نیایش محسوب می شود و به جرئت می توان گفت هیچ یك از ادیان و مذاهب الهی به اندازه شیعه چه از جهت حجم و چه از نظر محتوا، به دعا و نیایش توجه نداشته است. برای مثال كتابی چون صحیفه سجادیه از امام چهارم شیعیان تماماً درباره نیایش و مناجات است. یا كتاب مهمی چون مفاتیح الجنان، اثری نیایشی است و تقریباً همراه قرآن در اغلب منازل و مساجد دیده می شود. همچنین در كتاب آسمانی ما قرآن نیز نمونه هایی از مناجات و دعا را می توان مشاهده كرد.

این نوشته بر آن است ضمن بررسی دعا و نیایش در آثار شاعران قرن هفتم، با تكیه بر مثنوی مولوی، آثار عطار و حدیقه سنایی به نكات مشترك و همچنین تفاوت های آن با ادعیه شیعه نیز بپردازد. در این رساله ابتدا به تعاریف دعا، مناجات و نیایش پرداخته شده، سپس مقایسه ای بین آنها صورت گرفته شده است و پس از آن انواع دعا را از دیدگاه های مختلف بررسی و تحقیق می کند.

در فصل دوم ابتدا تعاریف و معانی اسماء و صفات حق تعالی آمده است؛ یعنی اسماء براساس فراوانی تکرار در ادعیه و مناجات ها تنظیم شده و همچنین تناسب اسامی خداوند با خواسته ها مورد مطالعه قرار گرفته است.

در فصل سوم نسبت بین بندگان با خداوند از دیدگاه عرفا و فلاسفه و اهل كلام بررسی شده و پس از آن به نسبت بین خدا و بندگان در ادعیه و مناجات پرداخته شده و سپس مقایسه ای میان آن نسبت ها صورت گرفته است.

در فصل چهارم ادعیه و مناجات از نظر برخورداری از نظام اخلاقی، مطالعه شده و تحقیق صورت گرفته شده است. در فصل پنجم سلوك عاشقان در ادعیه و مناجات های شاعران و همچنین موانع سلوک بررسی شده است. سؤالاتی كه در مقایسه مناجات های شاعران و ادعیه ممكن است مطرح شود، از این قرار است:

1- چه تفاوتی میان ویژگی ها و صفات خداوند كه در ادعیه شیعه و مناجات های مثنوی های فارسی ذكر شده است، دیده می شود؟

2- تفاوت میان نسبت بندگان و خدا در منابع یاد شده چگونه است؟

3- موانع سلوك در ادعیه شیعه چه هستند؟

4- موانع سلوك در مناجات مثنوی های عرفانی چه هستند؟

5- چه نظام اخلاقی در ادعیه شیعه و مناجات شاعران دیده می شود؟

فرضیه ها:

فرضیه هایی که می تو ان در رابطه با این سوالات بیان کرد، عبارت است از:

1- میان صفات خداوند در این منابع تفاوت اساسی دیده می شود؛

2- تفاوت اساسی میان نسبت بندگان و خداوند در منابع یادشده دیده نمی شود.

3- اهتمام به غیر حق، اشتغال به غیر اهم، درگیری ها، كبر، غرور و عجب و عناد و گناه از موانع مطرح در ادعیه شیعه است؛

4- اشتغال به غیر حق، گناه و پلیدی های باطنی از قبیل حرص و منیت، از موانع سلوك در مناجات مثنوی های فارسی است؛

5- در معارف و ادعیه شیعه به نظامی اخلاقی مبتنی بر تركیب معرفت و عشق با یقین و ایمان می توان دست یافت كه زمینه تبدیل بدی ها به خوبی ها می شود؛ ولی در مناجات مثنوی های فارسی مراحلی از نظام اخلاقی دیده نمی شود.

ضرورت تحقیق:

كنكاش در دعاها و مناجات های ادبیات فارسی، می تواند این فرصت را برای هر خواننده فراهم آورد و دریابد كه اولاً رابطه شاعران با خالق چگونه بوده است و در عین حال مجالی فراهم آورد تا این متون به صورت بهتری معرفی شود. ازسوی دیگر بررسی همانندی ها و تفاوت های مناجات ها و نیایش های این منظومه ها با دعاهای شیعه، شناخت بهتری از جایگاه این مقوله، در فرهنگ ما مطرح می کند و تلاش كنیم تا سره را از ناسره بازشناسیم ضمن اینكه می دانیم شباهت های فراوانی میان این منظومه ها با دعاها در منابع شیعه وجود دارد به اصالت منابع شیعه پی ببریم و به این نكته برسیم كه همیشه نیازمند منابع شیعه هستیم.

روش تحقیق:

برای تهیه این پژوهش، از روش كتابخانه ای، مراجعه به منابع ادبی، سایت ها و مقاله های علمی استفاده شده است. ابتدا جمع آوری متون و منابع مربوط به موضوع در مطالعه آنها، سپس به بررسی ادعیه و مناجات ها و مقایسه آنها پرداخته شده است.

هدف تحقیق:

هدف این رساله در واقع شناساندن راه سالم تر و صحیح تر سلوك و بازنمایی سلوك سالم از سلوكی است كه راه به سقر می برد و اینکه در جهان تشیع بتوانیم راه صحیح و مبتنی بر معارف شیعه را از راه هایی كه شبیه و نظیر هستند، باز شناسیم و همچنین آثار شاعران عارف پارسی گو را به صورت بهتری معرفی كنیم.

پیشینه تحقیق:

منابعی چند، درباره مناجات های شاعران یافت می شود، اما بیشتر آنها به صورت جمع آوری مناجات ها است و مجموعه ای از نیایش های منظوم تدوین کرده اند و برای ادعیه نیز منابع فراوانی وجود دارد كه به تفسیر دعاها پرداخته و یا تعریف دعا و انواع آن و چگونگی تاثیر بیشتر دعا و برآورده شدن حوایج و نیز موانع استجابت دعا بررسی شده اند. برای نمونه به آثاری از استاد علی صفایی حایری درباره دعا وسیر و سلوک می توان اشاره کرد که در آنها هدف و شیوه دعاکردن و مضامین بلند دعاهایی چون ابوحمزه ثمالی، دعاهای روزانه حضرت زهرا٬ دعای مکارم الاخلاق ودعای کمیل و… به صورت مفصل بررسی شده و با مطالعه آنها نمودار و تصویری از ادعیه در ذهن خواننده ایجاد می شود از آثار ایشان: «بشنو از نی، اخبات، انتظار، نامه های بلوغ نظام اخلاقی اسلام، قیام و روش نقد و… را می توان نام برد، ولی تاكنون پژوهشی با این اهداف و به ا ین شیوه صورت نگرفته است.

لازم است در پایان این نكته را متذكر شوم كه آنچه در جریان تحقیق باعث تأخیر در پیشرفت كار می شد این بود كه در ادعیه شیعه باوجود منابع فراوان، موضوعات و مضامین عمدتاً تكراری بود، اما در خصوص مناجات های مثنوی های عرفانی با كمبود منابع مواجه شدم كه یاری خداوند و راهنمایی های هوشمندانه و مفید استاد گرامی ام جناب دكتر اسكندری راهگشای بنده در این مهم گردید كه لازم می دانم از ایشان سپاسگزاری نمایم.

فصل اول: دعا و مناجات

1-1- مقدمه

در این فصل كلیاتی درباره دعا و مناجات و نیایش آمده است. در ضمن این تعاریف٬ تفاوت ها و شباهت های این واژه ها بررسی شده و پس از آن دعا از زاویه های مختلف به انواع مختلفی تقسیم بندی شده است و هر کدام از انواع ادعیه، از منظرهای مختلف بررسی و تفاوت ها و شباهت های آنها در ادعیه ومناجات های شاعران بررسی شده است.

2-1- پیشینه دعا و مناجات

شاید بتوان نخستین نجوای آدمیان با خداوند تا پگاه آفرینش را در آن زمان پی گرفت كه خداوند امانت خویش را بر آسمان ها و زمین و كوه ها عرضه داشت و همگان بیمناك از این بار سنگین سرباز زدند؛ اما انسان جسور و بی پروا آن را پذیرفت: «و انا عرضنا الامانه علی السموات و الارض و الجبال فابین ان یحملنها و اشفقن منها و حمله الانسان انه كان ظلوماً جهولاً: ما امانت را بر آسمان ها و زمین و كوه ها عرضه داشتیم، آنها از حمل آن سر بر تافتند و از آن هراسیدند؛ اما انسان آن را بر دوش كشید؛ او بسیار ستمكار و نادان بود.»[1]

و خدا از او پیمان بر عبودیت خویش گرفت كه «الست بربكم قالوا بلی» و او بر ربوبیت حق اقرار كرد كه «بلی». بعد از آنكه حضرت آدم به عنوان خلیفه الهی در میان تمام آفریدگان برگزیده شد، با عجز و نیاز با پروردگار خود به راز و نیاز پرداخت و آن گاه كه به خاطر تناول از شجره ممنوعه از بهشت اخراج شد، با ناله و زاری و نیایش طلب مغفرت کرد و خداوند نیز به واسطه رحمت و مهربانی بی پایان او را بخشید و مورد لطف خود قرار داد و پس از آن هر چند انسان جایز الخطا، در انتخاب معبود برای راز و نیاز به بیراهه رفت و هر برهه از زمان چیزی را به جای خالق هستی بخش می پرستید، اما در فطرت خداجوی خود به دنبال تكیه گاهی می گشت كه مافوق قدرت او باشد و در سختی ها و گرفتاری ها به او دل ببندد و از او یاری بطلبد و در خلوت تنهایی با او رازونیاز كند تا بتواند بار امانت، تكلیف، معرفت و عشق الهی را به سر منزل مقصود برساند و خود را بیش از پیش به ربّ خود نزدیكتر کند.

تصویری………………………………………………………………….28

2-6-1. ویژگی­های طرح­واره­های تصویری………………………………………………….30

2-6-2. انواع طرح­واره­های تصویری…………………………………………………………….31

2-6-2-1. طرح­واره­ی حجمی…………………………………………………………32

2-6-2-2. طرح­واره­ی حرکتی…………………………………………………………34

2-6-2-3. طرح­واره­ی قدرتی…………………………………………………………..36

فصل سوم: پیشینه­ی پژوهش

3-1. استعاره در بلاغت غربی…………………………………………………………………42

3-1-1. نظریه­ی مشابهت………………………………………………………………………….42

3-1-2. نظریه­ی تعاملی…………………………………………………………………………..43

3-1-3. نظریه­ی کاربردگرا……………………………………………………………………….44

3-2. استعاره در بلاغت اسلامی- ایرانی…………………………………………………….44

3-3. کاربرد معنی­شناسی شناختی در تحلیل زبان و ادبیات فارسی…………………49

3-4.مطالعات زبان­شناختی استعاره در اشعار سعدی و حافظ……………………………54

3-5.نقدی بر نظریه­ی استعاره­ی مفهومی…………………………………………………………..55

3-5-1.نقاط قوت………………………………………………………………………………………….55

3-5-2. نقاط ضعف……………………………………………………………………………………….57

فصل چهارم: تحلیل شناختیِ طرح­واره­های تصویری

بخش اوّل: 4-1. طرح­واره­ی حجمی

4-1-1. طرح­واره­ی حجمیِ «سر» …………………………………………………………..66

4-1-1-1. طرح­واره­ی حجمی سر در غزلیات سعدی…………………………..67

4-1-1-2. طرح­واره­ی حجمی سر در غزلیات حافظ…………………………….68

4-1-1-3. تحلیل شناختی…………………………………………………………………..69

4-1-1-3-1. انتقاد اجتماعی در بستر عشق………………………………..69

4-1-1-3-2.مرز ممنوعه­ی عشق…………………………………………………73

4-1-1-3-3.عشق رفاقتی حافظ و عشق پرشور سعدی………………74

4-1-2. طرح­واره­ی حجمیِ «چشم»…………………………………………………………82

4-1-2-1. چشم معشوق در غزلیات سعدی و حافظ……………………………84

4-1-2-2. چشم عاشق در غزلیات سعدی و حافظ………………………………84

4-1-2-4. تحلیل شناختی……………………………………………………………………86

4-1-2-4-1.نگاه برون­گرای سعدی و نگاه درون­گرای حافظ………………………….88

4-1-2-4-2.نگاه متفکرانه­ی سعدی و نگاه احساسی حافظ………………………..95

4-1-2-4-3.نگاه حسی سعدی و نگاه شهودی حافظ…………………………………97

4-1-2-4-4.نگاه قضاوت­گر سعدی و دریافت­گر حافظ…………………………….100

4-1-3. طرح­واره­ی حجمی مرتبط با واژه­ی «دل»………………………………..101

4-1-3-1. دل به عنوان ظرف در غزلیات سعدی……………………………….102

4-1-3-2. دل به عنوان مظروف در غزلیات سعدی………………………….104

4-1-3-3. دل به عنوان ظرف در غزلیات حافظ………………………………..104

4-1-3-4. دل به عنوان مظروف در غزلیات حافظ……………………………..104

4-1-3-5. تحلیل شناختی………………………………………………………………….105

4-1-3-5-1. رویکردهای مشترک سعدی و حافظ به دل…………………………..105

4-1-3-5-2. رویکرد آفاقی سعدی و انفسی حافظ……………………………….107

4-1-4.سخن آخر……………………………………………………………………………..118

بخش دوم: 4-2. طرح­واره­ی حرکتی

4-2.طرح­واره­ی حرکتی …………………………………………………………………………121

4-2-1. طرح­واره­ی حرکت افقی…………………………………………………………….123

4-2-1-1. طرح­واره­ی مبدأ …………………………………………………………….. 124

4-2-1-2. طرح­واره­ی مسیر……………………………………………………………….125

4-2-1-3. طرح­واره­ی مقصد……………………………………………………………….126

4-2-2. طرح­واره­ی حرکت عمودی………………………………………………………..134

4-2-2-1.طرح­واره­ی صعود در غزلیات سعدی…………………………………..135

4-2-2-2. طرح­واره­ی سقوط در غزلیات سعدی………………………………..135

4-2-2-3. طرح­واره­ی صعود در غزلیات حافظ…………………………………..136

4-2-2-4. طرح­واره­ی سقوط در غزلیات حافظ………………………………….136

4-2-2-5. تحلیل شناختی…………………………………………………………………137

4-2-2-5-1.گرایش سعدی به طرح­واره­ی سقوط……………………….137

4-2-2-5-2. جایگاه معشوق در تفکر سعدی و حافظ………………..140

4-2-3. طرح­واره­ی چرخشی…………………………………………………………………..147

4-2-3-1. سعدی………………………………………………………………………………..148

4-2-3-2. حافظ…………………………………………………………………………………149

4-2-3-3. تحلیل شناختی………………………………………………………………….150

4-2-3-3-1.دیدگاه سعدی و حافظ درباره­ی زمان………………………………..150

4-2-3-3-2. مرکزگرایی حافظ و مرکزگریزی سعدی………………………………..157

4-2-3-3-3. جبرگرایی حافظ و جبرشکنی سعدی…………………………………161

بخش سوم: 4-3. طرح­واره­ی قدرتی

4-3.طرح­واره­ی قدرتی…………………………………………………………………………….164

4-3-1.سعدی……………………………………………………………………………………….165

4-3-1-1.وجود مانع……………………………………………………………………….165

4-3-1-2.پذیرش مانع…………………………………………………………………….166

4-3-1-3. نسبیت مانع……………………………………………………………………167

4-3-1-4. مانع برای معشوق…………………………………………………………..167

4-3-2. حافظ………………………………………………………………………………………168

4-3-2-1. وجود مانع………………………………………………………………………168

4-3-2-2. پذیرش مانع……………………………………………………………………169

4-3-2-3. برداشت مانع………………………………………………………………….170

4-3-3. تحلیل شناختی: نگاهی گفتمان­مدار به عشق………………………171

4-3-3-1.عشق به منزله­ی پادشاهی………………………………………………172

4-3-3-2. پادشاه نامیده­شدن معشوق…………………………………………….173

4-3-3-3. رفتار پادشاه­گونه­ی معشوق……………………………………………175

4-3-3-4. رویکرد سعدی و حافظ دربرخورد با مانع……………………..179

4-3-3-5. کارکرد استعاره­ی عشق به منزله­ی پادشاهی…………………183

فصل پنجم: نتیجه گیری

خلاصه و نتیجه ­گیری………………………………………………………………………191

فهرست منابع و مآخذ……………………………………………………………………197

چكیده­ انگلیسی……………………………………………………………………….214

چکیده:

زبان­شناسی شناختی به ارتباط میان زبان، ذهن و تجربیات فیزیکی- اجتماعی انسان می­پردازد و به عنوان رویکردی معنابنیاد مجموعه­ای از نظریات را شامل می­شود که استعاره­ی مفهومی و طرح­واره­ی تصویری از مهم­ترین آن­هاست. استعاره­ی مفهومی به معنای ادراک مفهوم عینی یك پدیده از حوزه­ی «مبدأ» و انتقال آن به یك مفهوم ذهنی در حوزه­ی «مقصد» است و به عناصر و عوامل پیوند میان این دو حوزه، «نگاشت» می­گویند. نگاشت یا انطباق میان دو حوزه­ی مبدأ و مقصد به كمك طرح­واره­های تصویری انجام می­گیرد كه جانسون در کتاب بدن در ذهن در سال 1987 به­شکلی گسترده به آن پرداخت. طرح­واره­های تصویری، ساخت­های مفهومیِ بنیادین و انتزاعی در ذهن هستند که بر اساس تجربیات و فعالیت­های بدنی در حین تعامل یا مشاهده­ی جهان اطراف حاصل می­شوند و مهم­ترین تقسیم­بندی طرح­واره­ها به سه گروه:طرح­واره­ی حجمی، طرح­واره­ی حرکتی، طرح­واره­ی قدرتیمی­باشد. این رساله به بررسی و مقایسه­ی این سه طرح­واره­ در یک­چهارم از غزلیات سعدی و حافظ پرداخته است و چون در این دیدگاه، زبان وسیله­ی شناخت است،کوشیده تا با بررسی چگونگی کاربرد این طرح­واره­ها، به شناخت بهتری از شخصیت فردی و اجتماعی این دو شاعر دست­ یابد.

طرح­واره­ی حجمی، از بودنِ مفهومی، درونِ مفهومی دیگر سخن می­گوید و طرح­واره­ی حرکتی، برای مفاهیم، حرکت، مسیر، مبدأ و مقصد در نظر می­گیرد و طرح­واره­ی قدرتی، برای بیان موانع و مشکلات مسیر حرکت کاربرد دارد. مهم­ترین دستاوردهای شناختی این پژوهش عبارتند از :

1- طرح­واره حجمی مرتبط با واژه­ی «چشم» بیانگر آن است که نوع نگاه و شخصیّت سعدی و حافظ در دو قطب متضاد جای می­گیرند. نگاه حافظ بیانگر شخصیّت درون­گرا، شهودی، احساسی و دریافت­گر اوست و نگاه سعدی گویای شخصیّت برون­گرا، احساسی، متفکّر و قضاوت­گر او.

2- طرح­واره حجمی مرتبط با واژه­ی «سر» بیانگر آن است که عشق سعدی به خاطر شدت و حدت آن، به قلمرو «عشق پرشور» تعلق دارد و عشق حافظ به خاطر تداوم آن، به «عشق رفاقتی» نزدیک است. قرار داشتن مفهوم عشق در حجم «سر» نیز بیانگر تضاد دیرینه­ی عقل و عشق و نمادی از مبارزه ی مردم و طبقه­ی حاکم می­باشد.

3- طرح­واره­ی حجمی مرتبط با واژه­ی «دل» بیانگر آن است که در غزلیات سعدی، فضای آفاقی بر حجم دل حاکم است و در غزلیات حافظ فضای انفسی غلبه دارد.

4- با توجه به طرح­واره­­های حرکت عمودی و چرخشی می­توان گفت که معشوق حافظ در شعر او جایگاهی بلندتر از معشوق سعدی دارد و نیز مفهوم انتزاعی زمان در شعر حافظ حرکتی دایره­وار دارد و در شعر سعدی حرکتی مارپیچ.

5- در حوزه­ی طرح­واره­ی قدرتی، ظلم و ستم معشوق و مانع­انگیزی او مطرح شده است که می­توان آن را بیان نمادین ظلم و ستم پادشاهان بر مردم دانست.

فصل اول: مقدمه

1-1- تعریف مسأله

زبان به عنوان وجه تمایز انسان از حیوان، از دیرباز موضوعی فكری و فلسفی محسوب می شده و همواره مورد توجه دانشمندان و پژوهشگران بوده است؛ چنان­که دغدغه­ی شناخت زبان، منجر به شکل­گیری دانش زبان­شناسی شده تا زبان را به صورت تخصصی و علمی مورد بررسی قرار دهد. از طرف دیگر، محققان علوم شناختی برای زبان اهمیت زیادی قایل اند و آن را دریچه ی ورود به ذهن می دانند. از نظر آنان زبان یكی از عالی ترین نمودهای ذهن است كه هم محصول شناخت است و هم خود فرایندی شناختی به حساب می آید. از این رو، زبان شناسیِ شناختی، به عنوان مكتبی كه ساخت، یادگیری و استفاده از زبان را بهترین مرجعی می داند كه می توان با استفاده از آن، شناخت انسان را توضیح داد، از جایگاه ویژه ای در علوم شناختی برخودار است (نورمحمدی، 1387: 2).

اهمیت کاربرد شناختی زبان موجب شده تا آن را از دو دیدگاه مورد بررسی قرار دهند: یکی مجازی که خاص زبان ادبی و شاعرانه است و دیگری، حقیقی که به صورت زبان روزمره و متعارف ظهور پیدا می­کند و نیز گفته اند:

زبان حقیقی یا خودكار: زبانی است كه صرفاً جنبه ی اطلاعی و ارتباطی دارد و در متون علمی به كار می رود.

زبان مجازی یا ادبی: زبانی برجسته، غیرمتعارف و معمولاً هنجارگریز و غیرخودكار است. در این زبان، از صنایع و آرایه های ادبی برای برجسته سازی سخن استفاده می شود تا از سخن بی نشان متمایز شود (صفوی، 1380: 3).

استعاره از قدیم مهم ترین شگردِ انتقالِ زبان از كاربرد حقیقی به كاربرد ادبی و مجازی، تلقی می شده است؛ اما امروزه، هم در زبان خودكار و هم در زبان ادب، كاربردها و عمل­كردهای متنوعی دارد. می­توان گفت در گذشته فقط در حوزه ی ادبیات به استعاره توجه می شد؛ اما امروزه، این پدیده قلمروی فراگیر یافته و به مبحثی گسترده در زبان شناسی تبدیل شده است.

تعاملات زبان و ادبیات چنان گسترده و فراگیر است كه نمی توان و نباید پدیده هایی چون استعاره را صرفاً در ساحت ادبیات تحلیل كرد؛ وانگهی، نمی توان فقط زبان روزمره را ابزار ارتباط آحاد بشر با یكدیگر دانست؛ زبان ادبیات هم نوعی ابزار ارتباطی است.

سنت مطالعه ی استعاره، به غرب و به ارسطو می رسد. ارسطو استعاره را شگردی برای هنرآفرینی می دانست و معتقد بود استعاره ویژه ی زبان ادب است و به همین دلیل باید در میان فنون و صناعات ادبی بررسی شود. این همان نگرش كلاسیك به استعاره است. نگرش دیگر به استعاره به قرون هجدهم و نوزدهم مربوط می شود كه به دلیل بینش حاكم بر آن عصر، رمانتیك نامیده می شود. در این نگرش استعاره به زبان ادب محدود نشده و لازمه ی زبان و اندیشه برای توصیف جهان خارج به شمار می رود (صفوی، 1383: 369).

یكی از نگرش هایی كه به پیروی از رمانتیك ها، استعاره را جزء جدایی ناپذیر زبان می داند، معنی شناسی شناختی[1] است. از نظر معنی شناسان شناختی، استعاره[2] عنصری بنیادین در مقوله بندی و درك انسان از جهان خارج و نیز در فرایند اندیشیدن است. استعاره در این رویكرد تصویری نو می یابد و به هرگونه فهم و بیانِ هر مفهوم انتزاعی در قالب تصورات ملموس تر، اطلاق می شود. استعاره با این تعریف، دیگر خاص زبان ادبی نیست و در كاربرد روزمره ی زبان هم جای می گیرد. نظریه­ی معاصر استعاره[3]- كه در چهارچوب معنی شناسی شناختی به تبیین استعاره می پردازد- مدعی است كه نه تنها زبان، بلكه شیوه ی درك آن هم از مقولات انتزاعی جهان می باشد و بر مبنای استعاره استوار است و استعاره اساساً فرایندی ذهنی و شناختی است و استعاره های زبانی، فقط نمود و شاهد استعاره های ذهنی محسوب می شوند. در عین حال، مطالعه ی نمود استعاره های ذهنی در زبان، از راه های شناخت استعاره های ذهنی است (گلفام و ممسنی، 1387: 99).

استعاره های شعری، بسیار فراتر از صبغه­ی آرایه­ای، با جنبه های مركزی و جدایی ناپذیرِ نظام های مفهومی ما سروكار دارند. شاعران بزرگ می توانند با ما سخن بگویند، چرا كه آنان نیز از همان شیوه های تفكری بهره می برند كه همگی داراییم. آنان با استفاده از ظرفیت هایی كه همگی در داشتن شان مشتركیم، تجربیات­مان را برجسته می كنند، پیامدهای باورمان را می كاوند، طرز تفكرمان را به چالش می­کشند و به نقد ایدئولوژی های­مان می پردازند. بدون داشتن دانش اولیه از ماهیت استعاره و چگونگی كاركرد آن، نمی توانیم دركی از كاركردهای تفكر استعاری چه در ادبیات و چه در زندگی خود داشته باشیم (لیكاف و ترنر، 1989: xi).

در علوم شناختی برای توجیه مفهوم سازی استعاره از طرح واره ها استفاده می شود. این طرح واره ها غالباً تصوری اند؛ یعنی براساس الگوی شناختی و مفاهیم بنیادین ذهن ما شكل می گیرند. از این مفاهیم و ساخت های حاصل از آن ها، برای توصیف موضوعات انتزاعی و اندیشیدن استفاده می شود (صفوی، 1383: 376-374).

هدف از این پژوهش، بررسی و مقایسه ی ساخت های طرح واره ای در غزلیات سعدی و حافظ می باشد. انواع مختلفی از طرح واره های تصویری[4] در حوزه ی معنی شناسیِ شناختی مطرح شده است؛ اما این پژوهش فقط به بررسی طرح واره ها­ی حجمی [5]، طرح واره ها­ی حرکتی[6] و طرح واره ها­ی قدرتی[7] می­پردازد.

اشعار حافظ و سعدی همواره از جنبه ی زیبایی شناسی مورد توجه پژوهشگران قرار داشته اند. وجه اشتراك تمام این پژوهش ها محدود كردن استعاره در معنای سنتی آن است؛ اما این پژوهش در سایه ی نگاه نو و یافته های جدید معنی شناسی شناختی به تحلیل استعاره های غزلیات حافظ و سعدی می پردازد و به استعاره ها نه فقط به عنوان آرایه های ادبی، بلكه به عنوان كلید شناخت ذهن و زمینه­های تفكر شاعر در زبان توجه دارد. نكته­ی مهم این است كه ما به ضرورت موضوع، هم استعاره های آشكار (= استعاره های شعری و ادبی) و هم استعاره های مخفی (= استعاره های زبانی) را مورد بررسی قرار می دهیم.

2-1- اهمیت و ضرورت پژوهش