عنوانصفحه

1- 1 – کلیات.. 2

1-2- 1- زبان قرآن و زبانشناسی جدید. 3

1-2-2- زبان عربی.. 5

1-2- 3-تحلیل گفتمان. 7

1-2- 4 – متن.. 8

1-2- 5- موسیقی درونی و نظم آهنگ.. 9

1-3- هدف پژوهش… 10

1-4- اهمیت پژوهش… 11

1-5- سؤالات پژوهش… 12

2 – 1 – مقدمه. 14

2- 2- زبانشناسی و دیدگاه ها 15

2 – 2- 1- زبان. 16

2- 2- 2- تحلیل متن و گفتمان. 17

2 – 2- 3- نظریۀ سیستمی- نقشی هلیدی.. 18

2-2-4- آواشناسی و واجشناسی.. 22

2 – 3- قرآن و دیدگاه ها 25

2- 3 – 1- ترجمه و تفسیر قرآن. 26

2- 4- قرآن و زبانشناسی. 29

2- 4- 1- زبان قرآن و ساختار آن. 29

2 – 4- 2- اشارات زبانشناختی قرآن. 30

2 – 4 -3- قرآن : آواشناسی، تجوید و موسیقی کلام. 31

2 -4 – 4- تحلیل متنی و گفتمانی قرآن. 34

3- 1- مقدمه. 41

3- 2- داده های پژوهش… 41

3 – 3- چارچوب نظری پژوهش… 42

3 – 3 – 1- جایگاه معنا و دستور در رویکرد هلیدی.. 43

3 -3 – 2- مروری بر فرا نقش های معنایی در نظریۀ هلیدی.. 45

3 – 4- شیوۀ تجزیه و تحلیل سوره ها 48

3 – 4 – 1- تعیین بسامد آوایی و هجایی هر سوره 48

3 – 4- 2- تعیین فرا نقش های اندیشگانی، بینا فردی و متنی در متن سوره ها 50

3 – 5- شیوۀ ارائۀ نتایج. 51

4 – 1 – مقدمه. 54

4 – 2- تین(95) 54

4 – 2- 1- کلیات سوره 54

4 – 2 – 2- نمایش آوایی، هجایی، نوشتاری و ترجمۀ سوره 55

4 – 2- 3- بافت فرهنگی.. 56

4- 2- 4- تجزیه و تحلیل آوایی سوره 57

4- 2- 5- تجزیه و تحلیل معنایی سوره 61

4- 2- 6- نتیجه گیری.. 67

4 -3- علق(96) 67

4 -3 -1- کلیات سوره 67

4 – 3- 2- نمایش آوایی، هجایی، نوشتاری و ترجمۀ سوره 68

4 -3 – 3 – بافت فرهنگی.. 70

4 -3 -4 – تجزیه و تحلیل آوایی سوره 72

4 -2 -5 – تجزیه و تحلیل معنایی سوره 77

4 -3 -6 – نتیجه گیری.. 90

4 -4 – قدر(97) 91

4 -4 – 1 – کلیات سوره 91

4 – 4- 2- نمایش آوایی، هجایی، نوشتاری و ترجمۀ سوره 92

4 – 4 – 3- بافت فرهنگی.. 92

4 – 4- 4- تجزیه و تحلیل آوایی سوره 93

4 – 4 – 5- تجزیه و تحلیل معنایی سوره 99

4 -4 – 6- نتیجه گیری.. 103

4 -5 – بینه (98) 104

4 -5- 1- کلیات سوره 104

4 – 5- 2- نمایش آوایی، هجایی، نوشتاری و ترجمۀ سوره 105

4 – 5- 3- تجزیه و تحلیل آوایی سوره 107

4 -5 -4 – تجزیه و تحلیل معنایی سوره 110

4 -5 -5 – نتیجه گیری.. 115

4 – 6 – زلزال(99) 116

4 -6- 1- کلیات سوره 116

4 -6- 2- نمایش آوایی، هجایی، نوشتاری و ترجمۀ سوره 117

4 -6 -3 – تجزیه و تحلیل آوایی سوره 118

4 – 6 -4- تجزیه و تحلیل معنایی سوره 123

4 – 6 -5- نتیجه گیری.. 127

4 – 7 – والعادیات(99) 128

4 -7 – 1- کلیات سوره 128

4 – 7- 2- نمایش آوایی،هجایی،نوشتاری و ترجمۀ سوره 129

4 -7 -3 – بافت فرهنگی.. 131

4 – 7 -4- تجزیه و تحلیل آوایی سوره 131

4 -7 – 5- تجزیه و تحلیل معنایی سوره 136

4 – 7 -6- نتیجه گیری.. 140

4 -8- القارعه(101) 140

4 – 8 -1 -کلیات سوره 140

4 – 8- 2- نمایش آوایی، هجایی، نوشتاری و ترجمۀ سوره 141

4 -8 – 3- تجزیه و تحلیل آوایی سوره 142

4 -8 -4- تجزیه و تحلیل معنایی سوره 147

4 -8 -5- نتیجه گیری.. 152

4 -9 – تکاثر(102) 153

4 – 9 – 1- کلیات سوره 153

4 – 9- 2- نمایش آوایی، هجایی، نوشتاری و ترجمۀ سوره 153

4 – 9 -3- بافت فرهنگی.. 155

4 -9 – 4- تجزیه و تحلیل آوایی سوره 155

4 – 9 – 5 – تجزیه و تحلیل معنایی سوره 161

4 -9 – 6- نتیجه گیری.. 167

4 -10 – عصر(103) 168

4 -10- 1 – کلیات سوره 168

4 – 10- 2- نمایش آوایی، هجایی، نوشتاری و ترجمۀ سوره 169

4 -10 -3- بافت فرهنگی.. 169

4 -10 -4- تجزیه و تحلیل آوایی سوره 170

4 -10 -5 – تجزیه و تحلیل معنایی سوره 173

4 -10 -6 – نتیجه گیری.. 175

4 -11 – همزه(104) 176

4 -11 -1 – کلیات سوره 176

4 – 11- 2- نمایش آوایی، هجایی، نوشتاری و ترجمۀ سوره 176

4 -11 – 3- بافت فرهنگی.. 178

4 -11 – 4- تجزیه و تحلیل آوایی سوره 178

4 -11- 5- تجزیه و تحلیل معنایی سوره 182

4 -11 -6 – نتیجه گیری.. 186

4 -12- فیل(105) 187

4 -12 -1- کلیات سوره 187

4 – 12 – 2- نمایش آوایی، هجایی، نوشتاری و هجایی.. 187

4 -12 – 3- بافت فرهنگی.. 188

4 -12 – 4- تجزیه و تحلیل آوایی سوره 189

4 -12 -5- تجزیه و تحلیل معنایی سوره 192

4 -12 -6- نتیجه گیری.. 195

4 -13- قریش(106) 196

4 -13 -1 – کلیات سوره 196

4 – 13- 2- نمایش آوایی، نوشتاری و ترجمۀ سوره 197

4 -13 -3- بافت فرهنگی.. 197

4 -13 -4- تجزیه و تحلیل آوایی سوره 198

4 -13 -5 – تجزیه و تحلیل معنایی سوره 201

4 -13 -6 – نتیجه گیری.. 204

4 -14 – ماعون(107) 205

4 -14 -1- کلیات سوره 205

4 – 14- 2- نمایش آوایی، هجایی، نوشتاری و ترجمۀ سوره 205

4 -14 – 3- تجزیه و تحلیل آوایی سوره 206

4 -14 -4- تجزیه و تحلیل معنایی سوره 209

4 -14 -5 – نتیجه گیری.. 212

14 -15 – کوثر(108) 213

14 -15 – 1- کلیات سوره 213

4 – 15- 2- نمایش آوایی، هجایی، نوشتاری و ترجمۀ سوره 214

4 – 15 -3- بافت فرهنگی.. 214

4 -15 -4- تجزیه و تحلیل آوایی سوره 215

4 -15 -5 – تجزیه و تحلیل معنایی سوره 218

4 -15 -6 – نتیجه گیری.. 221

4 -16 – کافرون(109) 221

4 -16 -1- کلیات سوره 221

4 – 16- 2- نمایش آوایی، هجایی، نوشتاری و ترجمۀ سوره 222

4 -16 – 3- بافت فرهنگی.. 222

4 -16 -4- تجزیه و تحلیل آوایی سوره 223

4 -16 -5- تجزیه و تحلیل معنایی سوره 227

4 -16 -6 – نتیجه گیری.. 231

4 -17- نصر(110) 231

4 -17- 1- کلیات سوره 231

4 – 17- 2- نمایش آوایی، نوشتاری و ترجمۀ سوره 232

4 -17 – 3- بافت فرهنگی.. 232

4 -17 -4- تجزیه و تحلیل آوایی سوره 233

4 -17 – 5- تجزیه و تحلیل معنایی سوره 236

4 -17 -6 – نتیجه گیری.. 239

4 -18 – تبت(مسد) (111) 240

4 -18 -1 – کلیات سوره 240

4 – 18 – 2- نمایش آوایی، نوشتاری و ترجمۀ سوره 241

4 -18 -3 – بافت فرهنگی.. 241

4 -18 -4 – تجزیه و تحلیل آوایی سوره 242

4 -18 -5 – تجزیه و تحلیل معنایی سوره 246

4 -18 -6 – نتیجه گیری.. 249

4 -19 – اخلاص(112) 250

4 -19 – 1- کلیات سوره 250

4 – 19 – 2- نمایش آوایی، هجایی، نوشتاری و ترجمۀ سوره 250

4 -19 – 3 – بافت فرهنگی.. 251

4 – 19 -4 – تجزیه و تحلیل و آوایی سوره 252

4 -19 – 5 – تجزیه و تحلیل معنایی سوره 254

4 – 19 – 6- نتیجه گیری.. 258

4 -20 – فلق(113) 258

4 -20 -1 – کلیات سوره 258

4 – 20- 2- نمایش آوایی، هجایی، نوشتاری و ترجمۀ سوره 259

4 -20 – 3- بافت فرهنگی.. 260

4 -20 – 4- تجزیه و تحلیل آوایی سوره 260

4 -20 – 5 – تجزیه و تحلیل معنایی سوره 263

4 -20 – 6 – نتیجه گیری.. 267

4 -21 – ناس(114) 268

4 -21 – 1 – کلیات سوره 268

4 – 21 – 2- نمایش آوایی، هجایی، نوشتاری و ترجمۀ سوره 269

4 -21 – 3 – بافت فرهنگی.. 270

4 -21 – 4- تجزیه و تحلیل آوایی سوره 270

4 -21 – 5- تجزیه و تحلیل معنایی سوره 273

4 -21 – 6- نتیجه گیری.. 276

5 – 1 – مقدمه. 302

5 -2- خلاصه. 302

5- 3- پیوند میان صوت و معنا 303

5- 4- تحلیل معنا بر اساس نظریۀ سیستمی- نقشی شیوه ای مناسب برای تفسیر قرآن. 306

5 – 5- محدودیتهای پژوهش… 307

5 – 6 – پیشنهادات.. 308

 

 

 

فهرست جدول ها

عنوان صفحه

 

جدول 4- 2- 3- 1- بسامد همخوان ها 60

جدول 4 – 2- 3- 2- بسامد واکه ها 61

جدول 4 – 2- 3- 3- بسامد ساخت هجا 61

جدول 4- 2- 5 – 1- فرآیندهای ساخت تعدی سورۀ تین. 66

جدول 4- 2- 5 – 2- ساخت وجهی و زمان افعال سورۀ تین. 66

جدول 4 – 3 – 4- 1- بسامد همخوان ها 75

جدول 4 – 3- 4- 2- بسامد واکه ها 76

جدول 4- 3- 4- 3- بسامد ساخت هجا 76

جدول4 – 3 – 5- 1- فرآیند های ساخت تعدی سورۀ علق. 88

جدول 4 – 3 -5 – 2- ساخت وجهی و زمان افعال سورۀ علق. 89

جدول 4 – 4 – 4 – 1- بسامد همخوان ها 98

جدول 4 – 4- 4- 2- بسامد واکه ها 98

جدول 4 – 4 -4 – 3- بسامد ساخت هجا 99

جدول 4 – 4 – 5- 1- فرآیندهای ساخت تعدی سورۀ قدر 102

جدول 4 – 4 – 5- 2- ساخت وجهی و زمان افعال سورۀ قدر 103

جدول 4 – 5 -3 -1- بسامد همخوان ها 109

جدول 4- 5- 3- 2- بسامد واکه ها 110

جدول 4 – 5- 3- 3- بسامد ساخت هجا 110

جدول 4 – 5 -4 – 1- فرآیندهای ساخت تعدی سورهی بینه. 123

عنوان صفحه

جدول 4 – 5- 4- 2- ساخت وجهی و زمان افعال سوره بینه. 115

جدول 4 – 6 -3- 1- بسامد همخوان ها 122

جدول 4 – 6- 3- 2- بسامد واکه ها 123

جدول 4 – 6- 3- 3- بسامد ساخت هجا 123

جدول 4 – 6- 4- 1- فرآیندهای ساخت تعدی سورۀ زلزله. 126

جدول 4 -6- 4- 2- ساخت وجهی و زمان افعال سورۀ زلزله. 127

جدول 4 – 7 – 4 – 1- بسامد همخوان ها 135

جدول 4- 7 – 4- 2- بسامد واکه ها 135

جدول 4 – 7- 4- 3- جدول ساخت هجایی. 136

جدول4- 7 – 5- 1- فرآیندهای ساخت تعدی سورۀ والعادیات.. 139

جدول 4- 7- 5- 2- ساخت وجهی و زمان افعال سورۀ والعادیات.. 139

جدول 4 – 8- 3- 1- بسامد همخوان ها 146

جدول 4 – 8- 3- 2- بسامد واکه ها 146

جدول 4 – 8- 3- 3- ساخت هجایی. 147

جدول 4 – 8 – 4 -1- فرآیند های ساخت تعدی سورۀ القارعه. 151

جدول 4 -8- 4- 2- ساخت وجهی و زمان افعال سورۀ القارعه. 151

جدول 4 – 9 – 4- 1- بسامد همخوان ها 160

جدول 4 – 9- 4- 2- بسامد واکه 161

جدول 4 – 9 – 4- 3- بسامد ساخت هجا 161

جدول 4- 9 – 5 – 1- فرآیندهای ساخت تعدی سوره تکاثر 167

جدول 4 – 9- 5- 2- ساخت وجهی و زمان افعال سورۀ تکاثر 167

جدول 4 – 10 – 4 – 1- بسامد همخوان ها 172

جدول 4 – 10- 4- 2- بسامد واکه ها 173

جدول 4 – 10- 4 – 3- بسامد ساخت هجا 187

عنوان صفحه

جدول 4 – 10- 5- 1- فرآیندهای ساخت تعدی سورۀ عصر 175

جدول4 – 10- 5- 2- ساخت و جهی و زمان افعال سورۀ عصر 175

جدول 4 – 11 -4- 1- بسامد همخوان ها 181

جدول 4 – 11- 4- 2- بسامد واکه ها 182

جدول 4 – 11 – 4- 3- بسامد ساخت هجا 182

جدول4 – 11 – 5- 1- فرآیندهای ساخت تعدی سوره هُمَزَه 185

جدول 4 – 11 – 5- 2- ساخت وجهی و زمان افعال سوره هُمَزَه 186

جدول 4- 12- 4- 1- بسامد همخوان ها 191

جدول 4- 12- 4- 2- بسامد واکه ها 191

جدول 4 – 12- 4- 3- بسامد ساخت هجا 192

جدول 4 -12- 5- 1-.فرآیندهای ساخت تعدی سورۀ فیل. 195

جدول 4 – 12- 5- 2- ساخت وجهی و زمان افعال سوره فیل. 195

جدول 4 – 13- 4- 1- بسامد همخوان ها 200

جدول 4- 13- 4 – 2- بسامد واکه ها 201

جدول 4- 13 – 4 -3- بسامد ساخت هجا 201

جدول 4 – 13 – 5- 1- فرآیندهای ساخت تعدی سورۀ قریش… 204

جدول 4 – 13 – 5- 2- ساخت وجهی و زمان افعال سورۀ قریش… 204

جدول 4 -14- 3- 1- بسامد همخوان ها 208

جدول 4 – 14- 3- 2- بسامد واکه ها 209

جدول4 – 14 -3- 3- بسامد ساخت هجا 209

جدول 4 – 14 -4- 1- فرآیندهای ساخت تعدی سورۀ ماعون. 212

جدول 4 – 14- 4- 2- ساخت وجهی و زمان افعال سورۀ ماعون. 212

جدول 4 – 15 – 4- 1- بسامد همخوان ها 217

جدول 4 – 15 – 4- 2- بسامد واکه ها 238

عنوان صفحه

جدول 4 – 15- 4- 3- بسامد ساخت هجا 218

جدول 4 – 15 – 5 – 1- فرآیندهای ساخت تعدی سوره کوثر 220

جدول 4 – 15- 5- 2- ساخت وجهی و زمان افعال سوره کوثر 220

جدول4 – 16 – 4 – 1- بسامد همخوان ها 226

جدول 4 – 16- 4- 2- بسامد واکه ها 227

جدول4 – 16- 4- 3- بسامد ساخت هجای. 227

جدول 4 – 16- 5- 1- فرآیندهای ساخت تعدی سورۀ کافرون. 230

جدول 4 -16- 5- 2- ساخت وجهی و زمان افعال سوره کافرون. 230

جدول 4 – 17 -4- 1- بسامد همخوان ها 235

جدول 4 – 17- 4- 2- بسامد واکه ها 236

جدول4 – 17 -4 – 3- بسامد ساخت هجایی. 236

جدول 4 -17 -5 – 1- فرآیندهای ساخت تعدی سورۀ نصر 239

جدول 4 – 17- 5- 2- ساخت وجهی و زمان افعال سورۀ نصر 239

جدول 4 – 18 – 4- 1- بسامد همخوان ها 245

جدول 4- 18- 4- 2- بسامد واکه ها 246

جدول 4 – 18 -4- 3- بسا مد ساخت هجا 246

جدول 4 – 18- 5 – 1- فرآیندهای ساخت تعدی سورۀ تبت.. 249

جدول 4 – 18 – 5 – 2- ساخت وجهی و زمان افعال سورۀ تبت.. 249

جدول 4 – 19 – 4 – 1- بسامد همخوان ها 253

جدول 4 – 19- 4- 2- بسامد واکه ها 254

جدول4 – 19- 4 – 3- بسامد ساخت هجا 254

جدول 4 – 19- 5 – 1- فرآیندهای ساخت تعدی سورۀ اخلاص… 257

جدول 4 – 19- 5 – 2- ساخت وجهی و زمان افعال سورۀ اخلاص… 257

جدول 4 – 20- 4 – 1- بسامد همخوان ها 287

عنوان صفحه

جدول 4 – 20- 4- 2- بسامد واکه ها 263

جدول 4 – 20 – 4 – 3- تعداد و نوع هجا 263

جدول 4 – 20 – 5 – 1- فرآیندهای ساخت تعدی سورۀ فلق. 267

جدول 4 – 20 – 5 – 2- ساخت وجهی و زمان افعال سورۀ فلق. 267

جدول 4- 21 – 4- 1- بسامد همخوان ها 272

جدول 4 – 21 -4- 2- بسامد واکه ها 273

جدول 4- 21 – 4 – 3- بسامد ساخت هجا 273

جدول 4 – 21 – 5 – 1- فرآیندهای ساخت تعدی سوره ناس.. 275

جدول 4 – 21- 5- 2- ساخت وجهی و زمان افعال سوره ناس.. 276

مقدمه

در فصلی که پیش رو داریم، ابتدا کلیاتی در مورد موضوع تحقیق ارائه خواهد شد. در این کلیات از زبان قرآن و زبانشناسی جدید سخن به میان خواهد آمد و سپس به معرفی اجمالی زبان عربی پرداخته می شود. تحلیل گفتمان، متن و موسیقی درونی و نظم آهنگ نیز در کلیات این فصل از نظر گذرانده خواهد شد. این فصل همچنین شامل بخش های هدف، اهمیت و سؤالات پژوهش می­باشد.

1- 1 – کلیات

قرآن کریم، در واقع مجموعه گفتمان هایی است که به واسطۀ جبرئیل امین بر جان پیامبر اکرم (ص)، نازل شده است. این کتاب جاودان، به زبان سلیس عربی ملبس گشته­است. قرآن از نظر لفظ و معنا در حد اعلایی از شکوه و بلاغت قرار دارد؛ به طوری که از همان بدو نزول، مشرکان و مخالفان پیامبر(ص) نیز در برابر اعجاز آن تسلیم شده و بر شیوایی و فصاحت آن اقرار نمودند.

ویژگی های زبانی قرآن چه از حیث گزینش و چینش آوایی و واژگانی و چه از حیث معنا، چنان فصیح و بلیغ است که موضوع پژوهش­های، محققین مسلمان و غیرمسلمان واقع شد.

محققین عرب زبان به خوبی در می­یافتند که ساخت زبانی قرآن، با ساختار زبان عر بی متفاوت و از گونه ای دیگر است. به قول سیدی(1387) در مقدمه ای که بر راغب(1387) می­نویسد: وجه اعجاز بیانی قرآن، سرآغاز ظهور علوم فراوانی شد که زبان عربی بدان مدیون است. در طول تاریخ اسلام، پژوهشگران قرآنی به بررسی های ادبی و متنی این کتاب عظیم پرداخته اند. از جاحظ که به بررسی نظم قرآن پرداخته­است تا کسانی مثل جرجانی و رُمّانی و ابوعبیده و … که نظم واژگانی و انسجام متن قرآن را مورد بررسی قرار داده­اند.

ساختار زبانی و متنی قرآن، از دیدگاه ادبی همچنان مورد توجه قرآن پژوهان بود، تااینکه به ظهور سید؛ قطب و مصطفی صادق رافعی، با نگاهی جدید به مباحث زبانی قرآن پرداختند و زمینه های مطالعاتی جدیدی چون تحلیل مؤلفه های تصویری و تحلیل های زبانشناسی را در دنیای علوم قرآنی به وجود آوردند.

تجزیه و تحلیل آوایی و معنایی، بخشی از جزء سی ام قرآن کریم، موضوعی است که سعی داریم در چهارچوب زبانشناسی جدید در حیطۀ بررسی های آوایی و تحلیل گفتمان به آن بپردازیم. به همین دلیل به نظر ضروری می­رسد که مباحثی را پیرامون زبان و زبانشناسی که هرچند علمی نوین محسوب می شود و در عین حال قدمت خود را در حیطۀ زبان عربی مدیون پژوهش­های قرآنی است، عنوان نماییم. در این بخش علاوه بر کلیات مذکور، به تبیین پاره ای از اصطلاحات زبانشناسی که با موضوع تحقیق مربوط است، خواهیم پرداخت.

1-2- 1- زبان قرآن و زبانشناسی جدید

زبان قرآن، مجهز به دانش گسترده و کهنی تحت عنوان علم معانی[1] است که با دستاوردهای جدید علم زبان شناسی همخوانی و سازگاری دارد. به عنوان مثال بخشی از علم معانی که به بررسی نحوۀ گزینش واژگان و چینش عبارات در قالب­های گزاره ای فصیح می­پردازد، با نحو و ترتیب واژگانی[2] و معنا آفرینی مرتبط می­گردد. بخش دیگری از علم المعانی که به مخاطب و مقام- یا همان context- مربوط است، به حوزه­های کاربردشناسی و تحلیل گفتمان متصل می شود. حری( 1388) اظهار می­دارد، در علم المعانی قرآن بحث در بارۀ ارکان اصلی و فرعی کلام، شامل مسند و مسندالیه یا تقسیمات کلام به خبری، انشایی خبر ابتدایی، کلام طلبی و کلام انکاری یا خبر انشایی و تقسیماتش به نهی و استفهام، تمنا و ندا و غیره با مباحث زبان شناسی به ویژه زبانشناسی نقش گرا و نظریات هلیدی (1985،1994،2002)، سازگاری دارد و دقیقاً با مباحث فرانقش ها و ساخت مبتدایی و ساختار اطلاعاتی مشترک می­گردد.

پیشینۀ روش زبان شناختی در تفسیر قرآن، به زمان نزول قرآن کریم باز می­گردد، هرچند تفسیر به روش زبانشناختی در قالب روش ادبی عرضه می­شد (احمدزاده،.1387

حری(1386) به ترجمۀ اثر مستنصر میر می­پردازد. میر، در این اثر به بیان مؤلفه­های زبانی قرآن کریم پرداخته است. در این اثر ابتدا جنبۀ شنیداری قرآن، مورد بررسی قرار می­گیرد و صنایع ادبی چون سجع و التفات را دلیل تقویت جنبۀ سمعیت قرآن بیان می کند و سپس ژانرهای قرآن و عواملی چون ایجاز، فشردگی، حذف همپایگی و تکرار را در زبان قرآن متذکر می شود. نویسنده به طور گذرا به تصویرسازی در قرآن، به عنوان مؤلّفۀ زبانی قرآن، اشاراتی دارد.

حری( 1386)، مقالۀ زبان شناسی قرآن، اثر حسین عبدالراغب را ترجمه می کند. نویسنده در این جستار، می کوشد ساختارهای زبانی قرآن را که موجب شکوهمندی زبان ویژۀ متون قرآنی است، از منظر زبانشناسی بررسی کند. وی به تبیین جنبه­های سازگانی برخی از ساختارهای زبانی قرآن می پردازد و معتقد است که برساخت منحصر به فرد این ساختارها، توسط عناصر درون زبانی، غیرزبانی و پیرازبانی به وجود می آید که در تزیین داخل و خارج زبان قرآن، نقش اساسی دارند.

دستاوردهای جدید زبانشناسی، در حوزه­های متفاوت نظری و کاربردی، می­تواند به فهم و تفسیر قرآن کریم، کمک شایانی کند.

بررسی و تحلیل کلام الهی، از دیدگاه­های آوایی- واجی و دستوری از یک سو و تحلیل­های کلامی و گفتمانی رخدادهای گفتاری آن از سوی دیگر، می­تواند نقطۀ اوج شکوفایی روش تفسیر ادبی قرآن باشد، که ظهور آن در زبان شناسی جدید از رخدادهای قرن علمی عصر حاضر است.

 

1-2-2- زبان عربی

زبان عربی، از خانواده زبان­های سامی[3] است، که ویژگی­های مشترک و خاصی را به همراه زبان­های عبری، آرامی، آکدی و حبشی، از خود نشان می­دهند. زبان های سامی، آواهایی دارند که در زبان های اروپایی وجود ندارد.

فهمی حجازی(1379) معتقد است این دسته آواهایی که خاص زبان های سامی از جمله زبان عربی است، به نام­های حلقی و اطباق، معروف هستند که مبنای این تقسیم بندی، مخرج[4] آواهای تولید شده­است.

به اعتقاد وی، آواهای حلقی عبارتند از: /ع/، /غ/، /ح/، /خ/، /ه/ و /ء/ و آواهای طباق که در شیوۀ تولید مشترکند و هنگام تلفظ زبان، اندکی به عقب رفته و برآمده، به سقف دهان می چسبند، عبارتند از:/ق/، /ص/ و /ط/ .

از حیث نحوی، زبان عربی همچون دیگر زبان­های سامی، از نظر جنس به مذکر و مؤنث و از نظر شمار به مفرد، مثنی و جمع تقسیم می شود. این خانوادۀ زبانی اساساً دارای واژگان مشترک هستند، اما این واژگان مشترک از نظر معنایی و کاربردی با یکدیگر متفاوتند.

فهمی حجازی( 1379) به ذکر مثال مشترکی در زبان عربی و عبری می­پردازد. وی فعل “هَلَکَ” عربی را با “هالِخَ” در زبان عبری، مقایسه می­کند، که هر دو از ریشۀ (هَـ لَ کَ)، متعلق به زبان سامی اشتقاق یافته­اند؛ اما معنای “هَلَکَ” در زبان عربی، تنها رفتن به جهان دیگر؛ یعنی مردن است، در حالی که “هَلَخَ”، در عبری هرگونه رفتنی را شامل می­گردد.

ساختار نوشتاری کلمه در عربی، بر همخوان استوار است و نقش اصلی در نوشتار زبان عربی، بر عهدۀ صامت­هاست و مصوت­های زبان به صورت علائم زیرین و زبرین نشان داده می شود.

بدویت اعراب، هر چند آنان را از هنر و فرهنگ بی­بهره کرده بود، اما زبان عربی، قدرت بیان عالی­ترین مضامین و انتقال زیباترین مفاهیم را داشت و به همین دلیل شعر در محیط عربستان و به ویژه مکه رونق گرفت و شعرا زبان عربی فصیح را به خدمت گرفته و با هنرمندی به خلق اشعار زیبا پراختند و شعرا، از این جهت از احترام والایی برخوردار بودند تا جایی که اشراف و بزرگان، فرزندان خود را برای آموزش زبان عربی فصیح، به بادیه نشینان عرب می­سپردند.

عربی هرچند زبانی سلیس و فصیح است، اما بلاغت خود را مدیون قرآن است و به واسطۀ نزول قرآن، زبانی جاودانه گردید و آنچنان که پیشتر نیز گفتیم، ارج و اعتباری که به دلیل ارتباط با قرآن یافت، باعث پایه گذاری علم نحو عربی شد و به تبع آن زبانشناسی عربی، شکل گرفت؛ تا جایی که دانشمندان به سمت و سوی رهیافت های زبانشناسی عربی رو آوردند؛ از جمله سیبویه که علاوه بر پژوهش­های نحوی عربی کهالکتابنمونه آن است، به آواشناسی زبان عربی نیز پرداخت.

1-2- 3- تحلیل گفتمان

معادل فارسی واژۀ discourde را اصطلاحات گوناگونی تشکیل می­دهد. (شمیسا، 1374: 272) لفظ کلام را، برای این واژه قرار می­دهد و آنگونه که نادری( 1388: 17) بیان می­کند، اولین بار یارمحمدی ( 1372: 198) اصطلاح گفتمان را پیشنهاد کرده­است. وی ابهام واژۀ گفتمان را از سایر معادل ها کمتر می­داند.

از این رو سخنکاوی یا تحلیل گفتمان، معادل خوبی برای Discourse Analysis است که نوعی تجزیه و تحلیل کلام است و در واقع نوعی مطالعه میان رشته ای است که در رشته­های گوناگون کاربرد دارد. نادری(1388) به نقل از یارمحمدی بیان می­کند، که گفتمان مشابه دو روی یک سکه عمل می­کند که در یک طرف سکه، گفتار و در طرف دیگر عمل قرار دارد. به این معنا که اولاً گفتار، عبارت از نقشی است که با آن گفتار ملازمت دارد؛ ثانیاً گفتار و عمل، از یکدیگر جداشدنی نیست و ثالثاً چون هر کنشی تحت شرایط اجتماعی خاصی صورت می­گیرد، پس تفسیر گفتار نیز تابع شرایط خاص اجتماعی است.

با این دیدگاه، گفتمان، پدیده­ای است که در نتیجۀ ارتباط به وجود می آید. گفتمان، دربرگیرندۀ متن است که ممکن است نوشتاری یا گفتاری باشد. به نظر جیمز (1983) بررسی گفتمان با نگاه به موقعیت­ها و بافت­های مربوط، به صورت­های زبانی معنا می شود.

هلیدی شیوۀ جدیدی را برای تحلیل گفتمان، بر پایۀ زبانشناسی نقش گرا مطرح می­کند و به دو بافت بینا متنی و درون متنی اشاره می­کند که از طریق پیوستگی و روابط معنایی به وجود می­آیند که هر دو به همراه بافت فرهنگی، تفسیر متن را کنترل می­کنند.

قرآن، به عنوان متنی که تحت شرایط اجتماعی و فرهنگی خاصی که در حیطۀ قرآن پژوهی، به عنوان شأن نزول مطرح می­گردد، رخ داده­است، یک گفتمان فراانسانی و منحصر به فرد محسوب می شود و برای فهمیدن آن، علاوه بر تفسیر و تحلیل های روایتی، نحوی و تحلیل از منظر علوم دینی، می­توان از تحلیل­های زبانشناسی با توجه به بافت، فرهنگ و موقعیت نیز بهره گیری کرد.

این پژوهش می­کوشد تا با استفاده از ابزارهای تحلیل گفتمان، به تفسیر برخی از سوره های قرآن با رویکردی زبانشناسانه بپردازد

1-2- 4 – متن

متن از دیدگاه زبانشناسی، چه در حیطۀ نوشتاری و چه گفتاری، مجموعه­ای واحد و معنی­دار است. از این دیدگاه، متن یک واحد معنایی است که دارای بافتار است. آنچه در متن اهمیت دارد، معنا است. در متن، مفاهیم در قالب جمله یا عبارت بیان می شود. مفهوم و معنا ویژگی اصلی و مهم متن است. در اندازۀ متن محدودیتی وجود ندارد. یک رمان بلند، از آغاز تا انتها می­تواند متن محسوب شود و از سویی دیگر، یک جمله و یا حتی یک واژه نیز می تواند متن محسوب شود. مثل اعلانات عمومی، ضرب المثل ها، شعارهای تبلیغاتی و غیره، که خود یک متن به حساب می­آید؛ مانند : سکوت! ورود ممنوع! و…

سخنگویان زبان بر اساس شمّ زبانی، بین واحدهای معنا دار(= متن) و یا جملات بی ربط(= غیر متن) تفاوت قائل می­شوند و به راحتی متن را تشخیص می­دهند. در تولید متن، کلامات و جملات در واقع نوعی رمزگذاری است، که پیام مورد نظر گوینده یا نویسنده در قالب جملات و عبارات به شنونده یا خواننده منتقل می­گردد.

در این تحقیق، هر یک از سوره های قرآن را از منظر زبانشناسی سیستمی و نقشگرا یک متن منسجم در نظر گرفته­شده­است که دارای بافتار[5] است.

1-2- 5- موسیقی درونی و نظم آهنگ

هر نوع کلام فنی یا به عبارتی متن فنی، دارای موسیقی است که برخاسته از چینش های هجایی، باهم آیی واژگانی و کاربردهایی آوایی است. از این نوع موسیقی به موسیقی ظاهری یا بیرونی تعبیر می شود که وقتی به گوش می رسد، شنونده به وجد می­آید. موسیقی بیرونی دستاورد قالب­های مجرد لفظی و پیوسته به شمار می­آید؛ اما موسیقی درونی یا نظم آهنگ درونی، دست آورد جلالت تعبیر و ابهت بیان می­باشد که برخاسته از کنه کلام است. در این گونه­ی خاص موسیقی زیبایی لفظ و شکوهمندی معنا؛ پیوندی ناگسستنی دارند. در این نوع موسیقی، بسامد آواهای بکار رفته در متن، انتخاب و چینش های ویژۀ آوایی و هجایی، گزینش و ترتیب واژگانی، موجب زیبایی لفظ می­شوند، اما زیبایی لفظ و شکوهمندی معنا با یکدیگر در هم تنیده­شده­است و نوایی احساس برانگیز را پدید می آورند که به دور از هرگونه تصنع، بر جان و روح شنونده تأثیر می­گذارد. بررسی­های آوایی و هجایی به همراه دیگر تحقیقات با رویکردهای معناگرایانۀ زبانشناسی می­تواند رهیافتی برای دست یابی به این نوع موسیقی و ویژگی های آن باشد. این موسیقی درونی، در سوره­های قرآنی به وضوح دیده می شود. بطور مثال، گزینش واژگان تصویرساز “عَسعَس” و “تَنَفَّس”، در سورۀ تکویر در عین اینکه از نظر بسامد آوایی و چینش واج­ها، نوعی موسیقی را که به قولی آواز گنجشک و بانگ خروس را به ذهن متبادر می­کند، مفهوم شب و رسیدن نور پس از آن و به بیانی دیگر انتقال از شب به روز را نشان می­دهد و به همراه خود، احساس حرکت و جنب و جوش ناخواسته را به جان و روح انسان می­نشاند.

این موسیقی درونی و نظم آهنگ باطنی، همان است که ولید بن مغیره را پس از شنیدن تلاوت قرآن بر آن داشت تا اقرار کند که :” آنچه محمد (ص) می­سراید، مایۀ شگفت است؛ به خدایان قسم نه شعر است و نه سحر و نه هذیان. بدرستی که آن سخن خدایی است ناشناخته.” (معرفت، 1368)

1-3- هدف پژوهش

اگر قرآن را رسانه­ای کلامی بدانیم که حاوی گفتمان هایی است که میان خداوند به عنوان گویندۀ دانای کل و پیامبر به عنوان شنونده و واسطۀ پیام رسانی در یک محدودۀ خاص زمانی، و همۀ انسان­ها به عنوان مخاطبین عام و بی حد و مرز زمانی و مکانی رخ داده­است، آنگاه نگرش دوباره به آن از دریچۀ زبانشناسی و بازگشایی مفاهیم پیچیدۀ آن، از این رهگذر لازم و ضروری به نظر می­رسد.

یکی از اهداف پژوهش حاضر، تحلیل معنایی بیست سورۀ پایانی قرآن، به عنوان گفتمان الهی است، به نحوی که بتوان مفاهیم پیچیده و پیام­های آن را از طریق ارتباطات کلامی- واژگانی و بافت و نقش­های زبانی بازگشایی کرد. همچنین این پژوهش بدنبال کشف روابط موجود میان بسامد انواع واج­ها و نحوۀ توزیع واج در هر سوره می باشد؛ به نحوی که بتوان از روابط واجی به طریقی به مفهوم و بطن معنایی آیات، پی برد. و بالاخره از اهداف پژوهش حاضر، دستیابی به پاسخ علمی و منطقی، این سؤال است که آیا خداوند در هر سوره به عنوان یک گفتمان، آواها و هجاهای خاصی را در رابطه با پیام سوره با ترتیب ویژه ای برگزیده و به کار می گیرد؟ تحقیق حاضر همچنین می­کوشد تا به روشی برای گشایش برخی از پیچیدگی­های تفسیری بر اساس دیدگاه­های تحلیل معنا در حیطۀ زبانشناسی جدید دست یابد.

1-4- اهمیت پژوهش

قرآن کریم را می توان عالی­ترین جلوۀ گفتمان دانست که در بستر وحی، به صورت پیام بر پیامبر اکرم (ص) نازل گشته و پیامبر اکرم آن پیام را خالص و سره بدون هیج دخل و تصرفی به همۀ انسان ها ابلاغ کرده است.

از آنجا که قرآن دربرگیرندۀ جنبه­های متفاوت زندگی بشری در طول اعصار و قرون است و پیام­های آن به یک دورۀ خاص محدود نمی شود؛ با علوم و مطالعات و یافته­های جدید علمی در پیوندی نزدیک است و در این راستا مطالعات و یافته­های علمی جدید، می­توانند بیانگر بطون مفاهیم قرآنی باشند.

علم زبان شناسی نیز در این عرصه می­تواند با اتکا بر نظریات جدید، با نگاهی خاص به آیات قرآن به روشنگری و گره گشایی، پیرامون مفاهیم و بطون قرآنی بپردازد.

در عصر حاضر که دشمنان دین با توسل به علم و تکنولوژی، در برابر معارف قرآنی قد علم کرده­اند، ضرورت دارد با تمسک به یافته­های جدید زبانشناسی، صورت­های پیچیدۀ معارف قرآنی را بازگشایی کرد و آنچنان که پرچم(1386: 2) می­گوید: “جاهلیت مدرن جهان کنونی از دیدگاه قرآن بازشناسانده شود.”

در این راستا، محققین زبان شناس، از دیدگاه­های متفاوت به قرآن و آیات آن نگریسته­اند و در پرتو یافته­های جدید زبانشناسی گام هایی به حق روشنگرانه برداشته­اند.

تحقیقات پیرامون قرآن، عموماً با تأکید بر نقش­های زبانی، گفتار کنش ها، تحلیل گفتمان و ساختارهای روایی قرآن انجام گرفته­است و جای بررسی­های همزمان معنایی و واجی- آوایی زبان قرآن تا حدودی خالی است.