1-1- 2-6-2-کاربرد درنهج البلاغه. 15

1-1-2-7-صنع.. 15

1-1-2-7-1-در اصطلاح حکمت… 15

1-1-2-7-2-کاربرد درنهج البلاغه. 16

1-1-3-مفاهیم مرتبط… 16

1-1-3-1-حدوث… 16

1-1-3-1-1-دراصطلاح حکمت… 18

1-1-3-1-2-کاربرد درنهج البلاغه. 19

1-1- 3-2-قدم‏. 20

1-1-3-2-1-دراصطلاح حکمت… 20

1-1-3-2-2-کاربرد درنهج البلاغه. 21

1-1-3-3-تجلّی.. 21

1-1-3-3-1-دراصطلاح حکمت… 22

1-1-3-3-2-کاربرد درنهج البلاغه. 23

1-1-3-4-تطوّر 23

1-1-3-4-1-دراصطلاح حکمت… 24

1-1-3-4-2-کاربرد درنهج البلاغه. 25

1-1-3-5-حلول.. 26

1-1-3-5-1-دراصطلاح حکمت… 26

1-1-3-5-2-کاربرد درنهج البلاغه. 26

1-2-مبانی کلی وچارچوب­های نظری مسألهی آفرینش درحکمت سینوی.. 27

1-2-1-مبانی هستی شناسی.. 27

1-2-1-1-مسائل مربوط به وجود. 28

1-2-1-2-اطلاق وجود براشیاء 28

1-2-1-3-تمایزوجود وماهیت… 29

1-2-1-4-نسبت بین وجودوماهیت… 30

1-2-1-5-حقیقت واصالت وجود. 32

1-2-1-6-تقسیم موجودات به واجب وممکن.. 33

1-2-2-مبانیدین شناسی.. 34

1-2-2-1-جایگاه وحی ونبوت درمسأله­ی آفرینش درحکمت سینوی.. 34

1-2-2-1-1-عقل فعال منبع علوم وحیانی.. 36

1-2-2-1-2-برخورداری نبی ازعقل قدسی.. 37

1-2-2-1-3-چگونگی اتصال نفس باعقل فعال.. 38

1-2-2-2-جایگاه امامت وعصمت درنزدبوعلی سینا 39

1-3-سیری گذرا براحوال وآثارشیخ الرئیس…. 43

1-3-1-جایگاه اندیشه ورزی پیرامون مسأله­ی آفرینش دراحوال او 43

1-3-2-منبع­شناسی جایگاه خلقت درآثارابن سینا 46

1-4-کلیاتی پیرامون نهج البلاغه وگردآورنده آن.. 47

1-4-1-سخنی پیرامون نهج البلاغه. 47

1-4-1-1-ویژگی­های نهج البلاغه. 47

1-4-1-1-1-کلام فوق بشری.. 47

1-4-1-1-2-برجستگی ادبی.. 47

1-4-1-2-وصف خلقت درنهج البلاغه. 48

1-4-1-2-1-آفرینش جهان پرتویی از علم وقدرت حق.. 48

1-4-1-2-2-كیفیت آفرینش جهان و نظام هستی.. 49

1-4-2-سیدشریف رضی8.. 50

1-4-2-1-مختصری از زندگی شریفش…. 50

1-4-2-2-جایگاه حکمت واندیشه های فلسفی-کلامی درآثاروتألیفات سیدرضی8.. 51

نتیجه فصل.. 53

فصل دوم: ماهیت آفرینش 54

2-1-نظریه های مختلف درباب آفرینش…. 55

2-1-1-دیدگاه متکلمین وعلت مخالفت مشائین با آن.. 56

2-1-1-1-اشکالات وارد بردیدگاه متکلمین.. 57

2-1-2-حلول وهمه خدایی.. 58

2-1-3-نظریه­ی تطوّرو تکامل.. 58

2-1-4-تجلّی.. 58

2-1-5-فیض…. 58

2-2-ماهیت آفرینش از نگاه نهج البلاغه. 59

2-2-1-علم الهی و چگونگی ایجاد موجودات… 60

2-3-ماهیت آفرینش ازنگاه ابن سینا 61

2-3-1-منشأ پیدایش نظریه­ی فیض…. 61

2-3-2-تفسیرنظریه­ی فیض…. 63

2-3-2-1-کیفیت صدور کثرت از وحدت… 65

2-4-نقد دیدگاه ابن سینا در باب آفرینش بر اساس نهج البلاغه. 67

2-5- مقایسه نظریه­ی فیض و تجلّی.. 67

2-5-1-کیفیت تجلی و تشأن.. 69

2-6-تطابق دیدگاه صدرا با دیدگاه امام J… 70

نتیجه فصل.. 71

فصل سوم: علل آفرینش….. 72

3-1-اصل علیت در تفکر علوی.. 76

3-2-اقسام علت… 78

3-2-1-علل وجود. 80

3-2-1-1-علت فاعلی.. 80

3-2-1-1-1-علت فاعلی طبیعی.. 81

3-2-1-1-2-علت فاعلی الهی.. 81

3-2-1-1-3-اقسام فاعل.. 82

3-2-1-1-3-1-فاعل بالعنایه. 83

3-2-1-1-3-1-1-تفسیرعنایت الهی.. 83

3-2-1-1-3-2-فاعل بالتجلّی.. 85

3-2-1-2-علت غایی.. 86

3-2-1-2-1-علت غایی در طبیعت… 86

3-2-1-2-1-1-نظریه­ی ارسطو دربارهی علت غایى.. 86

3-2-1-2-2-علت غایی خداوند ازخلقت… 88

3-2-1-2-2-1-غایت­مندی با توجه به غایت فاعل.. 89

3-2-1-2-3-1-1-غنای پروردگار 89

3-2-1-2-2-1-2-غرض از خلقت، علم و عشق ذاتی خدا به خیر و کمال.. 91

3-2-1-2-2-2-غایت­مندی با توجه به غایت فعل.. 92

3-2-1-2-2-2-1-خداوند غایت الغایات است… 93

3-2-1-2-2-2-2-وصف غایت الغایات درکلام امیرالمؤمنین G.. 96

3-2-1-2-2-2-3-خدای حکیم و غایت­مندی در نهج البلاغه. 97

3-2-1-3-رابطه­ی علت غایی با علت فاعلی.. 98

3-2-2-علل ماهیت… 99

3-2-2-1-1-ملاک نیاز معلول به علت… 100

3-2-2-1-2-نظریه­ی امکان ماهوی.. 100

3-2-2-1-3-ریشه یابی نظریه­ی فقروجودی درحکمت سینوی.. 102

3-2-2-1-3-1-فاصله گرفتن ابن سینا ازتفسیر ارسطویی علیت… 102

3-2-2-1-3-2-گامی ازامکان ذاتی به سوی فقروجودی.. 104

3-2-2-2-علت مادی.. 108

3-2-2-2-1-اثبات هیولا ی اولی.. 112

3-2-2-2-2-علت مادی عالم درنهج البلاغه. 113

3-2-2-3-علت صوری.. 115

نتیجه فصل.. 117

فصل چهارم: مراتب آفرینش….. 118

4-1-اقسام موجودات… 119

4-2-(قاعده­ی الواحد) یا ربط کثیر به واحد. 121

4-3-قاعده الواحد ونقدآن براساس نهج البلاغه. 123

4-4-عقول وافلاک کثیر. 126

4-5-عالم عقول در حکمت سینوی.. 128

4-5-1-عقل اول.. 129

4-5-2-تطبیق عقل اول در روایات با عقل اول در آثار ابن سینا 130

4-5-3-نظریه­ی افلاک نه­گانه. 131

4-6- عالم عقول یا فرشتگان درنهج البلاغه. 133

4-6-1-ملائکه در نهج البلاغه. 133

4-6-1-1-تجرد ملائکه. 134

4-6-1-2-زمان خلقت ملائکه. 134

4-6-1-3-رؤیت فرشتگان.. 138

4-6-1-4-خواب فرشتگان.. 140

4-7-نقد نظریه­ی افلاک نه گانه و عقول عشره بر اساس نهج البلاغه. 143

4-7-1-آسمان­هاى هفت­گانه. 144

4-8-عالم مثال.. 146

4-8-1-دیدگاه حکماء مشاء 148

4-9-عالم ماده 148

4-9-1-نقش عقل فعال در حیات مادی.. 148

4-9-2-حدوث وقدم جهان.. 149

4-9-2-1-اقسام حدوث و قدم. 149

4-9-2-1-ادله­ی متکلمان بر حدوث جهان.. 150

4-9-2-2-استدلال ابن سینا بر قدم زمانی عالم.. 151

4-9-2-3- پذیرش حدوث ذاتی عالم ودلایل آن.. 152

4-9-3-حدوث عالم از دیدگاه نهج البلاغه. 154

4-9-4-کیفیت پیدایش عالم محسوس یا مادی.. 156

4-9-4-1-عالم طبیعت… 158

4-9-4-1-1-طبیعت کل.. 159

4-9-4-1-2-عنصر کل.. 159

4-9-4-1-3-ماهیت جسم.. 160

4-9-4-1-3-1-اقوال مختلف در حقیقت جسم.. 164

4-9-5-عالم نفوس…. 165

4-9-5-1-تعریف نفس…. 166

4-9-5-2-پیدایش نفوس و چگونگی حدوث آن.. 167

4-9-5-2-1-حدوث روحانی نفوس…. 169

فصل سوم:تبین پژوهش

3-1-روش تحقیق …………………………………………………………………………………………… 63

فصل چهارم: فضایل حضرت علی (ع)در دو منظومۀ علی نامه و خاوران نامه

4-1-عشق به حضرت علی (ع)و مدح آن حضرت ………………………………………………….. 69

4-1-1-عشق به حضرت علی (ع)و مدح آن حضرت در منظومۀ علی نامه ……………………. 69

4-1-2-عشق به حضرت علی (ع)و مدح آن حضرت در منظومۀ خاوران نامه ………………… 70

4-2-حقانیت امام و فرزندانش برای حکومت پس از پیامبر ……………………………………….. 72

4-2-1-روایت هایی در باب ارتباط امام علی (ع)با رسول اکرم (ص) …………………………. 74

4-2-1-1-رابطۀ پیامبر و امیر المؤمنین در منظومۀ علی نامه ……………………………………….. 75

4-2-1-2-رابطۀ پیامبر و امیرالمؤمنین در منظومۀ خاوران نامه …………………………………….. 76

4-2-3- ولی و وصی بودن پیامبر ……………………………………………………………………….. 82

4-2-4-توصیه های پیامبر (ص) برای امیر المؤمنین …………………………………………………. 85

4-2-5-افضلیّت امیر المؤمنین (ع)……………………………………………………………………….. 87

4-2-5-2- علی در قرآن …………………………………………………………………………………. 88

4-3-شرف و بزرگی امام علی (ع)……………………………………………………………………….. 92

4-3-1- حضرت علی (ع)در نهج البلاغه ……………………………………………………………… 93

4-4- شجاعت و ایثار گری ……………………………………………………………………………….. 97

4-4-1-شجاعت و چالاکی در گهواره ………………………………………………………………….. 97

4-4-2-شجاعت و چالاکی در کودکی …………………………………………………………………. 98

4-4-3-شجاعت علی (ع)در نو جوانی ………………………………………………………………… 99

4-4-4- شجاعت های بی همانند علی (ع)در بزرگ سالی ………………………………………… 99

4-4-5- نمونه هایی از شجاعت های بی نظیر علی (ع) در منظومۀ علی نامه ………………….. 100

4-4-6-نمونه هایی از شجاعت های بی نظیر علی (ع)در منظومۀ خاوران نامه ………………… 104

4-5- زهد و عبادات حضرت علی (ع)…………………………………………………………………. 108

4-6-کرامات و معجزات امیر المؤمنین علی (ع)………………………………………………………. 112

4-6-1- کرامات و معجزات امیر المؤمنین علی (ع)در منظومۀ علی نامه…………………………. 113

4-6-2-کرامات و معجزات امیرالمؤمنین علی (ع)در منظومۀ خاوران نامه ………………………. 117

4-7-علم وآگاهی علی (ع)………………………………………………………………………………… 120

4-7-1-علم و آگاهی علی (ع)در منظومۀ علی نامه ………………………………………………….. 121

4-8-صبر وحلم علی (ع)…………………………………………………………………………………… 125

4-9-کرامت نفس و جوانمردی علی (ع)……………………………………………………………….. 131

4-10-عدالت حضرت علی (ع)………………………………………………………………………….. 136

4-11- ثقه به نفس حضرت علی (ع)……………………………………………………………………. 142

4-12- وجوه فصاحت و بلاغت در دو منظومۀ علی نامه و خاوران نامه ……………………….. 146

4-12-1- عناصر موسیقایی ……………………………………………………………………………….. 146

4-12-1-1-وزن ……………………………………………………………………………………………. 146

4-12-1-2-ردیف …………………………………………………………………………………………. 147

4-12-1-3-قافیه …………………………………………………………………………………………… 148

4-12-1-4- عروض ………………………………………………………………………………………. 149

4-12-2- فصاحت …………………………………………………………………………………………. 150

4-12-3- بلاغت ……………………………………………………………………………………………. 152

4-12-3-1- معانی………………………………………………………………………………………….. 153

4-12-3-1-1-انشاء……………………………………………………………………………………….. 153

4-12-3-1-2-امر …………………………………………………………………………………………. 153

4-12-3-1-3- حذف مسندالیه …………………………………………………………………………. 156

4-12-3-2- بیان …………………………………………………………………………………………… 158

4-12-3-2-1-جایگاه تشبیه در علی نامه و خاوران نامه ………………………………………….. 159

4-12-3-2-2- افراد و ترکیب در تشبیهات …………………………………………………………. 161

4-12-3-2-3- جایگاه استعاره در حماسه ……………………………………………………………. 162

4-12-3-2-4-جایگاه استعاره در علی نامه و خاوران نامه ……………………………………….. 162

4-12-3-2-5-جایگاه کنایه در علی نامه و خاوران نامه …………………………………………… 163

4-12-3-2-6- مجاز مرسل ……………………………………………………………………………… 164

4-12-3-2-7-جایگاه اغراق در حماسه ………………………………………………………………. 165

4-12-3-2-8- جایگاه اغراق در منظومۀ علی نامه و خاوران نامه ………………………………. 165

4-12-3-3-بدیع …………………………………………………………………………………………… 165

4-12-3-3-1-اقسام جناس و تبلور آن در منظومۀ علی نامه و خاوران نامه ………………….. 166

4-12-3-3-2-تلمیح ……………………………………………………………………………………… 169

4-13-وجوه مطابقت با اسناد تاریخی ………………………………………………………………….. 171

4-13-1- شخصیّت های تاریخی موجود در منظومۀ خاوران نامه ……………………………….. 172

4-13-2- شخصیّت های تاریخی موجود در منظومۀ علی نامه ……………………………………. 174

فصل پنجم: استنباط و نتیجه­ گیری

5-1- استنباط و نتیجه گیری ………………………………………………………………………………. 179

منابع و مآخذ …………………………………………………………………………………………………… 185

چكیده:

امام علی (ع) به عنوان انسانی بر تر و متعلق به بشریّت شناخته می شود. و در حقیقت همۀ آرزوهای بشر در اعمال حضرت امیر(ع) تجسّم یافته و در متون نظم و نثر از منش و رفتار ایشان به عنوان نمونه والای یک انسان کامل یاد شده است. گاهی اوقات در شعر شاعران نکاتی را می بینیم که تقریباً همۀآنها بر اساس باور و اعتقاد شاعر و براساس صفای دل آنها گفته شده است. جایگاه آزاد حضرت علی (ع) در شعر فارسی جایگاهی بسیار والا و بلند مرتبه و بی نهایت گسترده است. از شاعران مدیحه سرا و عارف گرفته تا شاعران حماسه پرداز. از صفات با کمال و شکوه و عظمت علی (ع) نکات برجسته ای را می بینیم که ادبیات و شعر را به اوج زیبایی می رساند. گستردگی جلوۀ شخصیتی آن امام همام در گسترۀ ادب فارسی، تا به آن حد است که نمی توان در حدّ یک پایان نامه به تمام آن پرداخت. بنابراین در راستای انجام این تحقیق که حکم مقدمه را دارد. تنها به اشعار دو شاعر بزرگ آسمان شعر و ادب فارسی ( ربیعی و ابن حسام خوسفی ) اکتفا گردید و در حد توان سعی شد، تا سیمای علی (ع) از لابه لای اشعار این دو شاعر بزرگ مورد مطالعه قرار گیرد و بازگو شود. ابن حسام و ربیع، دو تن از شعرای بزرگ شعر و ادب فارسی هستند که شخصیّت والای علی (ع) آنان را وا داشته تا پیرامون آن حضرت، ابیاتی نغز و زیبا بسرایند. این دو شاعر توانا، برای این که شخصیّت علی (ع) را به طور کامل به تصویر بکشند، تمام زوایای زندگی آن حضرت را مورد کنکاش قرار داده اند. از جمله مسایل مورد توجه این دو شاعر، افضلیت حضرت علی (ع) است که هر یک از آن دو بنا بر اعتقاد و مذهب خویش، دلایلی را برای کسب مقام جانشینی رسول خدا (ص) عنوان می کنند که نویسنده به بیان ابیاتی که با فضایل علی (ع) در ارتباط است، پرداخته و آنها را مورد تحلیل قرار داده است، با این حال نخست بحثی پیرامون این دو کتاب در این پایان نامه آمده، که گر چه به عنوان مقدمه است، ولی ضرورت آن کاملاً احساس می شود. در این جا باید گفت، تمام این ابیاتی که در دیوان این دو شاعر، در ذکر فضایل حضرت علی (ع) موجود بوده، نویسنده استخراج نموده و آنها را تحلیل کرده است. فضایلی همانند: علم، شجاعت، عدالت، زهد و تقوی، کرامات ومعجزات حضرت علی (ع) و غیره… علاوه بر مناقب و فضایلی که این دو شاعر بدان پرداخته اند، چون در این تحقیق ضرورت داشته است که شمه ای از تاریخ صدر اسلام نیز ذکر شود و حوادثی که به صورت مستقیم یا غیر مستقیم به زندگانی حضرت علی (ع) پیوند می یابد، بازگو شود. نویسنده مطالبی کوتاه در این مورد را نیز بیان داشته است. در ضمن تصویرهایی که این دو شاعر بزرگ از سیمای مبارک حضرت امیرالمؤمنین (ع) به دست داده اند به صورت تطبیقی،بحث شده است. و در پایان نیز به بررسی تطبیقی فنون فصاحت و بلاغت این دو منظومه پرداخته ایم.

فصل اول: طرح پژوهش

1-1- مقدمه

شعر را از نظر تقسیم بندی و به اصطلاح انواع ادبی؛ به گونه های متفاوتی تقسیم کرده اند، که شعر حماسی یکی از انواع آن به حساب آمده است.«حماسه ومنظومه های حماسی از دیدگاه صاحب نظران همیشه مطمح نظر بوده است و از آن تعابیر متنوعی شده است که به اجمال به برخی از آنها اشاره می شود: حماسه در لغت عرب به معنی شدَت در کار است و از این ریشه صفات أحمَس، جمع احامس، یعنی جای سخت و درشت و مرد درشت در دین و دلیر در حرب؛ حَمَس به همین معنی پدیدآمده است.» (صفا،1387:ج1،6) منظومه های حماسی از دیدگاه صاحب نظران به انواع مختلفی از جمله:

«1) منظومه های حماسی اساطیری و پهلوانی 2) منظومه های حماسی تاریخی 3) منظومه های حماسی دینی 4) منظومه های حماسی مصنوع تقسیم شده است.» ( همان: 5 ) «حماسه تقریباً در همۀ جوامع وجود دارد، امّا در ادبیات عرب، علی رغم این که کلمۀ حماسه عربی است؛ با تمام گستردگی اش از حماسه به معنی واقعی آن خبری نداریم؛ زیرا جامعۀ قبیله ای عرب،قابلیت پیدایش حماسه را نداشته و در گیریها بیشتر قبیله ای و داخلی بوده است.در عرب، حماسه به همین حرکت های جزئی وخروش ها وجدال ها و یاد مفاخرات شخصی و قبیله ای گفته می شود.اشعار حماسی، (اشعار پهلوانی) در ادبیات عرب برقطعات و قضایایی اطلاق می شود که بیشتر مبتنی بربیان مفاخر قبیله و فرد و ذکر شاعر از پهلوانیهای خود در میدان جنگ و فرار از مضایق و درافتادن در مهالک و چیره دستی در انتقام یا غارت و نهب است و راویان عرب درذکر تاریخ قبایل ازاین اشعار و رجزهایی که پهلوانان و جنگ جویان می گفتند بسیار یاد کرده اند.» ( همان:16)

«در تاریخ شعر فارسی اشعار دینی از شاعرانی مانند کسایی و نا صر خسرو و ربیع آغاز شد و بعداً به وسیلۀ شاعران شیعی مذهبی از قبیل قوامی رازی شاعر قرن ششم و ابن حسام خوسفی شاعر قرن نهم و محتشم کاشانی شاعر قرن دهم تکمیل شد و بعد از آن در تمام دورۀ صفویه و قاجاریه ادامه یافت.این اشعار که حماسه های دینی را هم باید در شمار آنها دانست، معمولاً در ذکر مناقب یا مصائب اولیای دین و پیشروان تشیع سروده شده است و رواج این نوع شعر در دورۀ صفویه که عهد تقویت مذهب تشیع و رسمی شدن آن در ایران است، از هر دورۀ دیگر بیشتر و در دورۀ قاجاری نیز از رواج نیفتاد.» ( صفا، 1387: ج 1،89 )

1-1-1- علی نامه

«علی نامه» نخستین تجربۀ شعر حماسی شیعه اثنی اشعری است، که هم از نظر قدمت تاریخی حماسه های شیعی و هم از نظر در برداشتن نوادر لغات و ترکیبات فارسی کهن، در کمال اهمیّت است.امّا این اثر ارزشمند، تاکنون گمنام مانده و در کتب تاریخ ادبیات فارسی به آن اشاره ای نشده است. این کتاب حماسی، منظومه ای است بازمانده از قرن پنجم که تنها 60 سال بعد از خلق شاهنامه به مقابله با آن برخاسته، و یا به تعبیر بهتر به استقبال شاهنامه رفته است. شاعر این منظومه که ربیع نام دارد، ضمن احترام به فردوسی و اثر هنری اش، شاهنامه را غیر واقعی می داند و در مقابل آن «حماسه ای راستین» را ارائه می کند؛ آن هم در قالب جنگ های امام علی بن ابی طالب (ع). مأخذ تاریخی ربیع،روایات «ابو المخنف لوط بن یحیی» است که دو کتاب در باره جنگ های (جمل ) و (صفین ) داشته است. با این که کتاب ها به ما نرسیده است، از دیگر روایات و قرا ئن مختلف می توان دانست که شاعر علی نامه تا حدودی به متن تاریخ وفادار بوده است و به این لحاظ شعر او در باب تاریخ جمل و صفین کتابی ارزشمند به حساب می آید.به اعتقاد کارشناسان، زبان شعر در این منظومه نیز بسیار کهن است و گنجینه ای است از واژگانی که امروز مهجور و فراموش شده اند و حتی در کتب همان عصر هم به سختی می توان مشابهتی برای آنها یافت.این کتاب به لحاظ دستوری و شیوه های بیانی نیز نکاتی در خور توجه در خود دارد. ربیع این منظومه را در بحر متقارب یعنی همان وزن حما سی زبان فارسی سروده است؛ لذا وزن منظومه علی نامه دقیقاً همان وزن شاهنامه یعنی( فعولن، فعولن، فعولن، فعول ) است. شاعر عروض را در حد عصر خود می شناسد و به آن پایبند است؛ امَا برخی ویژگی های سبکی از یک سو و اشتباهات کاتب ( نسخه نویس ) از سویی دیگر سبب شده تا در برخی صفحات منظومه خطای فاحش عروضی دیده شود و برخی ابیات نیز کاملاً موزون نباشد.

خود شاعر می گوید:علی نامه را به تقلید و در جواب شاهنامه سروده است و با توجه به فاصله زمانی اندکش با فردوسی و این که اولین کسی است که شاهنامه را استقبال کرده و جواب داده، در اوج اهمیّت است.

4- 1 – طبیعت­گرایی توصیفی ……………………………………………………………. 32

4 – 1 – 1- توصیف گزارش ­گونه و روایی …………………………………………. 32

4 – 1 – 2 – توصیفات ساده نمادین …………………………………………………35

4 – 1 – 3 – توصیف براساس شخصیت­بخشی به عناصر طبیعت (تشخیص) ….. 37

4– 2 – طبیعت گرایی با کارکرد عناصر حماسی…………………………………… 38

4- 2 – 1 – پیوند حماسه و تغزل ………………………………………………………. 39

4- 2- 2 – بازتاب روح حماسی در عناصر زبانی و بلاغی ……………………. 39

4-2 – 2- 1 – واژگان …………………………………………………………………….. 41

4- 2 – 2- 2 – ایماژها و تصاویر حسّی……………………………………………….. 42

4 – 2 –3 – لحن و آهنگ حماسی ………………………………………………….. 55

4 – 2 – 3 – 1 – لحن غمگینانه و سوگوارانه ……………………………………55

4 – 2 – 3 – 2 – گله و شکایت ………………………………………………….. 56

4 – 2 – 3 – 3 – صفا و صمیمیت …………………………………………………… 56

4 – 2 – 4 – تلفیق حماسه و عرفان ………………………………………………. 57

4 – 3 – طبیعت گرایی تألیفی وتأویلی ………………………………………….. 61

4 – 3 – 1 – تصویر رمانتیک ………………………………………………………… 63

4 – 3 – 2 – فردیّت در تصویر و کارکرد ایماژها و تصاویر ………………… 69

4 – 3 – 3 – تنوّع ایماژها و تصاویر خیالی در طبیعت­گرایی تألیفی و تأویلی….. 73

4 – 3 – 4 – بیان دردهای نگفتنی از راه تأویل نمادین عناصر طبیعی ………78

4 – 4 – طبیعت­گرایی شهودی ……………………………………………………… 82

4 – 4 – 1 – تقابل عقل وعشق ……………………………………………………… 83

4 – 4 – 2 – وحدت عارفانه با هستی …………………………………………… 85

4 – 4 – 3 – تلفیق نگاه شهودی و اجتماعی …………………………………….. 89

4 – 4 – 4 – تمایزهای زبانی و بلاغی در دوره­ی شهودی …………………. 91

4 – 4 – 4 – 1 – تمایز زبانی …………………………………………………… 92

4 – 4 – 4 – 2 – ایماژها و صناعات بلاغی ……………………………………. 96

4 – 5 – طبیعت و جنبه­های سمبلیک آن …………………………………… 102

4 – 6 – عینیّت و ذهنیّت …………………………………………………………. 105

4 – 7 – رابطه­ی عشق، انسان و طبیعت …………………………………… 107

فصل پنجم

5 – نتیجه ­گیری ……………………………………………………………………… 115

5 -1 – نتیجه گیری …………………………………………………………………. 116

5 – 2 – تحلیل نموداری …………………………………………………………. 127

5 – 3 – منابع و مآخذ ………………………………………………………….. 128

چکیده:

قیصر امین­پور یکی از برجسته­ترین شاعران پس از انقلاب اسلامی است که توانسته است سبک و طرز­تازه­ای در شعر بیافریند که هم ساختار کلی کلام خود را منسجم سازد و هم در سایه ی ساختار کلام و الگوهای ادبی، الگوی جهان­ نگری خود را براساس تجربیّات شخصی به مخاطبان خویش انتقال دهد. عناصر طبیعی نقش مهمّی در بیان اندیشه و احساس وی دارند ؛ و تصاویر شعری او غالباً با عناصر طبیعی شکل گرفته­اند . شاعردرپدیده ها و جلوه های زیبای الهی به دقّت می نگرد وباخیال دور­پرواز خود، زیبایی های شگفت انگیز پنهان در طبیعت را کشف وآن را در آیینه­ی نهان خود باز می­سازد و آن رادر لباس الفاظ وکلمات در می­آورد و در اعماق روح وجان مخاطب تاثیر شگفت برجا می­گذارد. در این رساله، دلایل رویکرد شاعر به طبیعت، چگونگی کاربرد واژگان و تصاویر شعری امین­پور ، در دوره­های مختلف حیات شعری وی، با عناوین ذیل مورد بررسی قرار می­گیرد: الف) طبیعت­گرایی توصیفی که شاعر در آن، با به کار گرفتن وصف­های روشن، تک­ معناودقیق و خود، تصاویری می­سازد که مقبول عقل و ادراک حسّی است. ب) طبیعت­گرایی با کارکرد عناصر حماسی که در آن، شاعر به دلیل اعتقاد خود و فضایی که در آن قرار گرفته است، واژگان و تصاویری را می سازد که بیانگر خشم و اقتدار و ستیهندگی باشد و گاه به تناسب فضای حاکم، حماسه را با تغزّل و عرفان در هم می­آمیزد و تصاویر، بار حماسی غزل را در کنار بار تغزّلی آن به خوبی به دوش می­کشند. پ) طبیعت­گرایی تألیفی و تأویلی که در آن، شاعر به کمک عناصر طبیعی تصاویری را ارائه می­دهد که در زیر­ساخت آن، می­توان به دغدغه­های درونی شاعر و آرمان­های او پی برد. ­ت) طبیعت­گرایی شهودی که در دوره سوّم شعری او نمود پیدا می­کند، ایماژها از درون­گرایی او حکایت می­کند و دل_­مشغولی وی به زبان ویژه که زبان گفتاری و امکانات معنایی و صوتی زبان است، سبک وی را به سوی طبیعی شدن سوق می دهد. ث) طبیعت و جنبه­های سمبلیک آن که در آن شاعر با رشته­ای از ارتباطات تأویلی، مصداق­های عینی و ذهنی نمادها را به هم پیوند می­دهد و از این رهگذر، احوال درونی خود را بیان می­کند.

در دو بخش پایانی نیز به عینیّت ، ذهنیّت و رابطه عشق، انسان و طبیعت و نقش آن در اشعار قیصرامین پور پرداخته شده است.

فصل اول: مقدمه

1-1- بیان مسأله

«چهارعنصر: خاک، آب، باد، آتش، در اصطلاح فلاسفه قوّه­ی مدبّره­ی همه­ی چیزهاست ودرعالم که عبارت است از: زیرفلک قمر تا مرکز زمین و ما آنچه راعینیّت داشته باشد و در خارج از ذهن آدمی محقق گردد، را طبیعت می نامیم.» (دهخدا،1335 )

طبیعت، قسمتی از هستی است و وابسته به لحظات تفکّرانسان وجدایی ازطبیعت، یعنی جدایی از هستی، واژه­ی­طبیعت درحرکت وجودی انسان ، مثل یک جویبار روان وزلال است و­ مظاهر و تجلیّات­آن هم تداعی­کننده ی یک هستی پاک و بی­آلایش. بنابراین شاعربا اندیشیدن درباره ی طبیعت وزیستن باآن درواقع به خود می اندیشد و درخود زیست می کند و تلاش می­کند تا با هستی رابطه­ای عاطفی برقرار­کند و_­روحش را به بی­کرانگی وگسترد­گی طبیعت وعشق ، متصل کند. درمشاهده­ی مناظرطبیعی نخست ذهن شاعرازجمال وزیبایی های طبیعت متاثر­می­شود، نیروی تخیّل وتداعی­معانی و اندیشه­های مختلف، او را به عا­لمی دیگرمی­برد وشاعردرصدد برمی­آید تا آن حالت نفسانی را به دیگران القا کند وآنچه را دیده به زبان شعر، وصف کند و پیش چشم ما مجسّم نماید. بنابراین­­­­ دوعامل بسیارمهم است . یکی احوال وشخصیت گوینده ودیگرطبیعت. بادرنظرگرفتن نکات فوق که بیانگر­تاثیراحساسات، اندیشه ها وتخیّلات شاعر و توجّه به مناظرطبیعت و وصف آن هاست این نکته مفهوم می­شود که، وصف طبیعت می تواند در ردیف موضوعات شعری قرارگیرد. تجسّم مناظرطبیعت به گونه­ای­که شاعر­آنها را می بیند، نمودار آن است که انفعالات نفسانی آدمی پس ازدیدن مناظرطبیعت به لباس­کلمات درمی­آید وباتوجه به نوع نگرش شاعر، جلوه ها وکاربردها آن در شعر نمایان می شود. به هرحال طبیعت، صحنه ی زندگی وکارگاه سرگذشت واندیشه­ی همه­ی انسان هاست. ازحماسه وجنگ، تنهایی وخاموشی، خستگی و فراق، عشق وعرفان و احساس وزیبایی« طبیعت بدون آدمی، افسرده ، بی ثمر و بی­روح است ­هیچ قوّت ­و اقتداری­ درطبیعت ­وجودندارد ، ­مگر_­این­که ­بواسطه­ی­ سرعت­خیال ­و­­وسعت نظر توجودپیداکند.(نیما،220:1375) در این دریافت همه­چیز ازطبیعت زنده­است وطبیعت ازبرکت وجودانسان، «خیال­تیز و دور­پرواز شاعر، زیبایی شگفت پنهان دراعماق طبیعت را کشف ­می­کند ­و درآیینه­ی نهان بین­ خود باز می سازد. انسان و طبیعت چون روح در یکدیگر حلول می کنند.» (مسکوب،51:1373) ­نقش تمثیلی ونمادین طبیعت،درنگاه شاعران گذشته و امروز متفاوت است«درشعررسمی وکلاسیک، طبیعت حقیقتی برون ذهنی و عینی و خارجی است. زیبایی این طبیعت نیز حسی و عاطفگی است نه اندیشگی، طبیعت بستر و گذرگاه حیات است نه سرچشمه و خاستگاه اندیشه» (همان:­64) دراین نوع توصیف، طبیعت خود، بیان زیبایی است که احساس­آن­­­­ درحد ­چشم ­سر­می­ماند­­و­جان اندیشیده را دگرگون نمی­کند.» (همان:62) امّا در شعر امروزی، دریافت شاعر از شعر، اینگونه نیست بلکه حسی، عاطفی، اندیشیده، پیچیده وچند رویه است« نوع حضور طبیعت را در شعر، فقط شعرتعیین می­کند.شعری­که ازهستی­­شناسی­و نوع نگاه هنرمند مایه می­گیرد درعبارتی این شعر است که عناصر­ متشکله­ خود،چه طبیعی و چه مصنوعی را انتخاب نموده ودر جای­ خود­می­نشاند(شاه­ حسینی،1380:­245) ­

قیصرامین­پور یکی ازبزرگترین شاعران دو، سه دهه­ی اخیر است که در زندگی هنری و بلکه اجتماعی، درگیر واقعیت بوده است. او از لحاظ بیان حساسیت­هایش در مواجهه با جهان و جامعه، شاعری صادق است و روح زمان به روشنی در شعرش بازتاب یافته است. شعر اوگزارش راستین مناسبات شاعر با هستی، جامعه و طبیعت است(فتوحی،1387: 9) و طبیعت به عنوان شاخص­ترین ­عنصر در ­فضای شعری او حضور دارد وکمتر شعری را از او می توان یافت که درآن عناصرطبیعت به کار نرفته ­باشد به طوری که تصاویر­ شعری او غالبا با عناصرطبیعی شکل گرفته­اند. در این پژوهش ­دلایل رویکرد شاعر به طبیعت و چگونگی استفاده از عناصر زنده و پویای آن مورد بررسی ­قرار می­گیرد تا بتوان به شناخت ذهن و اندیشه­ی شاعر و فضایی که در شعر ایجاد کرده است، دست یافت. شاعر با بهره­گیری از عناصر طبیعی، در پی ترسیم این فضا است به طوری که این فضا در اندیشه­ی شاعر، ازپیدایی تا کمال، نمود پیدا می­کند وموجب می شود،تا صدای ایدئولوژیک وتحولّات­ اجتماعی از عمق اشعارش احساس شود. هدف این پژوهش، بررسی نقش و تاثیرعناصر طبیعی در این فضاست و ازآنجایی­که می توان از عوامل طبیعی برای بیان بسیاری از مسائل ازجمله: موضوعات عرفانی،­ اجتماعی، حماسی و احساسی، استفاده کرد وی برای محسوس و ملموس­­تر­جلوه ­دادن اندیشه­ی خود از عناصر طبیعی که نقش مهمّی در بیان اندیشه و احساس، در شعر امروزی دارند ، سود می جوید.

در این رساله حیات شعری شاعر، به سه دوره تقسیم می شود که­شاعر با توجه به فضایی که در هر دوره حاکم ­­است از ایماژهای متفاوتی چون: پویا، منفعل و طبیعی­ بهره می گیرد، تا به بیان اندیشه و القای انفعالات نفسانی خویش بپردازد. وی ­برای ابراز عواطف و احساسات شورانگیز خود، مواد ­خام را از طبیعت گرفته و به کمک اعجاز تخیّل آن را در لباس کلمات در می­آورد تا اندیشه­ی خود را به صورت عینی به مخاطب القا کند.

در شعر قیصر امین پور از جنبه های­گوناگون به طبیعت نگریسته شده است که در دوره­های مختلف شعری شاعر، ­نمود یافته است. هدف این رساله بررسی عوامل و اهداف رویکرد شاعر به طبیعت است، که در قالب موضوعات زیر مورد بررسی قرار گرفته است:

الف) ذ کرعوامل طبیعی برای بیان وصف(طبیعت گرایی توصیفی)؛

ب) ذکر عوامل طبیعی برای بیان مضامین حماسی

پ) طبیعت گرایی تألیفی و تأویلی

ت) طبیعت گرایی شهودی

ث) طبیعت و جنبه های سمبلیک آن

ج) عینیّت و ذهنیّت

چ)رابطه ی عشق، انسان و طبیعت

2-1- سوالات اصلی

1- نگاه شاعر به طبیعت در دوره های مختلف شعری او چگونه بوده است؟

2- نقش طبیعت در عینی کردن امور ذهنی و یا تلفیق عینیّت و ذهنیّت در شعر امین پور چیست؟

3- رابطه­ عشق، انسان و طبیعت در شعر قیصر امین پور چگونه است؟

3-1-2 قافیه و انواع آن در اشعار اوحدی ………………………………………………..42

3-1-2-1 قافیه بدیعی …………………………………………………………………………..49

3-1-2-2 قافیه متوازی …………………………………………………………………………..51

3-1-2-3 قافیه میانی ………………………………………………………………………….51

3-1-2-4 همسانی قافیه و ردیف ……………………………………………………………..52

3-1-2-5 تکرار قافیه ……………………………………………………………………………54

3-1-2-5-1 ردالقافیه …………………………………………………………………………55

3-1-3 عیوب قافیه ……………………………………………………………………………..57

3-1-4 ردیف …………………………………………………………………………………….61

3-1-4-1 ردیف در دیوان اوحدی………………………………………………………….63

3-1-4-2 کاربرد ردیف در اشعار اوحدی ………………………………………………..63

3-1-4-3 انواع ردیف در اشعار اوحدی ……………………………………………………65

3-1-4-4 ردیف آغازی ………………………………………………………………………..70

3-1-4-5 ردیف میانی ………………………………………………………………………..72

3-1-4-6 ردیف از نظر کوتاهی و بلندی…………………………………………………….72

3-1-4-7 ردیف از نظر موسیقایی و بلاغی ………………………………………………..74

3-1-4-7-1تکرار در ردیف ……………………………………………………………….74

3-1-4-7-2 ردیف و واج آرایی …………………………………………………………..75

3-1-4-7-3 تناسب در ردیف…………………………………………………………………..76

3-1-4-7-4 ردیف و تضاد ……………………………………………………………………..76

3-1-5 هنجارگریزی ردیف ……………………………………………………………………..77

فصل چهارم: موسیقی درونی اشعار اوحدی

4-1 موسیقی درونی ………………………………………………………………………….81

4-2 موسیقی درونی در اشعار اوحدی ……………………………………………………..81

4-2-1 تکرار………………………………………………………………………………………81

4-2-1-1 تکرار کلمه…………………………………………………………………….81

4-2-1-1-1 رد العجز علی الصدر …………………………………………………………..82

4-2-1-2تکرار حروف یا آهنگ کلام…………………………………………………….83

4-2-1-3 تکرار واج یا واج واج آرایی ……………………………………………………84

4-2-2جناس ……………………………………………………………………………………84

4-2-2-1 جناس اشتقاق……………………………………………………………………….85

4-2-2-2 جناس شبه اشتقاق ………­……………………………………………………….85

4-2-2-3 جناس تام ……………………………………………………………………………86

4-2-2-4 جناس خط یا مصحف ……………………………………………………………87

4-2-2-5 جناس زاید یا افزایشی……………………………………………………….87

4-2-2-6 جناس قلب ……………………………………………………………………….88

4-2-2-7 جناس لاحق ………………………………………………………………………..89

4-2-2-8 جناس مضارع ………………………………………………………………….89

4-2-2-9 جناس مرکب ………………………………………………………………………90

4-2-2-10جناس ناقص یا محرّف ……………………………………………………..90

فصل پنجم: موسیقی معنوی اشعار اوحدی

5-1 موسیقی معنوی………………………………………………………………………….93

5-2 موسیقی معنوی در اشعار اوحدی …………………………………………………93

5-2-1 ارسال المثل (تمثیل) ……………………………………………………………….93

5-2-2 استخدام ………………………………………………………………………………95

5-2-3 ایهام (توریه) …………………………………………………………………………..96

5-2-3-1 ایهام تناسب ………………………………………………………………..97

5-2-3-2 ایهام تضاد ………………………………………………………………………..98

5-2-4 تجاهل العارف ……………………………………………………………………….98

5-2-5 تجرید ……………………………………………………………………………………..99

5-2-6 تضاد (طباق) …………………………………………………………………….100

5-2-7 تلمیح ………………………………………………………………………………..101

5-2-8 تنسیق الصفات ……………………………………………………………………….114

5-2-9 جمع …………………………………………………………………………………..115

5-2-9-1 جمع با تفریق ……………………………………………………………………115

5-2-9-2 جمع با تقسیم ……………………………………………………………………..116

5-2-10 حسن تعلیل ………………………………………………………………………….117

5-2-11 حسن مطلع …………………………………………………………………………..117

5-2-12 حسن مقطع …………………………………………………………………………118

5-2-13 سیاقة الاعداد (اعداد) ………………………………………………………………118

5-2-14 سوال و جواب ……………………………………………………………………….119

5-2-15 لف و نشر …………………………………………………………………………120

5-2-16 مراعات النظیر ………………………………………………………………….121

نتیجه گیری………………………………………………………………………………………..123

فهرست منابع …………………………………………………………………………124

چکیده:

موسیقی شعر از عوامل موثر و مهمی است که به شکل گیری ساختار شعر و تاثیرگذاری آن کمک می کند. شعر اساساً وسیله بیان و آیینه انعکاس احساسات درونی هر شاعر است که ابزار بیان این عواطف و احساسات، موسیقی شعر است و اوحدی برای تبیین عواطف، افکار، اندیشه ­ها و علایق و سلایق خود، از عوامل تاثیر گذاری موسیقی بهره گرفته است.

در این رساله که هرچند گامی است کوچک برای آشنایی هر چه بهتر با عواطف، افکار و سبک اشعار اوحدی؛ کوشش شده است که موسیقی اشعار وی، از لحاظ موسیقی بیرونی، کناری، درونی و معنوی (وزن، قافیه و ردیف و نیز انواع آرایه­های لفظی و معنوی) که هر کدام به نوعی در شکل گیری و تاثیرگذاری موسیقی شعر و نایل شدن شاعر به اهداف خود؛ یعنی نفوذ در دل­ها و تحریک عواطف و احساسات، کمک می کنند؛ مورد بررسی و تبیین قرار گیرد.

در اشعار اوحدی اوزان مختلف و مستعمل عروضی و بهره­گیری از اوزان نادر و اختیارات شاعری قابل توجه است؛ انواع قافیه و ردیف در آن ایفای نقش دارند. در آرایه­های لفظی (انواع جناس­ها، ردالعجز، تکرار و…) گوشنواز می­باشد، شگردهای هنری معنوی شاعر، مانند (ایهام، تلمیح، تضاد، مراعات نظیر و…) با هنرمندی در اشعار اوحدی به کار گرفته شده ­اند.

پیشگفتار:

از عواملی که موجب شد، موضوع موسیقی شعر در دیوان اوحدی، برای این پایان نامه مدنظر قرار گیرد، دلبستگی فراوان به مسائل و مباحث موسیقی شعر به ویژه اشعار اوحدی است، جرقه علاقه به انجام این کار، از دوران کارشناسی و از کلاس عروض و قافیه جناب آقای دکتر صدقی در من ایجاد شد و همواره مترصد فرصتی بودم که در این مورد بیشتر به تحقیق و کاوش بپردازم؛ تا اینکه در دوره کارشناسی ارشد، موضوع پایان نامه، تحت عنوان موسیقی شعر در دیوان اوحدی مراغه­ای، با راهنمایی استاد گرانقدرم آقای دکتر صدقی و با مشاوره استاد ارجمند، جناب آقای دکتر گلی به گروه زبان و ادبیات فارسی پیشنهاد و از طرف گروه محترم تصویب شد، با علاقه فراوان شروع به کار کردم و برای تحقیق و تدوین آن تا جایی که میسّر بود به منابع متعدد مراجعه نمودم، در طول این مدت پشتیبان و مشوّق من استاد راهنمای گرامیم بودند که با سعه­ صدر و گشاده رویی راهنمایی های ارزنده خود را از بنده دریغ نکردند و مرا به ادامه راه دلگرم نمودند.

بیان مسئله:

یکی از عوامل موثر و مهمّی که به شکل گیری ساختار شعر و تاثیرگذاری آن کمک می کند، موسیقی شعر است؛ بنابراین کشف این ظرایف و دقایق و تبیین و تحلیل آن­ها در مجموعه اشعار اوحدی مراغه­ای، ضروری به نظر می رسد و در نوع خود می تواند مفید باشد.

فرضیه ها و اهداف پژوهشی:

فرض بر این است که اوحدی مراغه ای برای شکل گیری اشعار خود از اوزان متنوعی بهره گرفته و از بحرهایی از قبیل رمل، هزج، رجز، خفیف، مجتث و نظایر آن سود جسته است و برای دل انگیز کردن و موثر نمودن تاثیر سخن منظوم خود از موسیقی درونی (ترکیب و آرایش واژه) غافل نبوده است.

کشف زوایا و بیان مباحث مختلف موسیقی شعر دیوان اوحدی مراغه­ای، از قبیل اوزان مختلف اشعار و زحافات آن ها، مباحث مربوط به ردیف و قافیه و نیز موسیقی درونی، از جمله اهداف پژوهشی این تحقیق خواهد بود.

پیشینه تحقیق:

در مورد موسیقی شعر برخی شعرا؛ از جمله موسیقی شعر غزلیات شمس با راهنمایی دکتر احمد گلی، موسیقی شعر دیوان هوشنگ ابتهاج، با راهنمایی دکتر ناصر علیزاده، تحقیقاتی انجام شده است؛ ولی تا جایی که معلوم است تحقیقی در این مورد و با این عنوان در دیوان اوحدی مراغه ­ای صورت نگرفته است.

مقدمه:

بــه نـام آنکـه مـا را نـام بخـشیـد زبـان را در فصـاحت کـام بخـشیـد

(اوحدی مراغه­ ای)

اوحدی مراغه­ای (اصفهانی) از شاعران و عارفان توانای قرن هفتم و هشتم و معاصر ایلخانان مغول است که به علت هم عصری با شاعر نامداری چون حافظ شیرازی، نتوانست آنگونه که باید بدرخشد. تاریخ ولادت وی بر ما معلوم نیست و در منابع قدیمی ذکر نشده است، ولی شرح حال نویسان معاصر با توجه به بیتی از مثنوی جام جم وی که در آن به تاریخ اتمام کتاب در سال 733 و نیز بیتی از همان مثنوی که در آن به شصت سالگی خود اشاره کرده است، تاریخ ولادت او را حدود 670 الی 673 رقم زده اند.

چــون ز تــاریـخ بــرگـرفـتـم فــال هفـتـصـد رفتــه بود و سی و سـه سال

(اوحدی مراغه ­ای، 1375: 672)

اوحــدی شصـت سـال سخـتی دیـد تـا شـبـی روی نیــک بخـتــی دیــد

(همان: 649)

در کتب قدیمی به نام پدر اوحدی اشاره­ای نشده، جز در ریحانة الادب که نام پدر وی «حسین» ثبت شده است (مدرس تبریزی، 1369:­202)؛ همچنین بر روی سنگ قبر وی به نام پدرش حسین اشاره شده است.

درباره زادگاه اوحدی و این که مولدش مراغه بوده یا اصفهان بین نویسندگان اختلاف نظر وجود دارد، برخی مولد او را به دلیل اصفهانی بودن پدرش اصفهان می دانند (جامی،1366­:­672، خواندمیر، 1379:­58) و برخی نیز زادگاه او را مراغه می دانند (دولتشاه سمرقندی، ­1338: 157، شوشتری، ج2، 1334: 121) از آن جا که وی مدت زیادی از عمرش را در مراغه سپری کرده و در همانجا نیز وفات یافته است، بیشتر به اوحدی مراغه ­ای شهرت دارد.

عده ­ای معتقدند اوحدی نخست صافی تخلص می کرده است؛ از جمله «صاحب تذکرة صحف ابراهیم و به تقلید از او محمد علی تربیت مولف کتاب دانشمندان آذربایجان و نویسندة کتاب ریحانه الادب و محمود فرّخ و… و بالاخره دکتر ذبیح الله صفا در تاریخ ادبیات خود به استناد ابیات زیر از روی تسامح و تساهل تخلص آغاز شاعری اوحدی را صافی ثبت کرده­اند» (گلی، مقدمه و گزینش و گزارش غزلیات اوحدی، 1387: 11).

جـانـا تـو بـه حسـن اگر نلافی پیـداست کـاندر دهنت موی شکـافی پیـداسـت

مــا را دل سـخــت تــو در آییـنه بــزم مـاننـده سنگ از آب صافی پیـداسـت

(ص434،بب11و12 )

خورشید که خاک ازو چـو زر می گـردد از شـوق رخ تـو در بـدر مـی گـردد

یک جرعه می صاف تو در صافی ریخت شد مست و درین میان بسر می گردد

(ص439،بب54و55)

صـافی چــو تـو را دیـد روان می نـالـد بـر سیـنه ز غـم سنگ زنـان می نالـد

گفتی تـو کـه نالیـدن صـافی از چیـست جـانش به لب آمدست از آن می نالـد

(ص 442،بب77و78)

از دستخون گذرد حكم اول پیدا می كند چه داو بر هجده نمی باشد.

در گرو عشق او جان و دلی داشتم در سه ندب دستخون، هر سه نگارم ببرد

(فرهنگ لغات و تعبیرات به نقل از از برهان)

عذرا : در اصطلاح نرد قدیم كسی كه یازده نوبت متوالی از حریف می برد و سه برابر آن چه حریف گرو می گذاشت، می ستد و هر گاه از حریف دوم هم یازده نوبت می برد، می گفتند وامق برد و دو برابر آنچه داشت می ستد (حاشیه مرحوم خزائلی بر بوستان).

چنین به نظر می رسد كه در این بیت عذرا در معنی فوق مورد نظر نیست و می توان گفت كه در ارتباط با ندب، ایهام تناسب است. با توجه به مقاله استاد دكتر رشید عیوضی با عنوان: (نكته ای در بوستان سعدی) «عذرا- انداختی» نشریه دانشكده ی ادبیات و علوم انسانی تبریز، سال بیست و ششم، شمارة 110 تابستان 53، ص 213-221 ) واژه ی عذرا را در معنی آشكارا دانست:

به دعوی چنان ناوك انداختی كه عذرا به هر یك، یك انداختی

(بوستان)

برفت روز تو چون طفل خرّمی، آری نشاط طفل نماز دگر بود عذرا

(خاقانی)

نقش آمدن، ندب، عذرا با هم مراعات نظیر دارند.

عذر و عذرا جناس زاید دارند.

در ضمن واژه ی سه روح نیز می تواند در ارتباط با نقش آمدن و اصطلاحات بازی نرد ایهام تناسب باشد. به این معنی كه تخته نرد را در قدیم به سه طاس بازی می كردند. جایی ازرقی هروی گوید:

گر شاه سه شش خواست، دو یك زخم افتاد تا ظن نبری كه كعبتین داد نداد

آن زخم كه كرد رای شاهنشه یاد در حضرت شاه روی بر خاك نهاد(2)

میان عذر و عذرا صنعت اشتقاق و جناس مذیل هست.

معنی بیت: تو كه هر سه مرحله جماد و نبات و حیوان را سركرده ای و به مرحله ی كمال زندگی رسیده ای، دیگر چه بهانه و عذری داری؟ زیرا كه آشكارا از جهان هستی، تنها آخرین داو بازی عمر را انجام می دهی و علناً بر سر عمر باز مانده از جهان گرو بسته ای.

4)پدید نیست كه تا كی بوی ز مستی حرص در این رباط كهن، همچو ماه نو رسوا

رباط كهن : كنایه از دنیا / ماه نو (تركیب وصفی). هلال .(لغت نامه)

رسوا : رسوا شده (صفت مفعولی مركب)، فاش شده، بر سر زبانها افتاده، ظاهر و آشكار شده، از پرده بدر شده (فرهنگ لغات و تعبیرات به نقل از لغت نامه)

رسوایی ماه نو : ماه نو علاوه بر شكل ظاهری اش كه بسیار لاغر و باریك میان است، به علت تعیین ایام ماههای قمری مخصوصاً ماه رمضان و شوال كه نزد مسلمین اهمیت فراوان داشته، قابل اشاره است، چرا كه قدما برای تعیین ورود به ماه روزه و تعیین ورود هلال ماه شوّال (عید فطر) از افرادی كه دید چشم آنان قوی بوده و می توانسته در آسمان هلال ماه را رؤیت كند استفاده می كرده اند.

چون ماه نو را همه با انگشت به یكدیگر نشان می داده اند، ماه نو را رسوا خوانده است:

به همه كس بنمایم خم ابرو كه تو داری ماه نو هر كه ببیند به همه كس بنماید

مستی حرص: اضافه مسبب به سبب

معنی بیت: معلوم نیست كه در این دنیای كهن تا كی به سبب حریص بودن مثل ماه نو، انگشت نمای این و آن خواهی بود؟! (دكتر احمد شوقی نوبر).

5)زمین چون گلخن و گردون چو طاق گرمابه است تو در میان جنب از همدمی كام و هوا

گلخن : 1)تون گرمابه، 2)مزبله ی تون حمام، 3)جایی كه خس و خاشاك در آن ریزند، مزبله (با تلخیص از معین).

زمین : از لحاظ پستی و دنائت و فرومایگی به گلخن گرمابه كه پست ترین جای حمام و جای كثیف و محل انباشتن هیزم است تشبیه شده است.

طاق گرمابه : در قدیم گرمابه ها را با نقوش و صور می آراستند تا در نظر بینندگان و روندگان به گرمابه زیبا جلوه نماید. مانند كاشی كاریهای امروزی. از این جهت آسمان را از لحاظ زیبایی و درخشندگی ستارگان و شاید رنگ آبی آسمان به طاق گرمابه كه با كاشیهای لاجوردی و نقوش و صور و آینه آراسته گردیده تشبیه كرده است.

بین گلخن و گرمابه : بین جنب و گلخن و زمین (كه محل پستی و فرومایگی است) تناسب و مراعات النظیر وجود دارد.

بین گردون و هوا (در معنی غیر مراد آن یعنی هوایی كه نفس می كشیم) و همچنین دم، ایهام تناسب وجود دارد.

معنی بیت: دنیای پست مانند مزبله تون حمام و جای كثافات و خس و خاشاك و آسمان آبی زیبا با ستارگان درخشنده اش مانند طاق مزین به كاشیهای لاجوردی و نقوش و آینه ی حمام است و تو در این میان (و یا در میان زمین و آسمان) به سبب كامرانی و پیروی از هوی و هوس، آلوده و مانند شخص جنب هستی.

6)برآر غسل و ازو درگذر كه صاحب دل میان گلخن و گرمابه كم كند مأوا

بین غسل و گلخن و گرمابه مراعات النظیر وجود دارد.

معنی بیت: خودت را تطهیر و پاكیزه گردان و گلخن و زمین و آسمان مانند طاق گرمابه را رها كن، چرا كه شخص صاحب دل در جاهای پست و در میان گلخن و گرمابه (زمین و آسمان) آرامش ندارد و این جاهای حقیر را پناهگاه دائمی خود قرار نمی دهد.

7)به راستی رسی اندر جهان وحدت از آنك الف به راستی از با و جیم گشت جدا

به : به سبب

وحدت: یگانه شدن و تنهایی و یكی بودن (غیاث) اینجا بیشتر معنی عرفانی آن در نظر است كه وحدت در مقابل كثرت است.

جهان وحدت: اضافه توضیحی یا بیانی.

اشاره به صورت ظاهری حروف الف و ب و ج، كه الف كشیده و راست ولی ب و ج خمیده هستند. الف اشاره به عالم وحدت و مقام الوهیت و صادر اول از مصدر كل جهان (ذات ربوبی) دارد مقایسه شود با:

نیست بر لوح دلم جز الف قامت یار چه كنم حرف دگر یاد نداد استادم

(حافظ)

مصرع دوم تمثیل است برای مصرع اول

معنی بیت: به سبب راستی به جهان یگانگی می رسی و از جهان اشیاء متكثر به جهان وحدت كه در آنجا برای كثرت و ناراستی جایی وجود ندارد قدم می گذاری، همچنانكه الف به سبب راستی و دور بودن از هر گونه كجی و انحنا از ب و ج جدا و متمایز شده است.

8)تو راست شو چو نی و مرگ به شمر ز حیات كه نی چو زیست شكر بخشد و چو مرد نوا

نی : 1-گیاهی از تیره گندمیان كه از ساقه هایش ابزار مختلف (سبد، حصیر، نیلبك) می سازند. 2-نیشكر، 3-سازی است بادی كه از چوب یا نی می سازند (با تلخیص. معین)

در گسترش معنای بیت قبلی باز به راستی تأكید می كند و به شكل ظاهری نی كه چون الف راست است توجه می كند و مرگ و حیات پر ارزش و پر شهد آن را به جهت راستی می داند. (حسن تعلیل)، چرا كه نی موقع روییدن و حیات در زندگی شكر می دهد و بعد از جدا شدن از نیستان و مرگ ظاهری، حیات معنوی می یابد و با نواهای خود كام شنوندگان را شیرین می سازد. (مرگ برای راستان حیاتی دوباره است).

بین نی و شكر و نوا مراعات النظیر وجود دارد