2- 2- 7 – حکومت تیموری …………………………………………………………………………9

2- 2- 8- حکومت صفویه …………………………………………………………………………….9

2- 2- 9- حکومت قاجاریه …………………………………………………………………….9

2- 3 – پیشینه تحقیق……………………………………………………………………………..9

2- 3- معرفی شاهنامه های مصور………………………………………………………………….10

2- 3 – 1 – شاهنامه فردوسی …………………………………………………………………………10

2 – 3 – 2 – معرفی شاهنامه 733، دوره آل اینجو ………………………………………….. 11

2 – 3 – 3 – شاهنامه قوام، دوره صفویه ………………………………………………………………11

2- 4 – داستان گذر سیاوش از آتش…………………………………………………………………………11

فصل سوم: معرفی نگاره «گذرسیاوش از آتش » از دوره آل اینجو تا قاجار…………………………………16

3 – 1- ویژگیهای زیبایی شناختی نگارگری دوره آل اینجو ، مکتب شیراز ………………………………………..21

3 – 2 – ویژگیهای زیبایی شناختی نگارگری دوره تیموری ، مکتب هرات ……………………………………………………………….22

3 – 3 – ویژگیهای زیبایی شناختی نگارگری دوره صفویه ، مکتب قزوین …………………………………………………………………..22

3 – 4 – ویژگیهای زیبایی شناختی نگارگری دوره قاجاریه ………………………………………………………………………………………..23

فصل چهارم:تجزیه و تحلیل نگاره ها از لحاظ (اسطوره ای، فرمی و رنگ)…………………………………………………………29

4–1–بررسی اسطوره و نماد در نگاره ها………………………………………………..30

4 – 1 – 1 – سیاوش ……………………………………………………………………30

4 – 1 – 2 – آتش ……………………………………………………………………………….31

4 – 1 – 3 – سرو …………………………………………………………………………………………31

4 – 1 – 4 – حرکت مارپیچ ……………………………………………………………………..32

4–2–بررسی نمادین رنگ در نگاره ها………………………………………………33

4 – 2 – 1 – تبیین رنگ لباس سیاوش ………………………………………………………33

4 – 2 – 2 – تبیین رنگ شبرنگ (سیاه) ……………………………………………………….33

4 – 2 – 3 – تبیین رنگ آتش ………………………………………………………………………35

4 – 2 – 4 – رنگ قرمز …………………………………………………………………………………….36

4 – 2- 5 – رنگ آبی …………………………………………………………………………………37

4 – 2 – 6 – رنگ سبز …………………………………………………………………………………………………..37

4 – 3 – 1 – نگاره اول: دوره آل اینجو، مکتب شیراز…………………………………………………….37

4 – 3 – 2 – نگاره دوم: دوره تیموری،مکتب هرات………………………………………………….39

4 – 3 – 3 – نگاره سوم: دوره صفویه………………………………………………………………………39

4 – 3 – 4 – نگاره چهارم: دوره صفوی، مکتب قزوین……………………………………………..39

4 – 3 – 5 – نگاره پنجم: دوره قاجاریه …………………………………………………………………..40

4 – 4 -1 – تحلیل ساختار فرمی نگاره ها ……………………………………………………..41

4 – 4 –2- تناسب طلایی و خطوط راهنما ……..46

4 – 4 – 3 – تحلیل ساختار رنگ در نگاره …………………………………………………………..59

4–5–اهمیت تضاد در هنرهای بصری………………………………………………60

4–6 – تضاد در رنگ………………………………………………………………………….60

4 – 6 – 1 – فام ……………………………………………………………………….60

4 – 6 – 2 – درخشندگی (یا ارزش تاریکی و روشنی ……………………………….60

4 – 6 – 3 – اشباع (یا خلوص رنگ) …………………………………………………..60

4–7 – تضاد های هفت گانه ی رنگی………………………………………………………….61

4 – 7 – 1 – تضاد ته رنگ(فام) ………………………………………………………………61

4 – 7 – 2- تضاد تیرگی – روشنی …………………………………………………..63

4 – 7 – 3- تضاد سرد و گرم ………………………………………………………………………65

4 – 7 – 4 – تضاد رنگ های مکمل ……………………………………………………67

4 – 7 – 5 – تضاد هم زمانی (تباین) …………………………………………………………..69

4 – 7 – 6 – تضاد کیفیت (اشباع) ………………………………70

4 – 7 – 7-تضاد کمیت یا وسعت سطح …………………………………..70

نتیجه گیری………………………………………………………………………………………………………….72

فهرست منابع………………………………………………………………………………………………………..73

فهرست منابع تصاویر……………………………………………………………………………………………..76

مقدمه

معرفی گنجینه های پهناور ادبیات گرانبار فارسی که عمری بیش از هزار سال دارد کاری بس دشوار است. ادبیات پر بار فارسی ، جلوه گاه راستین تلاش های چندین هزار ساله مردم فارسی زبان در زمینه های گوناگون هنر است، از جمله در حماسه و داستانهای پهلوانی ، تاریخی، افسانه ها. مبادی و سر چشمه های فرهنگ ایران، از دیرباز به باورها و داستانها و اسطوره ها یی مربوط می شده که هر کدام مبین نیازی خاص و بازتاب آرزویی ملی و جهت یافته بوده است. بیشتر این داستانها پس از انطباق بر احوال تاریخی و باورها و معتقدات قومی، تجربه های روزگاران را در خود جذب می کند و با صورتی دوام پذیر در هر وضعی به حیات تکاملی خویش ادامه می دهد.

حماسه ها و اسطوره ها به عنوان جلوه ای از فرهنگ با هنر قومی رابطه ای مستقیم دارد . اسطوره ها و هنر در موقعیتی متولد می شوند که ذهن هنرمند بتواند آزادانه حرکت کند و هنرمندان ما همیشه با توجه به استعدادهای موجود در دوران تاریخی عکس العمل های خود را در برخورد با واقعیت های ملموس و گاه تلخ دوره های باروری مردم این سرزمین در لابه لای حماسه ها و اسطوره ها و در پس اشارات و کنایه ها به صورت دلپذیری ماندگار کرده اند. شاهنامه فردوسی آینه تمام نمای شخصیت باطنی و سجایا و خصوصیات و صفات مردان ایران زمین است. شاهنامه ، ستون اصلی کاخ زبان و ادبیات فارسی و از مفاخر ملی ایرانیان است که در قرن های طولانی بر قلب های همگی آنان حکومت کرده است. مضمون انسانی ، موضوع ملی ، ادب و شخصیت مولف ، قابلیت های تصویری و روایت های دلکش شاهنامه ، همچنین سنت داستانهای حماسی دوران باستان موجب شد، شاهنامه مهمترین کتاب ایرانی برای تصویرگری به حساب آید. به طور همزمان چندین شاهنامه به دست هنرمندان بزرگ ایرانی مصور شد. بدین سان شاهنامه نگاری به صورت روح نگارگری در آمد و به مثابه ی ملاک سنجش توان نقاشی ایران در دوره های گوناگون شناخته شد. شاهنامه به دلایل گوناگون ، همچون مضامین انسانی ، تصویر پردازی های اسطوره ای و حماسی و همچنین مقبولیت و رواج عمومی، اثری مناسب برای تصویر سازی محسوب می شد.

در کنار شنیدن ابیات شاهنامه و لذت شنیداری، مخاطبان همواره علاقه داشتند این صحنه ها را تجسم کنند و لذت دیدن را نیز به آن بیفزایند. با دیدن صحنه ها و مجالسی که نقاشان برجسته و خلاق می آفرینند، شاهنامه تاثیر عمیق تری بر جای می گذارد. به همین دلیل، از همان آغاز عده ای کوشیدند تا مطابق سنت تمدنها ی باستانی و نیز تجربه ی تمدن ایرانی، به تصویر سازی صحنه ها و شخصیت های مهم شاهنامه بپردازند. در سده های هشتم تا دهم هجری، در کارگاههای سلطنتی، نقاشان عمدتأ به کار تصویر کردن کتب گماشته شدند. با اوج کتاب نگارگری اگر چه در کارکرد اجتماعی نقاشی محدودیتی پدید آمده، اما عرضه مضامین و بیان هنری وسعت بشتری یافت. گزاف نیست اگر بگوییم نگارگری این دوران به سبب پیوندش با شعر فارسی چنین شکوفا شد “پاکباز،1379،ص59″ . شایان ذکر است که «نگارگری ایرانی هنر ناب است و به رغم کارکرد تزیینی آن برای کتاب ، تأثیرش وابسته به خود آن است نه متنی که آن را همراهی می کند» ” اسحاق پور،1379،ص6″ .

نگارگری نیز همچون هنرهای دیگر در ایران ریشه در فرهنگ و تمدن ایران دارد ، به واسطه جایگاه اجتماعی نگارگران در طول تاریخ عمدتا موضوعات داستانی و روایی را برای آثار خود انتخاب می کردند، شاهنامه به عنوان منبعی عظیم از داستانهای کهن و اساطیری بسیار مورد توجه نگارگران بوده است. موضوع زیبا که از رموز جاودانگی این آثار است که نگارگران ایرانی به آن توجه داشته اند. در طول تاریخ کتاب شاهنامه فردوسی بیش از هر کتاب دیگری مورد توجه نگارگران ایرانی بوده و به تصویر درآمده است و داستان «گذر سیاوش از آتش» بیش از داستانهای دیگر به تصویر در آمد است. به عنوان مثال «هفت شاهنامه، شناسایی شده به تاریخ سالهای 731 تا 753 ه.ق در شیراز، حاکی است که در آن زمان، داستانهای معین از این منظومه برای مصورسازی انتخاب می شده و یکی از محبوب ترین موضوعات، گذر سیاوش از آتش بود» “مقدم اشرفی،1367،ص39”.

در فصل اول تحقیق حاضر، شامل بیان مساله، ضرورت انجام تحقیق، و روش جمع آوری اطلاعات، می باشد. در فصل دوم، به معرفی شاهنامه هایی چون فردوسی، شاهنامه 733 که در دوره آل اینجو به رشته تحریر درآمده و همانطور شاهنامه قوام که مربوط به دوره صفویه است می باشد.نقش و رنگ های مشترکی که جنبه ی نمادین و اسطوره ای داشته اند نیز در این فصل مورد بررسی قرار گرفته اند. در این پژوهش در فصل اول، کلیات در نظر گرفته شده است که در آن اهداف، ضرورت تحقیق، سوالات و فرضیاتی که برای تحقیق در نظر گرفته شده و همانطور روشی که برای جمع آوری اطلاعات می باشد را شامل می شود.فصل دوم، مربوط به ادبیات موضوعی است. که در ابتدا در قسمت چارچوب نظری روشی را که برای این پژوهش(ساختاری و مضمونی) در نظر گرفته شده را توصیف کرده و کلید واژگان را به ترتیب تعریف کرده است. در پیشینه تحقیق نیز، مقالات و تحقیقاتی که در قبل نزدیک به این عنوان کار شده است را به معرفی پرداخته است. در ادامه ی این فصل، شاهنامه های مصور را معرفی کرده و بعد به روایت داستان سیاوش پرداخته شده است. در فصل سوم، نگاره های منتخبی که برای این تحقیق در نظر گرفته شده را معرفی و ویژگیهای نگارگری دوره ای هر کدام نیز در این فصل آورده شده است. در فصل چهارم، نگاره ها از لحاظ اسطوره ای، نماد، ساختار فرمی و ساختار رنگ مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. و همچنین به توصیف نگاره ها نیز پرداخته شده است.

1-1- بیان مساله

شاهنامه‏ی فردوسی گنجینه‏یی از اسطوره‏ها، رمزها و نمادهای آیینی و باستانی‏است و شاید ارزشمندترین بعد شاهکار فرزانه‏ی توس در باورهای باستانی ایران، در پیکره‏ی‏ داستان‏ها باشد. داستان«گذرسیاوش از آتش» آمیخته‏یی از فرهنگ ایرانی و آیین‏ ورجاوند مهری‏ست که در این پژوهش بدان پرداخته شده است.این داستان، گونه ای از داوری است که در محاکمات پیچیده صورت می گرفت و آن جا که دلایل کم بودن قراین ومدارک ، قضاوت ناممکن بوده، از عناصر طبیعت استعانت جسته می شد . در طول تاریخ نگارگری ایران در کارگاهها ی سلطنتی ، شاهنامه بارها به تصویر در آمده است و هنرمندان بسیاری در به تصویر کشیدن صحنه های مختلف داستانهای شاهنامه با موضوع های واحد دست به قلم برده و هنرنمایی کرده اند.. در بررسی این نگاره ها، نگاهی هماهنگ و متقابل میان متون ادبی و نگاره ها شده است ، که از ویژگی های غیر قابل انکار نقاشی سنتی ایرانی بوده است. نگارگرایرانی با آگاهی کامل از جنبه نمادین نقش و رنگ ، آنها را در آثار خود به کار برده است. آزمون آتش سیاوش که عموماً با عنوان «گذر سیاوش از آتش» شناخته می شود، بیشترین شمار نگاره های تاریخ نقاشی ایران را به خود اختصاص داده است؛ دویست تصویر به جا مانده از این مجلس دلیل بر این مدعاست. وجود این تعداد نگاره ها، آن هم با موضوع یکسان این امکان را فراهم می کند تا دراین تحقیق علاوه بر، معرفی و شناسایی شاهنامه هایی که این نگاره، در آنها مصور شده، از نظر ساختاری به شیوه ی توصیفی – تحلیلی نیز مورد بررسی قرار می گیرد. همچنین، نمادهای مشترک درنقش ورنگ آنها نیز، از جنبه ی اسطوره شناسی مورد بررسی قرار می گیرد. از دیگر موارد مد نظر، نوع برخورد نگارگر و تاثیرپذیری او، ازمتن ادبی می باشد. . در پایان این تحقیق به این نتیجه خوایم رسید که، هنرمند نگاره های منتخب علاوه بر پیروی از متن ، از قوه ی خیال خود نیز برای خلق اثرشان استفاده کرده اند و بیشترین صحنه تصویر شده از این داستان صحنه ی عبور سیاوش از آتش بوده است. نقوش هایی که در این تصویر وجود دارند از جنبه ی اسطوره ای هم برخوردار بوده و این نقاشی ها تا اندازه ای از مکاتب پیشن خود تاثیر گرفته اند.

1-2-اهداف

هدف ازتحقیق حاضر ، معرفی و شناسایی شاهنامه هایی که نگاره گذر سیاوش از آتش در آنها به تصویر در آمده و همچنین بررسی برخی نمادهای مشترک درنقش ورنگ آنها می باشد.از دیگرموارد مد نظر، تحلیل و بررسی نگاره ها و نوع برخورد نگارگر، وتاثیر او ازمتن ادبی و همچنین چگونگی ورود نمادها در نگاره های منتخب و میزان شباهت آنها با همتای ادبی می باشد.