1-8-5-1. طلب قرب و وصال حق در ادعیه…………………………………………………. 56

1-8-5-2. طلب قرب در مناجات های شاعران…………………………………………… 59

1-8-6. شفاعت……………………………………………………………………………………. 61

1-8-6-1. شفاعت از ائمه در ادعیه………………………………………………………….. 63

1-8-6-2. شفاعت از خداوند در ادعیه……………………………………………………. 64

1-8-6-3. شفاعت در مناجات شاعران……………………………………………………. 65

1-8-7-1. شكرگزاری در ادعیه شیعه………………………………………………………. 67

1-8-7-2. شكرگزاری در مناجات های شاعران…………………………………………… 69

1-9. انواع دعا از منظری دیگر……………………………………………………………… 69

1-9-1. دعاهای بدوی…………………………………………………………………………… 70

1-9-2. دعاهای پیامبرانه…………………………………………………………………… 70

1-9-3. دعاهای عارفانه…………………………………………………………………… 71

1-9-4. تفاوت دعای پیامبرانه و عارفانه…………………………………………….. 71

فصل دوم: اسماء و صفات خداوند در ادعیه و مناجات ها

2-1. مقدمه……………………………………………………………………………… 75

2-2. اسماء و صفات الهی…………………………………………………………….. 75

2-2-1. اقسام اسماءالهی……………………………………………………………. 76

2-2-2. اقسام صفات الهی…………………………………………………………… 77

2-3. اسماء الحسنی از دیدگاه قرآن……………………………………………… 77

2-4. اسماء الحسنی از دیدگاه عرفان………………………………………. 78

2-5. عدد اسماء الحسنی……………………………………………………….. 79

2-6. اسامی پر تكرار در ادعیه………………………………………………….. 80

2-6-1. الله……………………………………………………………………………. 80

2-6-1-2. نسبت آوردن كلمه الله و خواسته در دعا…………………………. 82

2-6-2. اله…………………………………………………………………………….. 82

2-6-3. رحمن و رحیم………………………………………………………………. 83

2-6-3-1. رحمن (رحمت عام)…………………………………………………….. 83

2-6-3-2. رحیم (رحمت خاص)…………………………………………………. 84

2-6-4. کریم…………………………………………………………………………. 86

2-6-4-1. نسبت کریم بودن خدا و خواسته ها در ادعیه…………………… 86

2-6-5. ستار………………………………………………………………………….. 87

2-6-5-1. نسبت ستاریت خداوند و خواسته ها در دعا…………………….. 88

2-6-6. رب…………………………………………………………………………….. 89

2-6-6-1 نسبت نام رب با خواسته ها در دعا …………………………………..90

2-6-7. غفار، غفور و غافر………………………………………………………. 92

2-6-7-1. نسبت غفار، غفور و غافر با خواسته در ادعیه…………………. 93

2-6-8. رئوف…………………………………………………………………………. 95

2-6-8-1. نسبت رئوف بودن خدا با خواسته ها در ادعیه……………….. 95

2-6-9. رازق و رزاق………………………………………………………………… 97

2-6-9-1. رابطه رزاقیت خداوند و خواسته ها در ادعیه………………….. 98

2-6-9-1. طلب روزی حلال…………………………………………………….. 98

2-6-9-2. طلب روزیهای معنوی…………………………………………………. 98

2-6-9-3. طلب شفاعت امام معصوم………………………………………. 98

2-7. اسماء حسنای دیگر خداوند……………………………………………. 98

2-8. اسماءالحسنی پروردگار در مناجات شاعران…………………….. 99

2-8-1. خدا و خداوند……………………………………………………………..99

2-8-1-1. نسبت نام خدا و خواسته ها در مناجات های مثنوی……….. 100

2-8-2.اله…………………………………………………………………………. 102

2-8-2-1. نسبت نام اله و خواسته در مناجات……………………………. 103

2-8-3. رب………………………………………………………………………. 104

2-8-3-1. اسم رب و نوع خواسته در مناجات ها…………………………… 105

2-8-4. حق………………………………………………………………………… 108

2-8-4-1. نسبت خواسته ها در مناجات با نام حق……………………….. 109

2-8-5. کریم…………………………………………………………………………110

2-8-5-1. نسبت کریم بودن خدا و خواسته در مناجات ها ………………110

2-8-6. رحیم و رحمان………………………………………………………….. 110

2-8-6-1. رحیم بودن خدا و خواسته ها در مناجات ها……………………111

2-8-7. علیم……………………………………………………………………….. 112

2-8-7-1. دانا و علیم بودن خداوند در اشعار شاعران……………………. 112

2-8-8. ستار………………………………………………………………………. 113

2-8-8-1. نسبت خواسته با ستاریت خداوند……………………………… 113

2-9. اسامی دیگر خداوند در مناجات ها…………………………………… 114

2-10. نتیجه………………………………………………………………………. 115

فصل سوم: نسبت بین بندگان با خداونددر ادعیه شیعه و مناجات های مثنوی های فارسی

3-1. مقدمه……………………………………………………………………….. 118

3-2. ارتباط بین خدا و بنده………………………………………………….. 118

3-2-1. ارتباط بنده و خداوند از دیدگاه عرفا……………………………. 118

3-2-1-1. تأثیر عشق خداوند بر انسان……………………………………. 119

3-2-1-2. نسبت بنده با پروردگار………………………………………….. 120

3-2-1-3. نسبت عرفا و شیفتگان حق با خداوند…………………………. 121

3-2-2. رابطه بنده با خداوند از نظر علمای فلسفه و كلام……………… 121

3-2-3. رابطه خدا و انسان از نظر متکلمان………………………………. 122

3-3. نسبت بندگان با خدا در ادعیه و مناجات………………………….. 123

3-3-1. نسبت بنده با خداوند در دعاهای شیعه………………………… 123

3-3-1-1. خضوع و خشوع در برابر حق………………………………….. 123

3-3-1-2. عجز و ناتوانی مخلوق در برابرقدرت و عظمت خداوند……. 125

3-3-1-3. نسبت بندگی عبد در برابر معبود………………………………. 126

3-3-1-4. نسبت عاشقی در برابر معشوق………………………………….. 127

3-3-1-5. نسبت جهل بنده در برابر علم پروردگار و تقاضای هدایت…… 129

3-3-1-6. نسبت بنده امیدوار به خالق مهربان و کریم………………… 130

3-3-2. نسبت بنده با خداوند در مناجات های شاعران…………………… 131

3-3-2-1. عجز و سرگشتگی از شناخت خدا……………………….. 131

3-3-2-2. نسبت ناتوانی بنده در برابر مختاربودن خدا…………………… 133

3-3-2-3. نسبت گناهکاری بنده در برابرکریم و بخشندگی رب………….134

3-3-2-4. نسبت عصیان بنده در برابرستاریت خداوند…………………… 135

3-3-2-5. نسبت نیازمندی بنده در برابر بی نیازی خداوند………………… 136

3-3-2-6. نسبت عجز بنده در برابر قدرت و توانایی خداوند………….. 137

فصل چهارم: نظام اخلاقی در ادعیه شیعه و مناجات های مثنوی های فارسی

4-1. مقدمه…………………………………………………………………………. 140

4-2. آثار دعا بر انسان………………………………………………………… 140

4-2-1.آثار دعا بر جسم و روح انسان………………………………………. 141

4-4.آثار تربیتی دعا………………………………………………………… 142

4-4-1. رفتارسازی و فعالیت های عملی……………………………… 142

4-4-2. دوری از گناهان و خواهش های نفسانی……………………… 143

4-4-3.به انسان بیداری می بخشد………………………………… 143

4-4-4.درس محبت و عشق…………………………………………144

4-4-5. قدرشناسی و شکرگزاری…………………………………. 144

4-4-6. متخلق شدن به اخلاق الهی……………………………. 144

4-4-7.شناخت نفس اماره………………………………………. 145

4-4-8. شناخت شیطان………………………………………. 146

4-4-9.آرامش روان………………………………………… 147

4-4-10. آثار اجتماعی………………………………………… 148

4-5. نظام اخلاقی………………………………………… 150

4-5-1. تعریف نظام اخلاقی…………………………………. 150

4-5-2. نظام اخلاقی و جایگاه آن در بین نظام های دیگر……….. 150

4-5-3. تفاوت نظام اخلاقی و احکام اخلاقی……………… 151

4-5-4. اصول نظام اخلاقی………………………………………… 151

4-5-6. شناخت آثار نظام اخلاقی………………………………. 152

4-6. مراتب ومراحل نظام اخلاقی در ادعیه شیعی………… 153

4-6-1. ایمان کامل و بهترین یقین………………………………… 154

4-6-2. بهترین نیت و نیکوترین عمل…………………………… 155

4-6-3. پاک کردن دل از غیر حق…………………………… 157

4-6-4. انکسار درونی و اخبات……………………………. 158

4-6-5. هدایت از جانب حق………………………………….. 159

4-6-5-1. انواع هدایت………………………………………. 159

4-6-6. تبدیل صفات نکوهیده به پسندیده………………. 162

4-6-7. مبدل کردن ضعف ها به قدرت…………………….. 162

4-6-8. پاسخ دادن بدی ها به خوبی……………………….. 163

4-6-9. واصل شدن به رحمت حق……………………….. 164

4-6-9. کمک و استعانت از حق و پناه بردن به پروردگار………… 166

4-6-10. هدایت و راهنمایی دیگران…………………………… 168

4-7-1. یاری خواستن از خلق برای دوری از اهتمام به غیر حق…….. 170

4-7-2. طلب یقین…………………………………………………… 171

4-7-3. مبارزه با نفس…………………………………………….. 172

4-7-4. درخواست هدایت……………………………………….. 172

4-7-5. طلب تبدیل بدی ها به نیکی ها…………………………. 174

4-7-6. طلب رحمت از حق………………………………………. 175

4-7-7. طلب عفو و یاری خواستن در برابر موانع و آفت ها ……..175

4-8. نتیجه…………………………………………………………. 177

فصل پنجم: سلوک عاشقان وعارفان در ادعیه و مناجاتها

5-1. مقدمه……………………………………………………… 179

5-2. سلوک عارفان در ادعیه و مناجات ها…………………………. 179

5-2-1. ضرورت سلوک…………………………………………… 179

5-2-1-1. انواع نیازها ………………………………………………..179

5-2-2. هدف از سلوک……………………………………………… 181

5-2-2-1. دیدگاه عرفا………………………………………………. 181

5-2-2-2. دیدگاه فلاسفه…………………………………………….. 181

5-2-2-3. دیدگاه اهل اشراق………………………………………. 182

5-2-2-4. دیدگاه علماء اخلاق……………………………………..182

5-2-2-5. از دیدگاه قرآن…………………………………………….182

5-3. مراحل عبودیت و سلوك…………………………………. 185

5-3-1. خلوت و توجه………………………………………………. 185

2-3-2. شناخت معبودها…………………………………………. 186

5-3-3. ایمان و انتخاب………………………………………… 187

5-3-3-1. شکر و شکرگزاری……………………………………….. 188

5-3-4. جهاد و مبارزه………………………………………. 189

5-3-5. بلاها و ضربه ها……………………………………… 189

5-3-6. عجز و اضطرار………………………………………. 190

5-3-6-1. عجز در معرفت………………………………………… 191

5-3-6-2. عجز در قرب………………………………………… 191

5-3-7. اعتصام و استعانت………………………………………… 191

5-3-8. صراط………………………………………………………. 193

5-4. نگاه دوم………………………………………………….. 193

5-4-1. اسلام………………………………………………….. 194

5-4-2. ایمان…………………………………………………… 194

5-4-3. تقوی………………………………………………….. 194

5-4-4. احسان…………………………………………………… 194

5-4-5. اخبات……………………………………………………. 195

5-4-5-1. راه رسیدن به اخبات……………………………… 196

5-4-6. سبقت……………………………………………………. 198

5-4-7. قرب……………………………………………………. 199

5-4-8. لقاء………………………………………………….. 199

5-4-9. رضا…………………………………………………. 200

5-4-10. رضوان…………………………………………………… 200

5-5. مرکب های سلوک…………………………………………….. 201

5-5-1. هدایت……………………………………………………. 202

5-5-1-1. موانع هدایت…………………………………………… 203

5-5-2. شکر………………………………………………….. 204

5-5-3-1. معنای شکر………………………………………………….. 204

5-5-3. بلا…………………………………………………… 205

5-5-3-1. حالت سالک در برابر بلا…………………………… 205

5-5-4. تمحیص…………………………………………………….. 206

5-6. موانع و آفات……………………………………………….. 207

5-6-1. موانع و آفات کلی و دست اول………………………… 209

5-6-1-1. اهتمام به غیرحق و عمل در غیر مسیر حق……….. 210

5-6-1-2. اشتغال به غیر اهم………………………………………… 211

5-6-1-3. اکتساب دنیا…………………………………………………. 211

5-6-1-4. درگیری ها…………………………………………………. 212

5-6-3. آفت ها و موانع دست دوم……………………………………. 212

5-7. سلوک از نگاه عارفان…………………………………….. 213

5-7-1. هدف سلوک………………………………………………. 213

5-7-2. اقسام سیر و سلوک الی الله……………………………… 214

5-7-3. مراحل و مراتب سلوک از نگاه عرفا …………………………….215

5-7-4. منازل و مقامات سیر و سلوک……………………………….. 216

5-7-4-1. توبه…………………………………………………………… 217

5-7-4-2. مقام ورع (پرهیز)…………………………………………. 217

5-7-4-3. زهد…………………………………………………………..218

5-7-4-4. فقر……………………………………………………………218

5-7-4-5. صبر…………………………………………………………… 219

5-7-4-6. شکر…………………………………………………………… 219

5-7-4-7. خوف…………………………………………………………. 220

5-7-4-8. مقام رجاء…………………………………………………. 220

5-7-4-9. مقام توکل……………………………………………….. 221

5-7-4-10. مقام رضا…………………………………………… 222

5-7-5. احوال……………………………………………………….. 222

5-7-5-1. محبت……………………………………………………. 222

5-7-5-2. شوق………………………………………………………. 223

5-7-5-3. غیرت……………………………………………………… 224

5-7-5-4. قرب………………………………………………………. 224

5-7-5-5. حیا………………………………………………………. 225

5-7-5-6. انس و هیبت………………………………………….. 225

5-7-5-7. قبض و بسط…………………………………………… 226

5-7-5-8. فنا و بقا…………………………………………………… 226

5-7-5-9. اتصال……………………………………………………… 227

5-8. موانع و آفت های سلوک در مناجات شاعران……………. 227

5-8-1. گناه و جرم…………………………………………………… 228

5-8-2. نفس………………………………………………………… 229

5-8-3. شیطان……………………………………………………….. 230

5-8-4. غفلت………………………………………………………… 231

5-8-5. آز، حرص و غرور…………………………………………… 231

5-9. دیگر موانع و آفات سلوک در آثار شعرا………………….. 232

5-10. نتیجه………………………………………………………….. 233

نتیجه گیری……………………………………………………. 235

منابع………………………………………………………………. 241

فهرست کتب………………………………………………………… 241

فهرست مقالات……………………………………………………… 247

چکیده:

دراین نوشته نیایش و مناجات در مثنوی­های مولوی و عطار و حدیقه­ی سنایی مورد بررسی قرار گرفته­است؛ ضمناً گونه های مختلف آن را به مخاطب نموده­ایم. در عین حال این مناجاتها و نیایش­ها با مناجاتهای موجود در متون شیعه مقایسه گردیده­است؛ ابتدا به تعریف دعا و نیایش و مناجات پرداخته ایم و تفاوتهای آنها را بررسی کرده­ایم، سپس انواع دعا از دیدگاههای مختلف بررسی شد؛ در ادامه صفات و اسماء الحسنای الهی در مناجاتها و ادعیه بررسی شد و نسبت خواسته­ها با نامها مقایسه گردید؛ همچنین در باره نسبت بندگان با خدا در ادعیه و مناجاتها از دیدگاه فلاسفه و متکلمین و عرفا و قرآن، نكاتی ارائه گردید. بعد از آن نظام اخلاقی در ادعیه و مناجاتها مورد بررسی قرار گرفته و در آخر موانع سلوك در ادعیه و مناجاتها ارائه شده است وضمن اشاره به تفاوتهای دعا و مناجات، پی بردیم كه ادعیه­ی شیعه نسبت به مناجات­های شاعران جامعیت بیشتری دارد و همه­ی ابعاد وجودی انسان را در بر می­گیرد.در بحث اسماء و صفات حسنای الهی به این نتیجه رسیدیم که این اسماء و صفات می­توانند به اراده­ی الهی در انسان متجلی گردند. در ادعیه­ی شیعه، بین این اسماء با خواسته­ های فرد رابطه­ی مستقیم وجود دارد در حالی­که این ارتباط در اشعار شاعران کمتر به چشم می­خورد.در بررسی نسبت بندگان با خدا در ادعیه­ی شیعه و مناجات­های شاعران تفاوتی دیده نشد. از طرفی در ادعیه­ی شیعه مراحل و مراتب نظام اخلاقی به­ صورت منسجم بررسی شده است؛ در حالی­که شاعران به صورت پراکنده به این مراحل اشاره­کرده­اند. در فصل پنجم مراحل و موانع و اهداف سلوک از دیدگاه ادعیه شیعه و عارفان بررسی شد و تفاوت­ها و شباهت­های آن ذکر گردید.

مقدمه:

دعا، نیایش و مناجات مفاهیمی آشنا در فرهنگ دینی ادیان مختلف است. قدیمی ترین متونی كه از اقوام مختلف به جا مانده است در خود نمونه هایی از دعا و مناجات را گنجانده است، انسان با دعا و مناجات علاوه بر آنكه تنهایی خود را در خلقت با ارتباط با خداوند سامان می دهد، در عین حال نیازها و خواسته های خود را با معبود در میان می گذارد. در بسیاری از نوشته هایی که از دوران های گذشته باقی مانده است، به دعا و مناجات اهمیت داده شده و به آن توجه ویژه ای داشته اند.

ادبیات فارسی یكی از جلوه های توجه به خداوند و شناخت اوست. كتاب هایی نظیر مثنوی معنوی، حدیقه سنایی و آثار عطار از جمله مواردی است كه در آنها می توان نمونه هایی غنی از مناجات و نیایش را یافت. بی شك مناجات ها و نیایش ها از اعتقاد و جهان بینی شاعران و نویسندگان آنها سرچشمه گرفته است، شاعرانی كه پرورش یافتگان تربیت اسلامی هستند. با نگاهی به نمونه های دعا و نیایش در این آثار می توان این گونه اشعار را دسته بندی كرد و در باره گونه های مختلف این موضوع به بحث نشست. ازسوی دیگر متون و معارف شیعه، از گنجینه های مهم دعا و نیایش محسوب می شود و به جرئت می توان گفت هیچ یك از ادیان و مذاهب الهی به اندازه شیعه چه از جهت حجم و چه از نظر محتوا، به دعا و نیایش توجه نداشته است. برای مثال كتابی چون صحیفه سجادیه از امام چهارم شیعیان تماماً درباره نیایش و مناجات است. یا كتاب مهمی چون مفاتیح الجنان، اثری نیایشی است و تقریباً همراه قرآن در اغلب منازل و مساجد دیده می شود. همچنین در كتاب آسمانی ما قرآن نیز نمونه هایی از مناجات و دعا را می توان مشاهده كرد.

این نوشته بر آن است ضمن بررسی دعا و نیایش در آثار شاعران قرن هفتم، با تكیه بر مثنوی مولوی، آثار عطار و حدیقه سنایی به نكات مشترك و همچنین تفاوت های آن با ادعیه شیعه نیز بپردازد. در این رساله ابتدا به تعاریف دعا، مناجات و نیایش پرداخته شده، سپس مقایسه ای بین آنها صورت گرفته شده است و پس از آن انواع دعا را از دیدگاه های مختلف بررسی و تحقیق می کند.

در فصل دوم ابتدا تعاریف و معانی اسماء و صفات حق تعالی آمده است؛ یعنی اسماء براساس فراوانی تکرار در ادعیه و مناجات ها تنظیم شده و همچنین تناسب اسامی خداوند با خواسته ها مورد مطالعه قرار گرفته است.

در فصل سوم نسبت بین بندگان با خداوند از دیدگاه عرفا و فلاسفه و اهل كلام بررسی شده و پس از آن به نسبت بین خدا و بندگان در ادعیه و مناجات پرداخته شده و سپس مقایسه ای میان آن نسبت ها صورت گرفته است.

در فصل چهارم ادعیه و مناجات از نظر برخورداری از نظام اخلاقی، مطالعه شده و تحقیق صورت گرفته شده است. در فصل پنجم سلوك عاشقان در ادعیه و مناجات های شاعران و همچنین موانع سلوک بررسی شده است. سؤالاتی كه در مقایسه مناجات های شاعران و ادعیه ممكن است مطرح شود، از این قرار است:

1- چه تفاوتی میان ویژگی ها و صفات خداوند كه در ادعیه شیعه و مناجات های مثنوی های فارسی ذكر شده است، دیده می شود؟

2- تفاوت میان نسبت بندگان و خدا در منابع یاد شده چگونه است؟

3- موانع سلوك در ادعیه شیعه چه هستند؟

4- موانع سلوك در مناجات مثنوی های عرفانی چه هستند؟

5- چه نظام اخلاقی در ادعیه شیعه و مناجات شاعران دیده می شود؟

فرضیه ها:

فرضیه هایی که می تو ان در رابطه با این سوالات بیان کرد، عبارت است از:

1- میان صفات خداوند در این منابع تفاوت اساسی دیده می شود؛

2- تفاوت اساسی میان نسبت بندگان و خداوند در منابع یادشده دیده نمی شود.

3- اهتمام به غیر حق، اشتغال به غیر اهم، درگیری ها، كبر، غرور و عجب و عناد و گناه از موانع مطرح در ادعیه شیعه است؛

4- اشتغال به غیر حق، گناه و پلیدی های باطنی از قبیل حرص و منیت، از موانع سلوك در مناجات مثنوی های فارسی است؛

5- در معارف و ادعیه شیعه به نظامی اخلاقی مبتنی بر تركیب معرفت و عشق با یقین و ایمان می توان دست یافت كه زمینه تبدیل بدی ها به خوبی ها می شود؛ ولی در مناجات مثنوی های فارسی مراحلی از نظام اخلاقی دیده نمی شود.

ضرورت تحقیق:

كنكاش در دعاها و مناجات های ادبیات فارسی، می تواند این فرصت را برای هر خواننده فراهم آورد و دریابد كه اولاً رابطه شاعران با خالق چگونه بوده است و در عین حال مجالی فراهم آورد تا این متون به صورت بهتری معرفی شود. ازسوی دیگر بررسی همانندی ها و تفاوت های مناجات ها و نیایش های این منظومه ها با دعاهای شیعه، شناخت بهتری از جایگاه این مقوله، در فرهنگ ما مطرح می کند و تلاش كنیم تا سره را از ناسره بازشناسیم ضمن اینكه می دانیم شباهت های فراوانی میان این منظومه ها با دعاها در منابع شیعه وجود دارد به اصالت منابع شیعه پی ببریم و به این نكته برسیم كه همیشه نیازمند منابع شیعه هستیم.

روش تحقیق:

برای تهیه این پژوهش، از روش كتابخانه ای، مراجعه به منابع ادبی، سایت ها و مقاله های علمی استفاده شده است. ابتدا جمع آوری متون و منابع مربوط به موضوع در مطالعه آنها، سپس به بررسی ادعیه و مناجات ها و مقایسه آنها پرداخته شده است.

هدف تحقیق:

هدف این رساله در واقع شناساندن راه سالم تر و صحیح تر سلوك و بازنمایی سلوك سالم از سلوكی است كه راه به سقر می برد و اینکه در جهان تشیع بتوانیم راه صحیح و مبتنی بر معارف شیعه را از راه هایی كه شبیه و نظیر هستند، باز شناسیم و همچنین آثار شاعران عارف پارسی گو را به صورت بهتری معرفی كنیم.

پیشینه تحقیق:

منابعی چند، درباره مناجات های شاعران یافت می شود، اما بیشتر آنها به صورت جمع آوری مناجات ها است و مجموعه ای از نیایش های منظوم تدوین کرده اند و برای ادعیه نیز منابع فراوانی وجود دارد كه به تفسیر دعاها پرداخته و یا تعریف دعا و انواع آن و چگونگی تاثیر بیشتر دعا و برآورده شدن حوایج و نیز موانع استجابت دعا بررسی شده اند. برای نمونه به آثاری از استاد علی صفایی حایری درباره دعا وسیر و سلوک می توان اشاره کرد که در آنها هدف و شیوه دعاکردن و مضامین بلند دعاهایی چون ابوحمزه ثمالی، دعاهای روزانه حضرت زهرا٬ دعای مکارم الاخلاق ودعای کمیل و… به صورت مفصل بررسی شده و با مطالعه آنها نمودار و تصویری از ادعیه در ذهن خواننده ایجاد می شود از آثار ایشان: «بشنو از نی، اخبات، انتظار، نامه های بلوغ نظام اخلاقی اسلام، قیام و روش نقد و… را می توان نام برد، ولی تاكنون پژوهشی با این اهداف و به ا ین شیوه صورت نگرفته است.

لازم است در پایان این نكته را متذكر شوم كه آنچه در جریان تحقیق باعث تأخیر در پیشرفت كار می شد این بود كه در ادعیه شیعه باوجود منابع فراوان، موضوعات و مضامین عمدتاً تكراری بود، اما در خصوص مناجات های مثنوی های عرفانی با كمبود منابع مواجه شدم كه یاری خداوند و راهنمایی های هوشمندانه و مفید استاد گرامی ام جناب دكتر اسكندری راهگشای بنده در این مهم گردید كه لازم می دانم از ایشان سپاسگزاری نمایم.

فصل اول: دعا و مناجات

1-1- مقدمه

در این فصل كلیاتی درباره دعا و مناجات و نیایش آمده است. در ضمن این تعاریف٬ تفاوت ها و شباهت های این واژه ها بررسی شده و پس از آن دعا از زاویه های مختلف به انواع مختلفی تقسیم بندی شده است و هر کدام از انواع ادعیه، از منظرهای مختلف بررسی و تفاوت ها و شباهت های آنها در ادعیه ومناجات های شاعران بررسی شده است.

2-1- پیشینه دعا و مناجات

شاید بتوان نخستین نجوای آدمیان با خداوند تا پگاه آفرینش را در آن زمان پی گرفت كه خداوند امانت خویش را بر آسمان ها و زمین و كوه ها عرضه داشت و همگان بیمناك از این بار سنگین سرباز زدند؛ اما انسان جسور و بی پروا آن را پذیرفت: «و انا عرضنا الامانه علی السموات و الارض و الجبال فابین ان یحملنها و اشفقن منها و حمله الانسان انه كان ظلوماً جهولاً: ما امانت را بر آسمان ها و زمین و كوه ها عرضه داشتیم، آنها از حمل آن سر بر تافتند و از آن هراسیدند؛ اما انسان آن را بر دوش كشید؛ او بسیار ستمكار و نادان بود.»[1]

و خدا از او پیمان بر عبودیت خویش گرفت كه «الست بربكم قالوا بلی» و او بر ربوبیت حق اقرار كرد كه «بلی». بعد از آنكه حضرت آدم به عنوان خلیفه الهی در میان تمام آفریدگان برگزیده شد، با عجز و نیاز با پروردگار خود به راز و نیاز پرداخت و آن گاه كه به خاطر تناول از شجره ممنوعه از بهشت اخراج شد، با ناله و زاری و نیایش طلب مغفرت کرد و خداوند نیز به واسطه رحمت و مهربانی بی پایان او را بخشید و مورد لطف خود قرار داد و پس از آن هر چند انسان جایز الخطا، در انتخاب معبود برای راز و نیاز به بیراهه رفت و هر برهه از زمان چیزی را به جای خالق هستی بخش می پرستید، اما در فطرت خداجوی خود به دنبال تكیه گاهی می گشت كه مافوق قدرت او باشد و در سختی ها و گرفتاری ها به او دل ببندد و از او یاری بطلبد و در خلوت تنهایی با او رازونیاز كند تا بتواند بار امانت، تكلیف، معرفت و عشق الهی را به سر منزل مقصود برساند و خود را بیش از پیش به ربّ خود نزدیكتر کند.

تصویری………………………………………………………………….28

2-6-1. ویژگی­های طرح­واره­های تصویری………………………………………………….30

2-6-2. انواع طرح­واره­های تصویری…………………………………………………………….31

2-6-2-1. طرح­واره­ی حجمی…………………………………………………………32

2-6-2-2. طرح­واره­ی حرکتی…………………………………………………………34

2-6-2-3. طرح­واره­ی قدرتی…………………………………………………………..36

فصل سوم: پیشینه­ی پژوهش

3-1. استعاره در بلاغت غربی…………………………………………………………………42

3-1-1. نظریه­ی مشابهت………………………………………………………………………….42

3-1-2. نظریه­ی تعاملی…………………………………………………………………………..43

3-1-3. نظریه­ی کاربردگرا……………………………………………………………………….44

3-2. استعاره در بلاغت اسلامی- ایرانی…………………………………………………….44

3-3. کاربرد معنی­شناسی شناختی در تحلیل زبان و ادبیات فارسی…………………49

3-4.مطالعات زبان­شناختی استعاره در اشعار سعدی و حافظ……………………………54

3-5.نقدی بر نظریه­ی استعاره­ی مفهومی…………………………………………………………..55

3-5-1.نقاط قوت………………………………………………………………………………………….55

3-5-2. نقاط ضعف……………………………………………………………………………………….57

فصل چهارم: تحلیل شناختیِ طرح­واره­های تصویری

بخش اوّل: 4-1. طرح­واره­ی حجمی

4-1-1. طرح­واره­ی حجمیِ «سر» …………………………………………………………..66

4-1-1-1. طرح­واره­ی حجمی سر در غزلیات سعدی…………………………..67

4-1-1-2. طرح­واره­ی حجمی سر در غزلیات حافظ…………………………….68

4-1-1-3. تحلیل شناختی…………………………………………………………………..69

4-1-1-3-1. انتقاد اجتماعی در بستر عشق………………………………..69

4-1-1-3-2.مرز ممنوعه­ی عشق…………………………………………………73

4-1-1-3-3.عشق رفاقتی حافظ و عشق پرشور سعدی………………74

4-1-2. طرح­واره­ی حجمیِ «چشم»…………………………………………………………82

4-1-2-1. چشم معشوق در غزلیات سعدی و حافظ……………………………84

4-1-2-2. چشم عاشق در غزلیات سعدی و حافظ………………………………84

4-1-2-4. تحلیل شناختی……………………………………………………………………86

4-1-2-4-1.نگاه برون­گرای سعدی و نگاه درون­گرای حافظ………………………….88

4-1-2-4-2.نگاه متفکرانه­ی سعدی و نگاه احساسی حافظ………………………..95

4-1-2-4-3.نگاه حسی سعدی و نگاه شهودی حافظ…………………………………97

4-1-2-4-4.نگاه قضاوت­گر سعدی و دریافت­گر حافظ…………………………….100

4-1-3. طرح­واره­ی حجمی مرتبط با واژه­ی «دل»………………………………..101

4-1-3-1. دل به عنوان ظرف در غزلیات سعدی……………………………….102

4-1-3-2. دل به عنوان مظروف در غزلیات سعدی………………………….104

4-1-3-3. دل به عنوان ظرف در غزلیات حافظ………………………………..104

4-1-3-4. دل به عنوان مظروف در غزلیات حافظ……………………………..104

4-1-3-5. تحلیل شناختی………………………………………………………………….105

4-1-3-5-1. رویکردهای مشترک سعدی و حافظ به دل…………………………..105

4-1-3-5-2. رویکرد آفاقی سعدی و انفسی حافظ……………………………….107

4-1-4.سخن آخر……………………………………………………………………………..118

بخش دوم: 4-2. طرح­واره­ی حرکتی

4-2.طرح­واره­ی حرکتی …………………………………………………………………………121

4-2-1. طرح­واره­ی حرکت افقی…………………………………………………………….123

4-2-1-1. طرح­واره­ی مبدأ …………………………………………………………….. 124

4-2-1-2. طرح­واره­ی مسیر……………………………………………………………….125

4-2-1-3. طرح­واره­ی مقصد……………………………………………………………….126

4-2-2. طرح­واره­ی حرکت عمودی………………………………………………………..134

4-2-2-1.طرح­واره­ی صعود در غزلیات سعدی…………………………………..135

4-2-2-2. طرح­واره­ی سقوط در غزلیات سعدی………………………………..135

4-2-2-3. طرح­واره­ی صعود در غزلیات حافظ…………………………………..136

4-2-2-4. طرح­واره­ی سقوط در غزلیات حافظ………………………………….136

4-2-2-5. تحلیل شناختی…………………………………………………………………137

4-2-2-5-1.گرایش سعدی به طرح­واره­ی سقوط……………………….137

4-2-2-5-2. جایگاه معشوق در تفکر سعدی و حافظ………………..140

4-2-3. طرح­واره­ی چرخشی…………………………………………………………………..147

4-2-3-1. سعدی………………………………………………………………………………..148

4-2-3-2. حافظ…………………………………………………………………………………149

4-2-3-3. تحلیل شناختی………………………………………………………………….150

4-2-3-3-1.دیدگاه سعدی و حافظ درباره­ی زمان………………………………..150

4-2-3-3-2. مرکزگرایی حافظ و مرکزگریزی سعدی………………………………..157

4-2-3-3-3. جبرگرایی حافظ و جبرشکنی سعدی…………………………………161

بخش سوم: 4-3. طرح­واره­ی قدرتی

4-3.طرح­واره­ی قدرتی…………………………………………………………………………….164

4-3-1.سعدی……………………………………………………………………………………….165

4-3-1-1.وجود مانع……………………………………………………………………….165

4-3-1-2.پذیرش مانع…………………………………………………………………….166

4-3-1-3. نسبیت مانع……………………………………………………………………167

4-3-1-4. مانع برای معشوق…………………………………………………………..167

4-3-2. حافظ………………………………………………………………………………………168

4-3-2-1. وجود مانع………………………………………………………………………168

4-3-2-2. پذیرش مانع……………………………………………………………………169

4-3-2-3. برداشت مانع………………………………………………………………….170

4-3-3. تحلیل شناختی: نگاهی گفتمان­مدار به عشق………………………171

4-3-3-1.عشق به منزله­ی پادشاهی………………………………………………172

4-3-3-2. پادشاه نامیده­شدن معشوق…………………………………………….173

4-3-3-3. رفتار پادشاه­گونه­ی معشوق……………………………………………175

4-3-3-4. رویکرد سعدی و حافظ دربرخورد با مانع……………………..179

4-3-3-5. کارکرد استعاره­ی عشق به منزله­ی پادشاهی…………………183

فصل پنجم: نتیجه گیری

خلاصه و نتیجه ­گیری………………………………………………………………………191

فهرست منابع و مآخذ……………………………………………………………………197

چكیده­ انگلیسی……………………………………………………………………….214

چکیده:

زبان­شناسی شناختی به ارتباط میان زبان، ذهن و تجربیات فیزیکی- اجتماعی انسان می­پردازد و به عنوان رویکردی معنابنیاد مجموعه­ای از نظریات را شامل می­شود که استعاره­ی مفهومی و طرح­واره­ی تصویری از مهم­ترین آن­هاست. استعاره­ی مفهومی به معنای ادراک مفهوم عینی یك پدیده از حوزه­ی «مبدأ» و انتقال آن به یك مفهوم ذهنی در حوزه­ی «مقصد» است و به عناصر و عوامل پیوند میان این دو حوزه، «نگاشت» می­گویند. نگاشت یا انطباق میان دو حوزه­ی مبدأ و مقصد به كمك طرح­واره­های تصویری انجام می­گیرد كه جانسون در کتاب بدن در ذهن در سال 1987 به­شکلی گسترده به آن پرداخت. طرح­واره­های تصویری، ساخت­های مفهومیِ بنیادین و انتزاعی در ذهن هستند که بر اساس تجربیات و فعالیت­های بدنی در حین تعامل یا مشاهده­ی جهان اطراف حاصل می­شوند و مهم­ترین تقسیم­بندی طرح­واره­ها به سه گروه:طرح­واره­ی حجمی، طرح­واره­ی حرکتی، طرح­واره­ی قدرتیمی­باشد. این رساله به بررسی و مقایسه­ی این سه طرح­واره­ در یک­چهارم از غزلیات سعدی و حافظ پرداخته است و چون در این دیدگاه، زبان وسیله­ی شناخت است،کوشیده تا با بررسی چگونگی کاربرد این طرح­واره­ها، به شناخت بهتری از شخصیت فردی و اجتماعی این دو شاعر دست­ یابد.

طرح­واره­ی حجمی، از بودنِ مفهومی، درونِ مفهومی دیگر سخن می­گوید و طرح­واره­ی حرکتی، برای مفاهیم، حرکت، مسیر، مبدأ و مقصد در نظر می­گیرد و طرح­واره­ی قدرتی، برای بیان موانع و مشکلات مسیر حرکت کاربرد دارد. مهم­ترین دستاوردهای شناختی این پژوهش عبارتند از :

1- طرح­واره حجمی مرتبط با واژه­ی «چشم» بیانگر آن است که نوع نگاه و شخصیّت سعدی و حافظ در دو قطب متضاد جای می­گیرند. نگاه حافظ بیانگر شخصیّت درون­گرا، شهودی، احساسی و دریافت­گر اوست و نگاه سعدی گویای شخصیّت برون­گرا، احساسی، متفکّر و قضاوت­گر او.

2- طرح­واره حجمی مرتبط با واژه­ی «سر» بیانگر آن است که عشق سعدی به خاطر شدت و حدت آن، به قلمرو «عشق پرشور» تعلق دارد و عشق حافظ به خاطر تداوم آن، به «عشق رفاقتی» نزدیک است. قرار داشتن مفهوم عشق در حجم «سر» نیز بیانگر تضاد دیرینه­ی عقل و عشق و نمادی از مبارزه ی مردم و طبقه­ی حاکم می­باشد.

3- طرح­واره­ی حجمی مرتبط با واژه­ی «دل» بیانگر آن است که در غزلیات سعدی، فضای آفاقی بر حجم دل حاکم است و در غزلیات حافظ فضای انفسی غلبه دارد.

4- با توجه به طرح­واره­­های حرکت عمودی و چرخشی می­توان گفت که معشوق حافظ در شعر او جایگاهی بلندتر از معشوق سعدی دارد و نیز مفهوم انتزاعی زمان در شعر حافظ حرکتی دایره­وار دارد و در شعر سعدی حرکتی مارپیچ.

5- در حوزه­ی طرح­واره­ی قدرتی، ظلم و ستم معشوق و مانع­انگیزی او مطرح شده است که می­توان آن را بیان نمادین ظلم و ستم پادشاهان بر مردم دانست.

فصل اول: مقدمه

1-1- تعریف مسأله

زبان به عنوان وجه تمایز انسان از حیوان، از دیرباز موضوعی فكری و فلسفی محسوب می شده و همواره مورد توجه دانشمندان و پژوهشگران بوده است؛ چنان­که دغدغه­ی شناخت زبان، منجر به شکل­گیری دانش زبان­شناسی شده تا زبان را به صورت تخصصی و علمی مورد بررسی قرار دهد. از طرف دیگر، محققان علوم شناختی برای زبان اهمیت زیادی قایل اند و آن را دریچه ی ورود به ذهن می دانند. از نظر آنان زبان یكی از عالی ترین نمودهای ذهن است كه هم محصول شناخت است و هم خود فرایندی شناختی به حساب می آید. از این رو، زبان شناسیِ شناختی، به عنوان مكتبی كه ساخت، یادگیری و استفاده از زبان را بهترین مرجعی می داند كه می توان با استفاده از آن، شناخت انسان را توضیح داد، از جایگاه ویژه ای در علوم شناختی برخودار است (نورمحمدی، 1387: 2).

اهمیت کاربرد شناختی زبان موجب شده تا آن را از دو دیدگاه مورد بررسی قرار دهند: یکی مجازی که خاص زبان ادبی و شاعرانه است و دیگری، حقیقی که به صورت زبان روزمره و متعارف ظهور پیدا می­کند و نیز گفته اند:

زبان حقیقی یا خودكار: زبانی است كه صرفاً جنبه ی اطلاعی و ارتباطی دارد و در متون علمی به كار می رود.

زبان مجازی یا ادبی: زبانی برجسته، غیرمتعارف و معمولاً هنجارگریز و غیرخودكار است. در این زبان، از صنایع و آرایه های ادبی برای برجسته سازی سخن استفاده می شود تا از سخن بی نشان متمایز شود (صفوی، 1380: 3).

استعاره از قدیم مهم ترین شگردِ انتقالِ زبان از كاربرد حقیقی به كاربرد ادبی و مجازی، تلقی می شده است؛ اما امروزه، هم در زبان خودكار و هم در زبان ادب، كاربردها و عمل­كردهای متنوعی دارد. می­توان گفت در گذشته فقط در حوزه ی ادبیات به استعاره توجه می شد؛ اما امروزه، این پدیده قلمروی فراگیر یافته و به مبحثی گسترده در زبان شناسی تبدیل شده است.

تعاملات زبان و ادبیات چنان گسترده و فراگیر است كه نمی توان و نباید پدیده هایی چون استعاره را صرفاً در ساحت ادبیات تحلیل كرد؛ وانگهی، نمی توان فقط زبان روزمره را ابزار ارتباط آحاد بشر با یكدیگر دانست؛ زبان ادبیات هم نوعی ابزار ارتباطی است.

سنت مطالعه ی استعاره، به غرب و به ارسطو می رسد. ارسطو استعاره را شگردی برای هنرآفرینی می دانست و معتقد بود استعاره ویژه ی زبان ادب است و به همین دلیل باید در میان فنون و صناعات ادبی بررسی شود. این همان نگرش كلاسیك به استعاره است. نگرش دیگر به استعاره به قرون هجدهم و نوزدهم مربوط می شود كه به دلیل بینش حاكم بر آن عصر، رمانتیك نامیده می شود. در این نگرش استعاره به زبان ادب محدود نشده و لازمه ی زبان و اندیشه برای توصیف جهان خارج به شمار می رود (صفوی، 1383: 369).

یكی از نگرش هایی كه به پیروی از رمانتیك ها، استعاره را جزء جدایی ناپذیر زبان می داند، معنی شناسی شناختی[1] است. از نظر معنی شناسان شناختی، استعاره[2] عنصری بنیادین در مقوله بندی و درك انسان از جهان خارج و نیز در فرایند اندیشیدن است. استعاره در این رویكرد تصویری نو می یابد و به هرگونه فهم و بیانِ هر مفهوم انتزاعی در قالب تصورات ملموس تر، اطلاق می شود. استعاره با این تعریف، دیگر خاص زبان ادبی نیست و در كاربرد روزمره ی زبان هم جای می گیرد. نظریه­ی معاصر استعاره[3]- كه در چهارچوب معنی شناسی شناختی به تبیین استعاره می پردازد- مدعی است كه نه تنها زبان، بلكه شیوه ی درك آن هم از مقولات انتزاعی جهان می باشد و بر مبنای استعاره استوار است و استعاره اساساً فرایندی ذهنی و شناختی است و استعاره های زبانی، فقط نمود و شاهد استعاره های ذهنی محسوب می شوند. در عین حال، مطالعه ی نمود استعاره های ذهنی در زبان، از راه های شناخت استعاره های ذهنی است (گلفام و ممسنی، 1387: 99).

استعاره های شعری، بسیار فراتر از صبغه­ی آرایه­ای، با جنبه های مركزی و جدایی ناپذیرِ نظام های مفهومی ما سروكار دارند. شاعران بزرگ می توانند با ما سخن بگویند، چرا كه آنان نیز از همان شیوه های تفكری بهره می برند كه همگی داراییم. آنان با استفاده از ظرفیت هایی كه همگی در داشتن شان مشتركیم، تجربیات­مان را برجسته می كنند، پیامدهای باورمان را می كاوند، طرز تفكرمان را به چالش می­کشند و به نقد ایدئولوژی های­مان می پردازند. بدون داشتن دانش اولیه از ماهیت استعاره و چگونگی كاركرد آن، نمی توانیم دركی از كاركردهای تفكر استعاری چه در ادبیات و چه در زندگی خود داشته باشیم (لیكاف و ترنر، 1989: xi).

در علوم شناختی برای توجیه مفهوم سازی استعاره از طرح واره ها استفاده می شود. این طرح واره ها غالباً تصوری اند؛ یعنی براساس الگوی شناختی و مفاهیم بنیادین ذهن ما شكل می گیرند. از این مفاهیم و ساخت های حاصل از آن ها، برای توصیف موضوعات انتزاعی و اندیشیدن استفاده می شود (صفوی، 1383: 376-374).

هدف از این پژوهش، بررسی و مقایسه ی ساخت های طرح واره ای در غزلیات سعدی و حافظ می باشد. انواع مختلفی از طرح واره های تصویری[4] در حوزه ی معنی شناسیِ شناختی مطرح شده است؛ اما این پژوهش فقط به بررسی طرح واره ها­ی حجمی [5]، طرح واره ها­ی حرکتی[6] و طرح واره ها­ی قدرتی[7] می­پردازد.

اشعار حافظ و سعدی همواره از جنبه ی زیبایی شناسی مورد توجه پژوهشگران قرار داشته اند. وجه اشتراك تمام این پژوهش ها محدود كردن استعاره در معنای سنتی آن است؛ اما این پژوهش در سایه ی نگاه نو و یافته های جدید معنی شناسی شناختی به تحلیل استعاره های غزلیات حافظ و سعدی می پردازد و به استعاره ها نه فقط به عنوان آرایه های ادبی، بلكه به عنوان كلید شناخت ذهن و زمینه­های تفكر شاعر در زبان توجه دارد. نكته­ی مهم این است كه ما به ضرورت موضوع، هم استعاره های آشكار (= استعاره های شعری و ادبی) و هم استعاره های مخفی (= استعاره های زبانی) را مورد بررسی قرار می دهیم.

2-1- اهمیت و ضرورت پژوهش

1-2-4- پیشینه خاطره نگاری در ایران و خاطره نگاری دفاع مقدس…….. 31

1-2-5- دفاع مقدس و ادبیات تاریخی معاصر ایران……………………. 31

1-2-6- ادبیات تاریخی، پژوهشی – تحلیلی………………………………. 31

1-2-7- ادبیات تاریخی، اسنادی………………………………………. 32

1-2-8- ادبیات تاریخی، داستانی………………………………………. 32

1-2-9- ادبیات تاریخی، نقلی………………………………………. 32

1-2-10- انواع ادبیات خاطره ای دفاع مقدس در حوزه تاریخ نقلی………. 33

1-2-11- ویژگی های خاطرات دفاع مقدس………………………………… 35

1-2-12- پژوهش ها در حوزه خاطره دفاع مقدس………………………. 36

1-2-13- برخی مقالات و مصاحبه ها…………………………………….. 37

1-2-14- زندگی نامه نویسی در ادبیات دفاع مقدس…………………… 37

1-2-15- اشکال زندگی نامه……………………………………… 38

1-2-16- تفاوت خاطره و زندگی نامه……………………………………… 38

1-2-17- تفاوت خاطره و گزارش………………………………………. 39

1-2-18- تفاوت خاطره و تاریخ………………………………………. 39

1-2-19- تفاوت خاطره و سفرنامه……………………………………… 39

1-2-20- تفاوت خاطره و یادداشت روزانه……………………………………… 39

1-2-21- وصیت نامه نویسی در ادبیات دفاع مقدس……………………. 40

1-2-22- ادبیات نمایشی دفاع مقدس (نمایشنامه نویسی ادبیات دفاع مقدس)…….. 41

1-2-23- داستان نویسی در ادبیات دفاع مقدس………………………………………. 41

1-2-24- آسیب شناسی داستان دفاع مقدس………………………………………. 44

1-2-25- طنز در ادبیات دفاع مقدس………………………………………. 46

1-2-26- طنز و تقدس………………………………………. 47

1-2-27- آسیب شناسی ادبیات جنگ و دفاع مقدس……………………. 48

فصل دوم: زندگی، آثار و اندیشه های شهید آوینی……………………. 56

2-1- زندگی نامه شهید آوینی………………………………………. 57

2-2- آثار شهید آوینی………………………………………. 58

2-3- آوینی و سینما ( بر ساخته های تصویری شهید آوینی)………….. 62

فصل سوم: درون مایه های آثار و افکار شهید آوینی………………………. 67

3-1- فتح خون……………………………………… 70

3-2- آغازی بر یک پایان……………………………………… 73

3-3- حلزون های خانه به دوش………………………………………. 75

3-4- فردایی دیگر……………………………………… 77

3-5- امام (ره) و حیات باطنی انسان……………………………………… 81

3-6- مرکز آسمان……………………………………… 82

3-7- سفر به سرزمین نور……………………………………… 83

3-8- رستاخیز جان……………………………………… 84

3-9- انفطار صورت………………………………………. 95

3-10-گنجیه آسمانی………………………………………. 98

3-11- آینه جادو (جلد اول) ……………………………………..99

3-12- آینه جادو (جلد دوم)…………………………………….. 100

3-13- آینه جادو (جلد سوم)…………………………………….. 101

3-14- توسعه و مبانی تمدن غرب………………………………………. 102

حاصل سخن……………………………………… 107

منابع و مآخذ……………………………………… 109

چکیده:

ادبیات جنگ با شلیک اولین گلوله آغاز می شود و با پایان جنگ به بلوغ میرسد، ادبیات دفاع مقدس نه ثبت تاریخ است و نه ثبت وقایع جنگ بلکه شرح احوال درونی و بیرونی زنان و مردانی است که برای حفظ شرف و حیثیت و فضایل انسانی در مقابل تجاوزگران به کرامت های انسانی به پا خاسته اند و قلم ها شرح رشادت ها و ایثارگری ها و ظلم ستیزی آن دلاوران را به صورت آثار ادبی ثبت می کند.

ادبیات دفاع مقدس امروزه بی شک یکی از گونه های برتر ادبی در ادبیات فارسی است و از ابتدای جنگ تحمیلی تا کنون هرچه پیشتر آمده ایم شاهد رشد و تعالی آثار این گونه ادبی بوده ایم، اما هنوز هم زوایای زیادی از دفاع ملت ایران در مقابل رژیم بعثی عراق ناشناخته و مبهم باقی مانده است، آثار کسانی چون شهید آوینی که بی شک از برترین نویسندگان دفاع مقدس است آنچنان که باید و شاید مورد بررسی و تحلیل قرار نگرفته اند و مبانی فکری و نظری این شهید بزرگوار که می تواند راهگشای خلق آثاری مستقل و غیر وابسته به ادبیات غربی باشد آنچنان که شایسته است مورد مداقه و تامل قرار نگرفته اند.

امید است این مکتوب مختصر درباره ادبیات دفاع مقدس و آثار و افکار شهید آوینی، گام کوچکی در جهت ترغیب دیگران برای پرداختن به موضوعات مربوط به دفاع مقدس، بردارد.

پیشگفتار:

ادبیات دفاع مقدس به عنوان شاخه ای مهم و تاثیرگذار از ادبیات فارسی درخور توجه و دقت نظر زیادی برای حفظ فرهنگ و ادب سرزمین کهن ایران است این گونه ادبی که بسیاری از آثار ممتاز معاصر را در برگرفته است علاوه بر غنای ادبی و فرهنگی که درخود دارد باعث تاثیرگذاری بر روی آحاد جامعه به خصوص نسل جوان، برای حراست هر چه بیشتر از وطن و میهن خود خواهد شد. از این رو شناسایی دقیق و حفظ و حراست از آثار ارزشمند این نوع ادبی و همچنین شناسایی نویسندگان و متفکران بزرگ این ادبیات به نسل های مختلف جامعه از وظایف هر ادب دوست و دوستدار فرهنگ و هنر ایرانی است و شهید آوینی به عنوان متفکری بزرگ و تاثیرگذار بر ادب و هنر معاصر شایان تقدیر است و در عین حال شناساندن و معرفی کردن آثار وی به عنوان نمونه هایی از بهترین آثار در حوزه ادبیات دفاع مقدس از جمله کارهایی است که جای آن در نگاشتن مقالات و نوشته های تحقیقی گرچه خالی نمانده است اما حق مطلب نیز آن گونه که باید و شاید ادا نشده است.

4-1-9- واژه های غیر بسیط……………………………………………………………………………………. 50

4-1-10- اصطلاحات…………………………………………………………………………………………….. 54

4-1-11- ارتباط معنایی بین اجزای واژه مرکب……………………………………………………. 58

بخش دوم : موضوع اصلی شعر کودک و نوجوان (خداوند)…………………………………………….. 73

4-2-1-ریشه های شعر کودک در ایران :………………………………………………………………. 75

4-2-2- دوره مشروطه :……………………………………………………………………………………… 76

4-2-3- دوره پس از مشروطه :……………………………………………………………………………….. 76

4-2-4- بنیانگذاران شعر کودک درایران………………………………………………………………… 76

4-2-5- دوره های سه گانه شعر کودک در ایران……………………………………………………. 77

4-2-6-جمع آوری اطلاعات در اشعار کودک و نوجوان :…………………………………………. 77

4-2-7-ترکیبات وصفی و اضافی:………………………………………………………………………………. 77

4-2-8-تشبیهات :………………………………………………………………………………………………………. 80

4-2-9-برشمردن نعمت ها :……………………………………………………………………………………….. 81

4-2-10-دعا ها و درخواستها :…………………………………………………………………………………….. 86

4-2-11-جایگاه خدا :………………………………………………………………………………………………… 87

4-2-12-عبادت و ارتباط با خدا :……………………………………………………………………………… 89

بخش سوم : کلمات تیره و شفاف در شعر شاعران کودک…………………………………………….. 91

4-3-1- محمود کیانوش پدر شعر کودک…………………………………………………………………. 91

4-3-2- مصطفی رحمان دوست………………………………………………………………………………….. 96

4-3-3- اسدالله شعبانی…………………………………………………………………………………………….. 102

4-3-4- پروین دولت آبادی…………………………………………………………………………………….. 105

4-3-5- جعفر ابراهیمی…………………………………………………………………………………………… 110

4-3-6- افسانه شعبان نژاد………………………………………………………………………………………… 113

4-3-7- عباس یمینی شریف…………………………………………………………………………….. 115

4-3-8- احمد شاملو…………………………………………………………………………………….. 117

4-3-9- بیوک ملکی…………………………………………………………………………………… 120

فصل پنجم : نتیجه گیری و پیشنهادات………………………………………………………………. 124

5-1- نتیجه گیری………………………………………………………………………………………… 125

5-2- پیشنهادات…………………………………………………………………………………….. 126

منابع و ماخذ:………………………………………………………………………………………… 127

چکیده:

شعر کودک و نوجوان در ایران در آغاز دهه شصت از رشد نسبتا خوبی برخوردار شده است. این گونه ی شعری چنان در حیطه زبانی، تخیل و موسیقی منحصر به فرد شده است که به جرأت می توان آن را موج پنجم شعر ایران نامید در این رساله ابتدا به بررسی شفافیت و تیرگی معنایی در زبان فارسی و هم چنین در واژگان مرکب اشاره شده و در بخش چهارم به نقد و بررسی این واژگان و طبقه بندی اطلاعات در سه سطح 1-واژگان غیر بسیط 2-اصطلاحات 3-جملات پرداخته شده و مدلی برای بررسی درجه شفافیت و تیرگی معنایی ارائه شده و فصل مشترک «صرف» و «معنی شناسی» را باز نموده است و به روش سندکاوی و کتابخانه ای و توصیفی و تحلیلی به نگارش درآمده در آخر نیز از اطلاعات بدست آمده نتیجه گیری به عمل آمده است.

شعر کودک و نوجوان شعری است که با زبان و تخیل و درک و هیجان کودک و نوجوانان تناسب داشته باشد در یک جمله این که قابل فهم برای این گروه های سنی باشد با این تعریف حیطه شعر کودک نسبت به شعر بزرگسال محدود تر می شود اماعده ای معتقدند که شعر کودک شعری است که کودکان آنرا می فهمند و بزرگسالان نیز ازآن لذت می برند.

زبان دائما در حال تغییرات در نتیجه این تغییر ممکن است کلماتی که روزی شفاف بوده اند به کلمات تیره تبدیل شوند یعنی انگیزش خود را از دست بدهند این حالت ممکن است برای انگیزش آوایی، انگیزش ساختگی و انگیزش معنایی پیش بیاید.

در بحث تیره و شفاف بودن واژگان اگر قاعده مندی در ساخت واژه مطرح باشد شفافیت نیز امکان وقوع پیدا می کند و حاصل کار به لحاظ زبانی شفاف می گردد و از سوی دیگر هر چه بر تعداد قواعد افزوده گردد تا ساخت واژه توجیه شود احتمالا پیچیدگی بیشتر و شفافیت کمتری می شود و فرایند به سمت تیرگی پیش می رود به گونه ای که پذیرش ساخت های تیره از سوی جامعه زبانی بر حسب توافق عام خواهد بود زیرا یا فرایند تولید زبانی بی قاعده است یا اینکه به علت کثرت تعداد قواعد دنبال کردن تشخیص آنها مشکل خواهد شد.

مقدمه:

شعر فارسی با قدمت هزار ساله اش در حوزه شعر کودک و نوجوان هنوز نوپاست.عمر آن هم به زحمت به هفتاد سال می رسد اوایل دهه بیست را میتوان آغاز شعر کودک در ایران دانست این به آن معنا نیست که قبل از این تاریخ کودکان شعر نمی خوانده اند واز شعر محروم بوده اند. بر عکس کودکان آن روزها شاید بیش از زمان ما با شعر مانوس بودند. لالایی های مادران اولین زمزمه های شاعرانه ای بود که شعر را در جان و روح نوباوگان می نشاند. پس از ورود به جامعه هم کودکان با گنجنیه عظیمی از فرهنگ شفاهی عامه روبرو می شدند که غالبا منظوم و ا زجوهره شعر برخوردار بود. اشعار، آوازها، تعزیه ها، مناجاتها، شاهنامه خوانیها و ..درمناسبتهای مختلف از قبیل عروسی، عزا، نوروز ،ایام ماه محرم، ماه رمضان و .. در بین مردم رایج بود بسیاری از مفاهیم اخلاقی و مذهبی هم با همین زبان شعر، سینه به سینه به کودکان و نسل بعد منتقل می شد.

همزمان با انقلاب مشروطه وتغییراتی که در عرصه ادبیات پدید آمد اندک اندک ادبیات کودکان نیز مورد توجه قرار گرفت در تاریخ هزار ساله شعرفارسی اشعاری را میتوان یافت که خطاب به کودکان و نوجوانان وبرای استفاده ایشان سرود شده اند اما جریان عمومی و مستقل شعر کودک در سالهای پس از مشروطه در ایران شکل گرفت. (تاریخ ادبیات دینی کودک و نوجوان، کاشفی خوانساری : 135

اگر چه امروزهزبان شناسیبه مثابه ی علم مطالعه ی زبان در پنج حوزه ی آواشناسی، واج شناسی، صرف، نحو، معنی شناسی و کاربرد شناسی معرفی می شود و صرف دیگر هیاتی مستقل یافته است با این وجود ترسیم مرز قاطع میان صرف و نحو درهمه ی موارد به آسانی صورت نمی گیرد. درواقع قائل شدن مرزهای قاطع میان این پنج حوزه عملا غیر ممکن است.

دراین جا به ذکر این نکته اکتفا می شود که فرایند دخیل در حذف عناصر از این جمله های زیربنایی و انتقال معنی حذف شده به واحدهای باقی مانده فرایند معنایی فعالی محسوب می شود که افزایش وکاهش معنایی نامیده می شود.

شفافیت و تیرگی معنایی، مقصود از واژه های شفاف آن دسته از کلمه هاست که از روی صدا یا ساخت آنها میتوان به معنی شان پی برد یا معنی آنها را حدس زد و به عبارتی بین صدا یا ساخت آنها با معنی شان رابطه ای وجود داشته باشد مانند «چک چک» و «خود نویس » واژه های تیره آنهایی است که معنی آنها از ظاهرشان پیدا نیست مانند کاغذ، صندلی، تعاریف مختلفی از زبان شناسان پیرامون شفافیت و تیرگی معنایی مطرح شده است که در بخش پیشینه به آنها خواهیم پرداخت.

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1- بیان مسأله

دراین رساله سعی شد اطلاعات جامع و مستندی در مورد واژگان تیره و شفاف شعر کودک و نوجوان گردآوری شود بنابراین تصمیم بر آن شد با مطالعه سایت های مختلف اینترنتی و بررسی گسترده در متون ادبی رساله ای جامع و کامل دراین زمینه به نگارش درآید تا بتوان با این اقدام که گام نخست در جستجوی واژگان تیره و شفاف در اشعار کودک و نوجوان می باشد دین خود را به ادبیات کشور ادا کرده و بدانیم که شعر کودک می تواند از ترانه های عامیانه و یا اصول شعری و یا اصول زبانی بهره مند باشد که این ویژگیها در قالب شعر کودک منعکس
می شود.

2-1- اهمیت و ضرورت تحقیق

هدف از نگارش این رساله این بود که بتوان رساله ای جامع و کامل در زمینه واژگان تیره و شفاف در شعر کودک و نوجوان به نگارش درآورد بنابراین ضرورت داشت که به گردآوری رساله ای دست زد که هدف آن ایجاد ارتباط با کودک است بر خلاف ادبیات که درمعنای خود که گاه ادعا می شود بدون توجه به مخاطب خلق گردد ادبیات کودک لزوما قید به مخاطب است.

دراین رساله سعی شد تحولات شعر کودک و نوجوان درایران گروه های سنی، دوره های سه گانه شعر کودک در ایران، بررسی واژه های شفاف و تیره در شعر کودک و نوجوان به همراه استفاده از سبکهای شاعران مطرح در این زمینه را مورد بحث و بررسی قرار داده و درآخر نیز نمونه ای از اشعار شاعران و آثار نویسندگان مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت.

3-1- اهداف تحقیق

4-1-3- مشخصات سبک و شیوه نگارش …………………………………………………………………………….. 35

4-1-4- ترجمه و چاپ قابوس نامه ………………………………………………………………………………………. 38

4-2- زندگی نامه خواجه…………………………………………………………………………………………………………. 39

4-2-1- تألیفات نظام الملک…………………………………………………………………………………………………… 42

4-2-2- انگیزه تألیف سیاست نامه:………………………………………………………………………………………… 43

4-2-3- مشخصات سبک………………………………………………………………………………………………………… 43

فصل پنجم: مضامین اخلاقی

5-1- آئین عبادی…………………………………………………………………………………………………………………….. 47

5-2- آئین عقوبت کردن و عفو کردن…………………………………………………………………………………….. 57

5-3- آئین تربیتی…………………………………………………………………………………………………………………….. 69

5-4- سیاست آئینه اخلاق……………………………………………………………………………………………………… 81

نتیجه گیری………………………………………………………………………………………………………………………………. 90

منابع…………………………………………………………………………………………………………………………………….. 95

چکیده:

ادبیات تعلیمی یکی از محورهای مهم تحلیل آثار ادبی در امر نقد محسوب می شود که برای مقوله ی اخلاق اهمیت ویژه ای قائل است. سیاستنامه و قابوس نامه از آثار ارزشمند و ادبی، تاریخی و اجتماع و سیاسی مشهور زبان ادبیات فارسی هستند به این موضوع توجه نموده اند. این پژوهش با توجه به اهمیت اخلاق و تعالیم حکمی در زندگی انسان ها، بنا دارد تا به بررسی مضامین اخلاقی و حکمی این دو اثر بپردازد. لذا به همین منظور بازخوانی نکات و مضامین اخلاقی و سپس به تحلیل محتوای آن ها براساس آیات و احادیث و فرامین دینی پرداخته است. این پژوهش در پنج فصل تدبیر شده است:

فصل اول: کلیات

فصل دوم: مبانی نظری

فصل سوم: روش تحقیق

فصل چهارم: زندگی نامه دو نویسنده

فصل پنجم: مضامین اخلاقی

از پژوهش فوق چنین به عمل آمد که نکته ای نیست که در آن روزگار باب ملک و ملت بی اعتنا باشد و نویسندگانی در دو کتاب ارجمند خود راجع به آن سخن نگفته باشند. علاوه بر این مواردی که معتقد هستند در این جهان روزنامه ی ملوک است روایت و حکایت گذشتگان را چاشنی سخن خود کرده اند و حلاوتی خاص به کتاب های خود بخشیدند.

پیشگفتار:

ادب و هنر بر خلاف پندار بسیاری از زندگی اجتماعی می تراود و یکی از عوامل ضروری حیات اجتماعی است و پا به پای جامعه تغییر می پذیرد . بس ادب و هنر صرفا پدیده ای نیست که ساخته ادیب باشد بلکه باید گفت ادب نتیجه ان چیزی است که وجود دارد و به وسیله ادیب پرداخته می شود از عواملی که در پدید آوردن ادب نفش مهمی دارند مسائل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و همچنین وقایع تاریخی جامعه است یعنی ادیب در جامعه به سر میبرد. و موافق مقتضیات ان جهت یابی میکند. جوامع ز ان خود را در میابد . شاید بتوان گفت سیر توفیق ادیب انست که روح زندگی مردم عصر خویش را در میابد. با ارمآنها و غمها و شادیهای آنها آشنا میشود و نیازهای درونی معاصران خویش را درک می کند و ان را در آثار خود منعکس میکند بنابر این چنین اثری آئینه زندگی مردم همزمان ادیب است . تعهد اجتماعی هنرمند و ادیب نیز یکی از رکن های اصلی مورد بررسی در جامعه شناسی ادبیات است شاعر و نویسنده متعهد نارضایتی ناشی از اختلافات و ناهمگونی جامعه را که دال بر تحولات و تغییرات ان جامعه است در اثر خود جلوه میدهد. درمیان آثار کهن منثور فارسی ، کتب سیاست نامه و قابوس نامه فرد اهل ادب و همه فارسی خوانان شهرت بیشتری دارد که در ادبیات فارسی ، شعر به مراتب بر نثر غلبه ورجحان داشته است و صنعت ادیب همیشه با صفت و معنای “شاعر” قرین و همراه بوده است . همانطور که شعر برخاسته از قریحه و ذوق است اما عامل نویسندگی به خصوص در روزگاران کهن انجام وظیفه و شغل بوده است نویسندگانی مانند عنصرالمعالی ،خواجه نظام الملک طوسی همگی نویسنده دیوانی یعنی کارمند اداری روزگار خود بوده اند و نوشتن شغل و حرفه انان بوده است البته هنر و ابتکار موجب پیشرفت انان می شده است و پس از نویسندگی به مقام وزارت هم رسیده اند. لذا نظام الملک طوسی وزیر نآمدار سلجوقیان کتاب سیاست نامه را به نگارش در آورد تا دستور العملی برای امر کشورداری سلطنت، حکومت باشد و این رسوم کهن بوده است. که دانشمندان و فرزانگان نظر خیر خواهانه خود را به حاکمان و والیان عرضه دارند تاانان با هوشیاری بتوانند به عدل و داد حکومت کنند و در نتیجه حکومت و سلطنتشان استوار باقی بماند .انچه پدران ما به نثر پارسی پیش از این دو کتاب نوشته اند بیشتر به تاراج حوادث رفتندو ورق های ان را باد خزان در سالیان دراز پراکنده کرده و جز نامی از انان نمانده است و انچه به دست است به دلایل بسیار با ین دو کتاب برابری نتوان کرد : نخست انانکه نویسندگان دیگر در لفظ و معنی تا این پایه ساده پسند و خوش سلیقه نبوده اند بیشتر سخنان ایشان از حیث لفظ از ان روانی و سادگی که از هر پیدایه ای فریبنده ترو از هر زیوری اراینده تر است دو دست ، تکلف و تصنع که روزی پسند مردم دشوارجوی بود و در این زمانه ما ناپسند است همواره در بیشتر از ان کتاب ها مایه بازار و رباینده خریدارست . اگر اندیشه پند و اندرزی پخته اند سخنانی دور از خوی مردمی و گران و ناهموار گفته اند که به کار بسته اند ان را مردمانی بزرگ باید . دیگر انکه این دو کتاب در هر ورق شامل فواید لغوی و تاریخی بسیارست و حتی بسیاری از عادات و رسوم زمانه را که در جای دیگر نتوان یافت در خود جاویدان گذاشته و از دستبرد فراموشی باز رهانیده اند . بزرگترین مزیت این دو کتاب بزرگوار ان است که نویسندگان انان دبیران بسیار توانا بوده و بهترین نمونه نثر فارسی قرن پنجم را از خود به یادگار گذاشته اند که در حد خود شاهکار هایی از زبان روان و ساده دانشمندان و دبیران زبر دست ایران است .هنگامی که به حسب اشتیاق و به حسن اتفاق به خواندن کتب ارزشمند سیاست نامه وقابوس نامه توفیق یافتم ان دو را مجموعه هایی دیدم پر از نکته ها بدیع و گفته های حکمت اموز که میتوانند همچون سایر متون و آثار ارزشمند ادب فارسی راهگشای بسیاری مسائل نهفته و حقایق ناگفته باشند از سویی چون این کتب جزو واحد های درسی دانشجویان رشته ادبیات فارسی محسوب شده و حتی مطالب زیادی از ان ها در کتاب های درسی دوره متوسطه گنجانده شده است حقیر که خود را در برابر چنین کاری عظیم و سترگ کوچکتر از ان میدیدم که حتی فکر دست یازیدن به چنین خطر خطیری را در سر جای دهد با همه سختیهای راه و عظمت کار و قلت بضاعت علمی بر ان شدم تا در حد وسع و توان گوشه ای از حقایق و مضامین اخلاقی نهفته در این کتابها را به دوستداران علم و ادب بنمایاند و بنا به معروف که :

اب دریا را اگر نتوان کشید هم به قدر تشنگی باید چشید.

حداقل جهت استفاده و اگاهی خود وهم پایگان خود گامی در جهت شناساندن بیشتر این آثار گرانبهای پارسی بردارد.لذا با صلاحدید استادان ارجمند و مشورت دوستان گرانمایه مصمم شدم تا پاره ای از تعابیر و اصطلاحات بکار رفته در این دو کتاب را تحت عنوان : (( مضامین اخلاقی در سیاست نامه و قابوس نامه ))بررسی نمایم .

اگر این دو اثر را به دریایی مانند کنیم که در ان انواع گوهر ها و مروارید ها جا گرفته باشد ما به اندازه وسع و توان از زیاد قطره ای از دریا را برگزیده ایم تا دست خالی بر دوستان نرفته باشیم .این پروژه را بیشتر به صاحب نظران و توانمندان این عصر وا میگذارم.

فصل اول: کلیات

1-1- بیان مسأله