3-3-2:ائو گفیه(aEuO gafiia)……………………………………………………..

3-3-3::سناویذکه(snAwiDka)………………………………………………………

3-3-4:سِرَور(srawera) …………………………………………………………………

3-3-4:خناثیتی(XnąθaItī)…………………………………………………………….

3-3-5: گرگ کپوت(kaput)…………………………………………………………..

3-3-7:گندروه(gandarvwa) …………………………………………………………

3-3-8: مرغ کمک(kamak) …………………………………………………………

3-3-9:وایو(wAyu)………………………………………………………………….

3-4: نتیجه گیری……………………………………………………………………… 103

فصل چهارم: گرشاسب در متون پهلوی…………………………………………. 110

4-1: نقش رستاخیزی ……………………………………………………………….. 115

4-2: اژی دهاک و آخر زمان…………………………………………………………. 126

4-3:پیوست: گرشاسب در منابع دوره ی اسلامی………………………………. 139

نتیجه گیری………………………………………………………………………….. 153

کتابنامه…………………………………………………………………………………. 158

چکیده:

گرشاسب، قهرمان اسطوره ای، اژدها اوژن اوستایی،پسر سام و قهرمان رستاخیزی، در منابع فارسی زرتشتی، شاهکار های قهرمانی بسیاری با او در ارتباط است. شرح ماجراهای او در متون پهلوی و اوستا گردآوری شده است. این پژوهش اسطوره ی گرشاسب را طبق کهن نمونه ی قهرمانی ، بررسی می کند که پژوهشگران در زندگی اغلب قهرمانان اسطوره ای مشخص کرده اند. هدف اصلی این رساله ارائه تحلیلی نو از داده ها و داستان های گرشاسب برای تعریف قهرمان اسطوره ای بر پایه ی اوستا و متون پهلوی است. چهره ای که از او در اوستا می بینیم ، قابل مقایسه با نمونه هایی از ایزدان جنگاور و هند و اروپایی است. منابع دینی پهلوی به ویژه متون رستاخیزی و آخر زمانی جایگاه گرشاسب را در ساختار دینی مزدیسنا می نمایاند. او درجهان حماسی ایرانی آوازه ای ندارد و روایات پراکنده ی مربوط به او نیز در منابع گوناگون تفاوت ها و گاه تناقضات در خور درنگی دارند. این رساله می کوشد تا توجیهاتی را دست کم برای بخشی از این پراکندگی ها پیشنهاد کند. در نهایت خواهیم دید که بزهکاری های قهرمان به شوربختی و بدنامی گرشاسب در هر دو جهان منجر می شود. نتیجه ی کلی بررسی این بزه ها این است که جنگاوران در ارتکاب بزه ناگزیرند.

پیشگفتار:

اسطورة قهرمان، رایج ترین و شناخته ترین بن مایه ی اساطیری و کهن الگو بین دیگران است و مراحل سفر او آکنده از ماجراها و وقایعی شناخته شده است كه او با تلاش و مخاطره بسیار آن ها را پشت سر می گذارد تا ضمن تحول و تكوین و تكامل، به نقطة تعالی این الگوی روایی كه رسیدن به هدف و پیروزی است، دست یابد.

متاسفانه اسطوره های ایرانی فاقد شكل منسجم اسطوره های یونانی و رومی است. حتی در اوستا هم با اسطوره های دینی شده، سر وكار داریم. «اسطوره گرشاسب » جمع آوری سنتی روایت هاست. با آن که اسطوره ی قهرمانی در پژوهش های غربی ها به صورت کامل مورد بحث و بررسی قرار گرفته، اما به نظر نگارنده اسطوره های قهرمانی که هر کدام خود گواه فرهنگ و بن مایه های غنی هستند ، به صورت موردی چندان بررسی نشده اند و در این میان، جای یک نمونه ی کامل از خوانش اسطوره ای و کهن نمونه ای بس خالی می نماید.چرا که در دورانی که ما که در آن شاهد نزول اسطوره ها هستیم بررسی کهن نمونه ی قهرمانی شکل حیاتی تری به خود می گیرد. مخصوصا در همین دوران الزام وجود قهرمان برای شکل گیری داستان بر محور وجود اوست که هر چه بیشتر موجبات سقوط آن را فراهم می آورد. داستان ها از روند ماجرا محوری خارج شده به قهرمان محوری روی می آورند تحلیل عناصر و شخصیت های وهمی در رابطه با اسطوره ی قهرمانی گرشاسب ، به کمک نقد اسطوره ای ، با همین هدف شکل می گیرد.

داستان های گرشاسب سه روایت متفاوت از یک کهن الگوی اساطیری است که به ترتیب در اوستا،متون پهلوی، شاهنامه و گرشاسب نامه می بینیم.هر چند« که پیشینه پردازشِ دستِ کم بخشی از اسطوره گرشاسب به دورانی می رسد که نیاکان مشترک ایرانیان و هندوان با هم می زیستند».(سرکاراتی، 1378: 16)

بخش مهمی از مضامین قهرمانی و بن مایه های اسطوره ای در اوستا به داستان گرشاسب اختصاص دارد اما با ظهور در متون پهلوی ، بنا به دلایل مختلف سیاسی و آیینی چون آتش کشی و پری کامگی، بخش بزرگی از فر و شکوه اوستایی خود را از دست می دهد و به کنار رانده می شود. سیمای گناهکارانه ی گرشاسب در برخی متون پهلوی، خوار داشت آیین مزدیسنا ، از دلایل این رنگ باختگی است.

شناخت افسانه های دینی و آیینی ایران باستان از دو راه ممکن است. اول، رجوع به متون دینی ایران باستان، دوم رجوع به متون ملی ایرانیان.از نخستین کسانی که چهره های افسانه ای و اسطوره ای را بر مبنای دینی و ملی تحلیل کرد پژوهشگر بزرگ ایران باستان ” آرتور کریستین سن” بود که در کتاب “کیانیان” قهرمانان را بر اساس روایت های دینی و بار دیگر بر اساس روایت های ملی بررسی کرد.

خانم مری بویس اسطوره و مذاهب اولیه را کافر کیشی نام نهاده است.ویژگی این دوران، عدم باور به وجود ایزد یکتا و پرستش ایزدانی است که نماد و سرچشمه جلوه های طبیعت به شمار می آیند. این ایزدان در تحول بعدی آیین مزدایی تاثیر گذار بوده اند.

“ارانسکی” پژوهشگر روسی بر این باور است که: « اساطیر اوستایی، جایگاه دامداری در آن ها و پهلوانانی که گله های فراوان و زیبا دارند، به وضوح تمام گواه نقش مهمی است که دامپروری در زندگی پدیدآورندگان اساطیر یاد شده، یعنی مردم صحرانشین و دامپرور قدیمی و ایرانی زبان آسیای میانه و سرزمینهای مجاور آن ایفا می کرده است.(ارانسکی، 1358: 79)

در حالتی دیگر قهرمان افسانه ای از طریق فره ایزدی ، توانایی های فرا طبیعی و غیر عادی پیدا می کند. این نوع افسانه ها بر اساس این نگرش به وجود آمده اند که زمان “گیتیانه” محدود است. در تحلیل اسطوره شناختی قهرمان از یک سو باید به مفاهیم تعاریف و مفاهیم بنیادین اسطوره نظر داشت ؛ تعاریفی که گاه در تضاد کامل با افسانه و داستان های عامیانه قرار دارد. از سوی دیگر دیدگاه های موافق و کل نگر هم وجود دارد که به آنها نیز باید توجه کافی داشت.

فصل اول: کلیات پژوهش

1-1- پیشینه تحقیق

اسطوره ی گرشاسب تاکنون از دیدگاه های مختلفی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. از منظر ساختار های سه گانه(طبق نظریات ژرژدومزیل)، گناه گرشاسب، اژدها کشی، دیو اوژنی و … در ساختار اسطوره ی کلاسیک قهرمانی، به جرات می توان گفت اولین باری است که گرشاسب از این دیدگاه بررسی می شود. این بررسی مطابق نظریه های مهم اسطوره ی قهرمانی(Heroic Myth) به ویژه نظریات جوزف کمبل است. . «لرد راگلان» در کتاب جنجال برانگیزش به نام قهرمان در سال 1936، یک طرح کلی داستانی برای قصه ها و اسطوره های که با پهلوانان اساطیری و کهن سر و کار داشتند، ارایه کرد. پر واضح است که اسطوره های قهرمانی میان تمام ملت ها و فرهنگ های مختلف اشتراکات ویژه ای دارد .کاربرد نقد اسطوره ای برای متون وآثار کهن کمتر مورد پژوهش و ارزیابی قرار گرفته است؛ معمولا ابزار نقد اسطوره ای برای اسطوره های کلاسیک و مدرن غرب به کار رفته است. اسطوره ی گرشاسب را همراه با حاشیه های داستانی مربوط به آن، چند تن مورد بررسی قرار داده اند.

به نقل از سرکاراتی گرشاسب یک شخصیت اسطوره ای هند و ایرانی است. این موضوع را فردریش فون اشپیگل(Spiegel) در کتاب خود به نام «دوران آریایی و اوضاع آن» متذکر شده است.(Spiegel, 1977: 274-75)

از اوایل سدۀ بیستم میلادی به بعد، ایرانشناسانی چون مارکوارت (Markwart)، بنونیست (Benvenist)، کارنوی(Carnoy)نظریهیکسان بودن رستم و گرشاسب را مطرح کرده اند.مارکوارت دانشمند ایران شناس آلمانی در سال 1985، که از شناسایی کرساسپه) (kvrvsAspa یا گرشاسب عاجز می ماند، گرشاسب را لقبی برای رستم می داند، اما کریستین سن دانمارکی در کتاب کیانیان خود این ادعای او را با ارائه دلایل مستند و علمی رد می کند، ولی او نیز موفق نمی شود تا گرشاسب را در اساطیر هندی شناسایی کند. او با بازسازی معادل اوستایی نام رستم به صورت Raoda-staxma اظهار کرد که این واژه در اصل لقب ساده ی گرشاسب بوده است و نیز بر این باور است که گرشاسب و رستم نه تنها در اعمال پهلوانی خود یکسان اند بلکه از دیدگاه دینی نیز همانند یکدیگرند.

این یکسان انگاری هارا پژوهشگران دیگری چون هرتسفلد، هوسینگ وموله نیز تایید کرده اند. هرتسفلد، با توسعه ی نظر مارکوارت به این نتیجه رسید که داستان های گرشاسب از دیر باز در زرنگ و رخج رایج بوده- یعنی داستان های مرسوم آن اقلیم بوده-که در سده ی اول .م تحت تاثیر شکوه گّندفر-فرمانروای مقتدر سیستان-تحول یافته با روایات تاریخی آن دوران در هم آمیخته و داستان های رستم را به وجود آورده است. نیز ویکاندر در کتاب وایوی خود و موله در مقاله ی «گرشاسب و سگساران»، رستم را در مقام جایگزین حماسی گرشاسب اسطوره ای فرض کرده اند. استاد سرکاراتی با ارائه دلایل متعدد، این نظرها را نادرست دانسته و اظهار نظر کرده است که مشترکات توصیفی مارکوارت و هرتسفلد کلی و موهوم اند ونتیجه گرفته است که رستم صورت حماسی و داستانی گرشاسب نمی تواند باشد. البته درِ گفتگو درباره ی نظریه ی مارکوارت تا پیدا شدن مدارک و شواهد تازه هم چنان باز می ماند.

نمی توان به طور دقیق گفت که سام بدل حماسی گرشاسپ اساطیری است اما بجاست اگر بسیاری از باورهای اسطوره ای مربوط به وی را از آن گرشاسپ بدانیم كه در سنّت حماسی ایران به سام انتقال یافته است.چنان كه مثلاً اژدهاكشی گرشاسپ در اوستا در ادبیّات حماسی ما به نبرد سام با اژدری در کّشّف رود- چنان كه در شاهنامه آمده- تغییر شكل داده است و یا پیکار گرشاسپ با دیوی موسوم به گندروَ در اوستا، در شاهنامه به صورت نبرد سام بادیوی در دریای چین درآمده است. اما دکتر سرکاراتی اشاره می کند که گرشاسب اوستا با سیستان ارتباطی ندارد.

مشروح ترین نسخه مدرن اسطوره گرشاسب، یارشاطر (1983)می باشد. Eduljee در سال 1983 مجموعه ای جامع از متون همراه با ترجمه و توضیحات (جامع تر از وِست)، (1882) فراهم کرد. اشپیگل (1891: 194-95. )دارمسستر( 1877 ،. 213-18 ، 1892 ، 626-28. )کریستین سن (1932 ، صص. 99-106) ، بویس( 1975 ، صص. 100-104 )، و ویلیامز ، اد. ، (1990 (II )،( صص 161-68) به تحلیل موضوعات مرتبط به اسطوره ی گرشاسب پرداخته اند.

در مشابهت های میان فریدون و اسطوره ی گرشاسب ، ویکاندر (1938) در تلاش برای پیوند گرشاسب با “گروه مردان جوان آریایی ” است (ویکاندر،1941: 70-161) همچنین بویس در این زمینه نقدی دارد. (بویس، 1975: 10-102)

2-2-3- زنان صدر اسلام…………………………….. 31

2-2-4- زن از نقطه نظر اندیشمندان…………………………….. 34

2-2-5- فلسفه اسلام درباره حقوق خانوادگی…………………………….. 35

2-2-6- مهر و نفقه…………………………….. 39

2-2-7- علل پیدایش چند همسری……………………………… 41

2-2-8- اشكالات و معایب چند همسری……………………………… 41

بخش سوم: زن از نگاه فرهنگ غرب………………………………. 42

3-1- زن از نگاه فرهنگ غرب………………………………. 43

2-3-1- فمینیسم و سابقه آن…………………………….. 43

2-3-2- خود آگاهی فمینیستی……………………………… 46

2-3-3- زنان و جایگاه زنان در جامعه كهن بدوی……………………………… 48

2-3-4- نظرات انگلس در مورد ویژگی های جامعة بدوی……………………… 48

2-3-5- زن از دیدگاه سفرنامه نویسان فرنگی……………………………… 51

بخش چهارم: جایگاه زن در عصر مشروطیت (نگاهی گذرا به موقعیت اجتماعی، فرهنگی و ادبی زن در نهضت مشروطه)……….53

2-4-1- جایگاه زن در عصر مشروطیت (نگاهی گذرا به موقعیت اجتماعی، فرهنگی و ادبی زن در نهضت مشروطه)…………..54

2-4-2- نگاهی گذرا به مسائل زنان در عصر مشروطه…………………………….. 58

2-4-3- تصویر زن در شعر شاعران مشروطه……………………………69

فصل سوم: ادبیات مشروطه…………………………….. 74

3-1- مقدمه: ادبیات عصر مشروطه…………………………….. 75

3-1-1- ویژگی های شعر دوره مشروطه…………………………….. 75

3-1-2- موج های شعری در دوران مشروطه……………………………. 75

3-1-3- حوزه­های مختلف شعری……………………………… 76

3-2- مروری بر زندگی نامه میرزاده عشقی……………………………… 78

3-3- مروری بر زندگی نامه ایرج میرزا …………………………….83

3-4- مروری بر زندگی نامه عارف قزوینی……………………………… 87

3-4-1- شعر و تصنیف عارف………………………………. 88

فصل چهارم: پیکره اصلی ـ متن اصلی……………………………… 91

بررسی جایگاه زن در آثار شاعران عصر مشروطه ……………………….

4-1- مقدمه…………………………….. 92

4-2- بخش اول: زن در شعر میرزاده عشقی……………………………… 94

4-3- بخش دوم: زن در شعر ایرج میرزا……………………………. 120

4-4- بخش سوم: زن در شعر عارف قزوینی……………………………… 145

فصل پنجم: برآیند نتیجه گیری و تحلیل كلی نظرات سه شاعر و مقایسه آنها ……………167

5-1- برآیند نظرات مثبت یا منفی میرزاده عشقی در باب زن…………………… 168

5-2- برآیند نظرات مثبت یا منفی ایرج میرزا در باب زن…………………………….. 170

5-3- برآیند نظرات مثبت یا منفی عارف قزوینی در باب زن…………………………….. 172

5-4- نتیجه گیری و مقایسه نظرات سه شاعر در مورد زن…………………………….. 174

فهرست واژگان……………………………. 175

فهرست اعلام……………………………. 177

فهرست منابع و مآخذ…………………………….. 183

Abstract…………………………….

چکیده:

رساله حاضر ضمن معرفی جایگاه زنان و بررسی شخصیت آنان در ایران باستان، در عصر هخامنشیان، ساسانی، اسلام، غرب و عصر مشروطیت می­كوشد تا جایگاه ادبیات زنانه را در شعر عصر مشروطیت و در دیوان شاعران (میرزاده عشقی، ایرج میرزا، عارف قزوینی) تبیین كند و در قالب مباحثی جداگانه به بررسی نقش زن در اساطیر ایران باستان و متون كهن مبادرت می­كند همچنین در حاشیه­ی بررسی اشعار شاعران به بررسی جنبه­های نگرش زن سالارانه، فمینیسم، ستایش و نكوهش بانوان، حضور گرم و گستردة آنان همپای مردان پرداخته، و حقوق زنان و نقش آنان در تحولات عصر مشروطه به تصویر كشیده شده است.

مقدمه:

در فرهنگ واژگان زبان فرانسه (femme) به معنای موجود انسانی با جنسیت مونث یعنی زن است ریشه­ی این كلمه، لاتین بوده (femmena) خوانده می­شود.

در فرهنگ (Robert) این كلمه این گونه توصیف شده است: موجودی انسانی كه كودك را در خود پرورش داده و به دنیا تقدیم می­كند؛ كلمات دیگر از خانواده این كلمه كه از زبان لاتین وارد زبان فرانسه شده­اند عبارت­اند از:

(femmelle) با ریشه­ی لاتینی (femininus) به معنی خصوصیات زنانه.

نشانه­های فمینیسم در شعر و ادبیات فارسی بسیار است اما نگاه فمینیستی به زن در عصر مشروطیت بیشتر به چشم می­خورد شاعران عصر مشروطه كه به دنبال تجدد و زن سالاری و زن مداری بودند. مایل بودند زن را با آزادی عمل و نوگرایی آشنا كنند و حقوقی كه از او گرفته شده است به او برگردانند.

هدف بنیادین از این پژوهش، بررسی شخصیت زنان از دیدگاه­های مختلف (زن سالارانه، تحقیر، ستایش زنان و زن گرایی) است زنان در گذشته­های دور صاحب جایگاهی والا بوده­اند كه با گسترشمرد سالاریاز این مقام رفته رفته كاسته می­شود و این سیر نزولی در اندیشه و آثار ادبی ما هم نفوذ كرده و تأثیر می­گذارد. زنانی شجاع، كارآمد و زیرك كه هم در امور اجتماعی و سیاسی و هم در همسرداری و تربیت فرزند فعال بوده ­اند.

فصل اول: کلیات

1-1- بیان مسأله

با عنایت به اهمیت موضوع زن در ادبیات گذشته و امروز كه به صورت كلی یا جزیی با موضوعی به جز مقاله­های محدود مطالب بیشتری دیده نمی­شود بر آن شدم به اهمیت بازتاب ادبیات زنانه در آثار مشروطه و در دیوان های (میرزاده عشقی، ایرج میرزا، عارف) بپردازم و اینكه نوع نگرش شاعران مرد در باب زنان چه تفاوت هایی با نگاه زنانه دارد را مورد توجه قرار دهم و با مقایسه نظرات آنان را جویا شوم و مورد بررسی قرار دهم و نگاه­های زن سالارانه و فمینیسم و تجدد را در اشعار این شاعران تحلیل و واكاوی نمایم.

2-1- اهمیت و ضرورت تحقیق

لزوم پژوهش در آثار فاخر ملی و شناخت دقیق­تر جایگاه زن در عصر مشروطه و در دیوان (میرزاده عشقی، ایرج میرزا، عارف) و تغییر نگرش سنتی شاعران به مقوله زن كه در ادبیات بررسی می­شود از مهم ترین ضرورت­های تحقیق به شمار می­ آید.

3-1- پیشینه تحقیق

با توجه به بررسی­های به عمل آمده در پایان نامه­های دانشگاهی جایگاه ادبیات زنانه در دیوان­ های شاعران (ایرج میرزا، عشقی، عارف) به طور اخص مورد پژوهش قرار نگرفته است، البته در كتاب های تاریخ ادبیات دكتر صفا به پاره­ای از این مسائل به طور كلی اشاره شده است هم چنین در كتاب شاهنامه و فمینیسم اثر مهری تلخابی به صورت گسترده به تاریخ زندگی و نقش زنان پرداخته است ولی نگاه متجددانه در این كتاب فقط شامل متون قدیمی است به همین جهت بررسی نگاه تجدد گرایانه و زن سالارانه و ستایش و تحقیر بانوان در دیوان­های فوق می­تواند حایز اهمیت باشد.

4-1- اهداف تحقیق

1- ایجاد انگیزه برای نسل جدید و ترغیب آنان به خواندن آثار شاعران مشروطه.

2- نگاهی جهت دار به شخصیت وجودی زن در آثار شاعران مشروطه.

3- مقایسه­ شخصیت زن امروز با زن در آثار كهن.

4- بررسی و مقایسه زنان عصر مشروطه با كتاب شاهنامه و مشتركات و وجوه تمایز آن دو.

5- جایگاه و نقش شاعران (ایرج، عشقی، عارف) در احیای نظام تجدد و دفاع از حقوق زنان در عصر مشروطه.

5-1- سوالات تحقیق

1- شاعران این دوره چقدر به نقش زنان پرداخته ­اند؟

2- آیا باورها و عملكرد زنان در حوزه­ های مختلف مورد توجه بوده است؟

3- آیا به نقش كلیدی زنان در خانواده و جامعه و آزادی او پرداخته ­اند؟

4- نقش تحولات مشروطه در نگاه به زنان چگونه بوده است؟

6-1- فرضیه تحقیق

با توجه به اهمیت دوران مشروطه كه نوع نگاه به زن در آن بر اثر تحولات سیاسی- اجتماعی عوض شد و اهمیت دادن به جایگاه زن در شعر مشروطه و پرداختن به آزادی عمل آنان بررسی دیوان شاعران (ایرج، عارف، عشقی) و نگاه­های مثبت و منفی آنان به زن جایگاه مهمی دارا می­باشد.

فصل دوم: نگاهی به موقعیت و جایگاه زن

1-2- بخش اول

1-2-1- نگاهی به جایگاه زن در ایران پیش از اسلام

زن در ایران باستان مقام ارجمندی را دارا بوده است. زن یكی از اعضای خانواده محسوب می­شده است و در تمام شئون زندگی با مرد برابری می­كرده است و برای اثبات این موضوع، شواهد زیادی در دست است:

در اوستا همه جا نام زن و مرد در یك ردیف ذكر شده و در كارهای دینی كه زنان باید انجام دهند و دعاهایی كه باید بخوانند، زن را با مرد برابر شمرده است و حتی در صورتی كه موبد حاضر نبود، ممكن بود زن به مقام قضا برسد و نیز در تاریخ می­بینیم كه زنانی همانند همای و پوراندخت و آزرمی دخت به مقام پادشاهی رسیده­اند.

سن بلوغ برای مرد و زن، برابر بوده است و گروهی از فرشتگان هم مانند آناهیتا (ناهید) زن هستند. در میان امشاپسندان امرتات (مرداد) و هَوروتَات (خرداد) و سپنتا ارمیئتی (سپندارمز) مونث هستند، به ویژه سپندارمز نماینده­ی زمین است و این سپندارمز (فروتنی مقدس) یكی از صفات اهورمزداست و در جهان مادی پرستاری زمین با اوست و به همین جهت دختر اهورمزدا خوانده شده است[1].

قبل از ورود آریایی­ها و هزاران سال پیش از آن كه اقوام مهاجر به این سرزمین مهاجرت كنند ایران «خانه و آشیانه­ی مردمانی بوده كه تمدن درخشانی داشته، زن را از دیدگاه برتر و متعالی نگریسته و بر قدرت زنانه كه جلوه گاه تمدن و فرهنگ متعلق به دوران اولیه كشاورزی بوده است، صحّه گذاشته­اند.[2]»

«ویل دورانت در تاریخ تمدن درباره آنان (زن در ایران باستان) می­نویسد: «در زمان زرتشت پیامبر، زنان همانگونه كه عادت پیشینیان بود منزلتی عالی داشتند، با كمال آزادی و با روی گشاده در میان مردم آمد و رفت می­كردند و صاحب ملك و زمین می­شدند و در آن تصرف مالكانه داشتند و می­توانستند مانند اغلب زنان روزگار حاضر، به نام شوهر یا به وكالت از طرف او به كارهای مربوط او رسیدگی كنند. پس از داریوش مقام زن مخصوصاً در میان طبقه­ی ثروتمندان تنزل پیدا كرد.[3]»

آنچه در اوستا در مورد زن و مرد می­باشد. متضمن برابری حقوق است. زنان و مردان پارسا به دلیل تقدیس با هم ذكر شده­اند و چون زن موجب احترام و سربلندی مقام خانه است (وندیداد سوم) اندیشه نیك و گفتار و كردار خوب و فرمانبرداری از شوهر در اوستا برای زن از صفات پسندیده و برجسته شمرده شده است (ویسپرد سوم)[4].

پوشش و حجاب زنان در ایران باستان مخصوص طبقه­ی اشراف بود و سایر زنان از قید حجاب آزاد بودند[5].

«ویل دورانت می­گوید: «زنان بالای اجتماع جرأت آن را نداشتند جز در تخت روان روپوش دار از خانه بیرون بیایند و هرگز به آن­ها اجازه داده نمی­شد كه آشكارا با مردان آمیزش كنند.[6]»

مردم در زمان پیش از تاریخ از دسته­ها و قبایل مختلف تشكیل شده به صورت ملوك الطوایفی زندگی می­كرده­اند كه با افزایش شهرها و قدرت رؤسای قبایل، و اختلافات آنها موجبات جنگ و ستیز بین آنها را فراهم می­كرد.

«در این جامعه بدوی، وظیفه­ی مخصوصی به عهده­ی زن گذاشته شده بود. وی گذشته از آن كه نگهبان آتش و شاید اختراع كننده و سازنده ظروف سفالین بود. می­بایست چوبدستی به دست گرفته در كوه­ها به جستجوی ریشه­های خوردنی یا جمع آوری میوه­های وحشی بپردازد. شناسایی گیاهان و فصل روییدن آن­ها و دانه­هایی كه می­آورد. مولود مشاهدات طولانی و مداومی بود كه او را به آزمایش كشت و زرع هدایت كرد[7].»

زن در ایران باستان در فعالیت­های اقتصادی، اجتماعی و اخلاقی شركت فعال داشته است تا جایی كه بسیاری از اختراعات و پیشرفت­های بشر مرهون زنان بوده است.

«وظیفه­ی زن در ایران باستان، منحصر به امور اقتصادی خانواده­ی خود نبوده، بلكه در پیشرفت تربیت اخلاقی و روحی تمام ملت نیز سهم به سزایی داشته است و مانند یك مربی اخلاق عمل می­كرده است.[8]»

در اكتشافاتباستان شناسیمتعلق به فرهنگ­های پیشین سمبولهایی خدایی از جنس «زن» بسیار به دست آمده است كه بیانگر قدمت پرستش مادر كبیر (بانو- خدا) در جوامع كهن می­باشد. اما این سمبولها منحصر به جنس زن نبوده و در كنار آنها سمبولهای خدایی از جنس مرد هم وجود داشته است در دیدگاه انسان عصر نو پدید، كشاورزی زن نماد رحمت و نعمت و خلقت و باروری و به طور كلی نشانه نیروهای طبیعی و ماورای طبیعی شناخته شده است.

زن در ایران باستان دارای شخصیت كامل انسانی و در بسیاری از موارد، شخصیت حقوقی بوده است. وی حق فعالیت­هایی در زمینه­ اجتماعی و تجارت داشته است و شریك زندگی در اداره­ی خانواده و در واقع حق پادشاهی داشته است.

زنان ایرانی در شجاعت و دلاوری همتای مردان بوده و در مواردی در جنگ­ها شركت می­كردند و دوشیزگان ایرانی در دعاهای خود از خداوند درخواست همسری نیرومند و قهرمان را داشتند كه به آنها پسران قهرمان عطا فرماید.

2-1-2- حقوق و اختیارات زنان در عصر هخامنشیان

«1- داشتن فقط یك زن، ولی اگر زن نازا بود مرد می­توانست زن غیر عقدی داشته باشد.

2- ازدواج بی قرارداد، قانونی نیست.

3- كنیز همسر آزاد، مقام آزاد داشت.

4- بهره برداری شوهر از جهیز زن كه متعلق به زن و خانواده پدری اوست.

5- قروض قبل از ازدواج فقط به عهده­ی خود شخص است.

6- اگر شوهر زن را طلاق بدهد جهیزش را با یك سهم پسری از مال خود باید به او بدهد. زن نازا فقط جهیز را پس می­گیرد.

7- در صورت خیانت زن، شوهرش او را اخراج یا برده می­كند.

8- اجازه­ی ازدواج زن در زمان اسارت همسر و رجوع به همسر اول در بازگشت او.

9- در بی وفایی زن و مرد به همدیگر، مجازات زن سنگین تر است. در مورد تهمت زدن به زن محاكمه خدایی (انداختن به رود) می­شود.

10- مال زن متعلق به فرزند اوست و مرد ارثی نمی­برد.

70

تقوا و پرهیزکاری…………………………………………………………………………………………………… 71

تواضع…………………………………………………………………………………………………………….. 72

جوانمردی………………………………………………………………………………………………………….. 76

صبر………………………………………………………………………………………………………………… 78

صدقه (دهش) در راه خدا………………………………………………………………………………………… 82

قناعت……………………………………………………………………………………………………………… 85

انسان دوستی و همدردی با دیگران…………………………………………………………………………………. 89

به جانیاوردن شکر خدا ……………………………………………………………………………………………. 93

عدل ،تدبیر و رأی ………………………………………………………………………………………………….. 97

رضا و خشنودی …………………………………………………………………………………………………… 99

نیکوکاری ………………………………………………………………………………………………………….. 99

فصل پنجم : نتیجه گیری

نتیجه گیری………………………………………………………………………………………………………… 103

منابع و مآخذ……………………………………………………………………………………………………… 106

مقالات…………………………………………………………………………………………………………….. 110

چکیده:

پژوهش حاضر پیرامون ارزشهای اخلاقی در بوستان سعدی می باشد.هدف ازاین پژوهش بررسی آموزه های اخلاقی دربوستان سعدی می باشد.روش این تحقیق قیاسی ،استقرایی است درابتدای پایان نامه روش ما به صورت قیاسی است که مطالب رابه طورکلی بیان کردیم ماننداخلاق وویژگی های آن وسپس به شیوه ی استقرایی است وبه توضیح مطالب جزء به جزءپرداخته شده است که آموزه های اخلاقی دربوستان سعدی می باشد. کوشش ما آن بوده است که تا حد امکان تنها به معرفی اخلاقیات بپردازیم.توجه این اخلاقیات به عقل،آن را از خطر تعصب دور نگهداشته و همواره اخلاق کامل موافق شریعت و طریقت بوده است.

در تدوین این پژوهش از آثار اندیشمندانی چون عبدالحسین زرین کوب ، ذبیح اله صفا و کلیات سعدی استفاده نمودم . درپایان نتیجه ای که می توان ازاین تحقیق دریافت این است که سعدی به حق معلم اخلاق بوده و در علوم دینی و حکمت عملی و عرفان و سیاست و شناخت اجتماع متبحر و استادبوده است.

سرآغاز سخن:

با نگاهی گذرا به درون مایه اغلب اشعار و حکایات سعدی معلوم می شود که وی علاوه بر داشتن طبعی خلاق و برخورداری است.از قدرت سخنوری و هنر شاعری، خردمندی فرزانه و معلمی راه شناس و آگاه از رمز و رازهای هستی بوده است؛ و به سهم خود کوشیده است تا اسرار حیات متعالی و هدفدار انسان را به صورت لطیف ترین تعبیرات تفسیر کند. فراز و نشیب های راه زندگی را ضمن دستورالعمل هایی خردمندانه نشان دهد. به راستی این وظیفه خطیر را آن گونه دقیق و استادانه به انجام رسانیده است که کلامش در پاره ای موارد رنگی از سخنان انبیا و عطر و بویی از کتب آسمانی یافته است. و از لحاظ کثرت استعمال در ردیف کلمات قصار و ضرب المثل های متداول در زبان فارسی درآمده است.

در اشعار نغز سعدی، جز از موضوعاتی که تاکنون برشمردیم از ارزشهای معنوی دیگر، هر چه که مقدس و والاست ، از دیدگاه اسلامی در زمره جنود عقل محسوب می شود. ستایش شده و هر چیز ناپسند و فرومایه که جزء جنود جهل به شمار می رود، نکوهش و تقبیح گردیده است.

سعدی به حق معلم اخلاق بوده و در علوم دینی و حکمت عملی و عرفان و سیاست و شناخت اجتماع متبحر و استاد، در بوستان که آکنده از نیکی و پاکی و ایمان و صفاست و شاعر با گشودن ده باب به روی کسانی که قصد گل گشت در این فضای معنوی دارند. آنان را به آرمان شهری از اخلاق و فضیلت رهنمون می شود. که در چشم انداز زیبای آن انسان بر قله رفیع آدمیت برمی آید و از رذایل اخلاقی پاک و منزه می شود. اسراری از حیات متعالی انسان تفسیر گردیده است. و راز و رمزهایی از حکمت عملی در قالب تعابیر لطیف، بیان شده است .

از این رو در تلاش بر آمدم تا به مدد از خداوند متعال و به زمینه ی علاقه خویش به بررسی فرهنگ فضایل اخلاقی در بوستان سعدی بپردازم ، به همین منظور با مطالعه و بررسی های چند و با یاری از استاد گران قدر جناب آقای دکتر محمد رضا براتی موضوع اخلاق در بوستان سعدی را بر گزینم . پس از تصویب موضوع پایان نامه و با شوق و تلاش پیگیر در پرتو راهنمایی های استاد بزرگوار دکتر محمدرضابراتی به جمع آوری منابع پرداختم.

ساختار و روش کار این پژوهش ، به روش قیاسی ، استقرایی از کتابهای نویسندگان و ادیبان بزرگ همچون دکتر ذبیح اله صفا و … بهره بردم.

به طور کلی پژوهش پیرامون اخلاق در بوستان سعدی می باشد که درچهار فصل تدوین شده است.

• این فصل شامل کلیات و مقدمات می باشد .دراین فصل ابتدابه طورکلی به اخلاق و ویژگی های آن پرداخته شده است.2-این فصل شامل جهان بینی سعدی می باشد.3- این فصل شامل اخلاق در بوستان می باشد . 4-این فصل شامل یافته ها می باشد .

در پایان بر خود فرض می دانم که مراتب سپاس و قدردانی خویش را از استاد فرزانه راهنما جناب آقای دکترمحمدرضابراتی ابراز دارم که با راهنمایی های بخردانه مرا یاری نمودند . همچنین تشکر فراوان دارم از جناب آقای دکتر ابراهیم ابراهیم تبار که این جانب را از توفیق مشاوره خویش محروم ننموده اند.

فصل اول: کلیات

اخلاق:

«اخلاق»جمع «خُلق»وبه معنای نیرو وسرشت باطنی انسان است که تنها با دیدۀ بصیرّت وغیر ظاهری قابل درک است.در مقابل،«خَلق»به شکل وصورت محسوس وقابل درک ، چشم ظاهر گفته می شود؛همچنین «خُلق»را صفت نفسانی راسخ نیز می گویند که انسان،افعال متناسب با آن صفت را بی درنگ،انجام
می دهد،مثلاً فردی که دارای «خلق شجاعت»است.در رویا رویی با دشمن،تردید به خود راه نمی دهد.(راغب اصفهانی،1340:159).

اخلاق در اصطلاح عالمان این فن برگرفته شده از همان معنای لغوی است.از دیدگاه آنان خُلق در اصطلاح ملّکه ای نفسانی است که به اقتضایی آن،فعلی به سهولت و بدون نیاز به فکر کردن از انسان صادر می شود.ملکه آن دسته از کیفیّات نفسانی است که به کندی از بین می رود ودر برابر دسته دیگری از آن به نام حال؛به سرعت زوال می پزیردو(ابن مسکویه،1 اخلاق در اصطلاح عالمان این فن برگرفته شده از همان معنای لغوی است.از دیدگاه آنان خُلق در اصطلاح ملّکه ای نفسانی است که به اقتضایی آن،فعلی به سهولت و بدون نیاز به فکر کردن از انسان صادر می شود.ملکه آن دسته از کیفیّات نفسانی است که به کندی از بین می رود ودر برابر دسته دیگری از آن به نام حال؛به سرعت زوال می پزیرد.(ابن مسکویه،1961:27)

این حالت استوار درونی،ممکن است در فردی به طور طبیعی،ذاتی وفطری وجود داشته باشد؛مثلاً کسی که به سرعت عصبانی می شود ویا به اندک بهانه ای شاد می شود.منش ها دیگرخُلق،وراثت،تمرین وتکراراست؛ماننداینکه نخست با تردید ودودلی اعمال شجاعانه انجام می دهد تابه تدریج و بر اثرتمرین،در نفس او صفت راسخ شجاعت به وجود می آید؛به طوری که از این پس بدون تردید،شجاعت می ورزد.(ابن مسکویه،1961:51).

همین معنا را نصیرالدین طوسی در اخلاق ناصری،فیض کاشانی در حقایق، ملا صدرا در اسفاراربعه نقل کرده اند.هم چنان که مطهری در تعریف آن چنین آورده که:«فرایندی که منجر به ایجادعادت وطبیعت ثانوی ویا ملکاتی که با اختیار وتلاش پیگیر در روح بشربه وجود می آید اشاره دارد.»(مطهری،1346:17).

لذا در ارتباط معنای لغوی واصطلاحی اخلاق می توان گفت که اخلاق اعم از ملکات اخلاقی و همه کارهای ارزشی انسان که متصف به خوب وبد می شود و می توانند برای نفس انسانی کمالی را فراهم آورند یاموجب پیدایش رذیلت ونقص در نفس شوند را در بر می گیرد.بر این اساس موضوع اخلاق موضع وسیعی است که شامل ملکات وحالات نفسانی وافعالی می شود که رنگ ارزشی داشته باشد.

حضرت در عهد نامه مالک اشتر از آن کارگزار با اخلاص خودمی خواهد که مانند پرنده باشد تا همه انسان ها زیر بال های محبت بارش ، آرامش یابند و مانند درنده نباش که با قوه قهریه و خشونت ، گوشت بدن مردم را بخورد : و لا تکونَنَّ علیهم سبعا ضاریاَ تَعتَنِهُم اِللهُم فَانّهُم صَنفانٍ امّا اَخً لَکَ فی الدین و رامّا نَظیرٌ فی الخَلقَ (شهیدی، 1376: 9) .

بنابراین اخلاق یکی از بزرگترین قوای محرکه ی جهان است و در کمال تظاهرات خود ، طبیعت انسانی را در عالی ترین شکل آن مجسّم می سازد.

بی شک بحثهای اخلاقی از زمانی که انسان گام بر روی زمین گذارد آغاز شد، زیرا ما معتقدیم که حضرت آدم علیه السلام پیامبر خدا بود، نه تنها فرزندانش را با دستورهای اخلاقی آشنا ساخت بلکه خداوند از همان زمانی که او را آفرید و ساکن بهشت ساخت مسائل اخلاقی را با اوامر و نواحی اش به او آموخت.

سایر پیامبران الهی یکی پس از دیگری به تهذیب نفوس و تکمیل اخلاق که خمیر مایه سعادت انسانها است پرداختند، تا نوبت به حضرت مسیح علیه السلام رسید که بخش عظیمی از دستوراتش را مباحث اخلاقی تشکیل می دهد، و همه پیروان و علاقه مندان او، وی را به عنوان معلم بزرگ اخلاق می شناسند.

اما بزرگترین معلم اخلاق پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله بود که با شعار «انما بعثت لا تم-م مکارم الاخلاق» مبعوث شد و خداوند درباره خود او فرموده است: «و انک لعلی خلق عظیم؛ اخلاق تو بسیار عظیم و شایسته است! »

در میان فلاسفه نیز بزرگانی بودند که به عنوان معلم اخلاق از قدیم الایام شمرده می شدند، مانند: افلاطون، ارسطو، سقراط و جمعی دیگر از فلاسفه یونان.

به هر حال بعد از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله امامان معصوم علیهم السلام به گواهی روایات اخلاقی گسترده ای که از آنان نقل شده، بزرگترین معلمان اخلاق بودند؛ و در مکتب آنها مردان برجسته ای که هر کدام از آنها را می توان یکی از معلمان عصر خود شمرد، پرورش یافتند.

زندگانی پیشوایان معصوم علیهم السلام و یاران با فضیلت آنان، گواه روشنی بر موقعیت اخلاقی و فضائل آنها می باشد.

اما این که «علم اخلاق» از چه زمانی در اسلام پیدا شد و مشاهیر این علم چه کسانی بودند داستان مفصلی دارد که در کتاب گرانبهای «تاسیس الشیعه لعلوم الاسلام» نوشته آیت الله صدر، به گوشه ای از آن اشاره شده است.

148

چکیده:

در این پژوهش سعی شده است تا به استناد آمار واطلاعات موجود، چگونگی اثرگذاری برگزاری جشنواره ی انتخاب آثار برتر درعرصه های کتاب و پژوهش برجریان کلی فرهنگ عمومی استان کرمان، از طریق تحلیل دستاوردها وره آورد های آن، بررسی و تبیین گردد.

جشنواره های انتخاب آثار برتر از سال 1372 به اهتمام اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی کرمان برگزار گردیده وطی هفده دوره که از آغاز آن گذشته ، شمار فراوانی از آثار برتر را به جامعه فرهنگ پرور استان معرفی نموده وهمچنین زمینه های لازم برای شناساندن شمار کثیری از پدیدآورندگان آثار به شایستگی فراهم آورده است.

این حرکت فرهنگی ، پیامد های ارزنده ای به دنبال داشته که از مهم ترین نمونه های آن می توان به ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی، نهادینه شدن فرهنگ گزینش آثار برتر، آشنایی اقشار گوناگون جامعه با یافته های نوین علمی و معرفتی در رشته ها وموضوعات متنوع، ارتقای مرتبه فرهنگی استان، تقویت صنعت چاپ وصنایع مرتبط با آن، افزایش شمار کتب در کتابخانه های عمومی و تخصصی استان ونظایر آن اشاره کرد.

مقدمه:

انسان ها برای هر گونه اندیشیدن و رفتار فردی واجتماعی، به الگوها ومیزان های صحیح نیاز دارند. فرهنگ، به عنوان غنی ترین وگرانبهاترین میراث بشری، در بردارنده طیف وسیعی از الگوها وتجربیات انباشته شده است. با بهره گیری و پشتوانه فرهنگ است که دیگر نهاد های جامعه بشری هم چون خانواده، اقتصاد، سیاست و.. دوام وبقا واستمرار دارند. فرهنگ، مجموعه افکار و اندیشه ها، تجربه ها، اعتقادات ، ارزش ها و… است و چون انسان موجود متفکری است، لذا فرهنگ ساز بوده وتوان استفاده از آن را نیز دارد. فرهنگ نیز به مانند دیگر پدیده های انسانی و اجتماعی، دستخوش تغییرات است وبه انواع وطرق گوناگون تغییرات فرهنگی ایجاد می شود. یک قوم با مغلوب شدن در برابر اقوام دیگر، با کسب علوم واطلاعات ، با فن آوری های مختلف ، با گسترش ارتباطات، با تقلید از ملتی دیگر ، می تواند فرهنگ خویش را دگرگون نماید. یکی از بهترین و مطمئن ترین راه ها که به طور مستقل و آزادانه قادر است فرهنگ هر قومی رامتحول سازد، جدو جهد برای کسب معلومات جدید و به عبارت دیگر تحقیق و پژوهش است که نتایج و انتشار آن می تواند افکار واندیشه ها را منقلب نموده و رفتارها و کنش های فردی و جمعی را به سوی اهداف متعالی اجتماعی ، اقتصادی، فرهنگی وهنری هدایت نماید و جامعه را از یکنواختی ، سکون و پس رفت نجات دهد وبا ایجاد تغییرات آرام در فرهنگ جامعه سنتی، پیشرفت متناسب را که عاری از هر گونه و یا حداقل از کمترین ایجاد تنش و تعارض اجتماعی برخوردار است ، به وجود آورد .

آری تحقیق وارائه یافته های پژوهشی با ابزارهایی نظیر کتاب قادر است سیری تازه ومتعالی در برابر حرکت جامعه بگشاید وافق های نوینی را پدیدار سازد.

برگزاری جشنواره پژوهش های برگزیده فرهنگی و معرفی کتاب سال استان در واقع با هدف تشویق وتحسین و ارزیابی آثار و تولیدات فکری و ذوق هنری وعلمی ویکی از وجوه توجه فرا مادی به دامنه های فکر واندیشه است که برگزاری سالانه آن می تواند نشاط وانگیزه بیشتر را در میان پژوهشگران رشته های علوم انسانی واسلامی ودست- اندرکاران نشر ایجاد نموده موجبات اعتلای هر چه بیشتر فرهنگ وتوسعه ارزش های اسلامی وملی در این خطه را، فراهم آورد.

برگزار کنندگان این برنامه ها معتقدند چنین طرحی از یک سو زمینه سازی برای گسترش تحقیق و پژوهش فرهنگی وحمایت و پشتیبانی از پژوهشگران و نویسندگان ومترجمان فعال در حوزه فرهنگ و از سوی دیگر معرف میزان بضاعت و توانمندی پژوهشگران و مولفان محلی این استان در پرداختن به مقوله تحقیق و تتبع ونوآوری در عرصه فرهنگ و هنر می باشد.

اکنون با توجه به دامنه تاثیرات و پی آمد ها و ره آورد های به گزینی برای فعالیت های حوزه کتاب وپژوهش، نقد علمی وعملی این حرکت ارزشمند در قالب این تحقیق انجام و چشم انداز پیش رو با نگاه ویژه به برنامه توسعه فرهنگی استان به صورت در پنج فصل ترسیم گشته است، امیدواریم که نیک و بد یا ضعف و قوت تحریر وتدوین این مجموعه که باید در فرصتی اندک فراهم می شد، به چشم لطف و کرامت دیده شود. با این همه نقد و نظر استادان گرامی را برچشم منت گذارده و پیشاپیش از آن استقبال خواهیم کرد.

فصل اول: کلیات تحقیق

بیان مسأله

طرح کتاب سال استان کرمان به عنوان یکی از نمایان ترین نماد های اهمیت واصالت کتاب وکتابت و حرکت های موثر در ترویج فرهنگ مطالعه و با هدف تقدیر از اهل قلم متعهد و همچنین ارزیابی و سیاست گذاری فرهنگ مکتوب استان و فعال نمودن جریان تالیف وچاپ ونشر ، به اجرا گذاشته شده است. یکی از راه های غنا بخشیدن به فرهنگ وعلم وساخت فرهنگ و تمدن و اعتلای هر منطقه ، قدردانی شایسته و مناسب از متفکران، اهل نظر و اهل علم و پدید آورندگان کتاب است. برگزاری چنین مراسمی می تواند توجه جامعه فرهنگی استان را به سمت کتاب و ارج گذاری حرمت صاحبان قلم معطوف دارد. این حرکت که با تدوین آیین نامه از سال 73 پایه گذاری وتاکنون با اهتمام و جدیت مسئولان و مدرسان حوزه و دانشگاه ومتخصصان و صاحب نظران برگزار شده است به عنوان یکی از مهم ترین وشاخص ترین فعالیت ها و رویدادهای تثبیت شده حوزه فرهنگ وادب استان به شمار می رود وبنابر اذعان مسئولان، استمرار برگزاری آن توانسته است در ترسیم چشم انداز حرکت های حوزه کتاب، نقش بسزایی ایفا نماید. همچنین با توجه به پایه گذاری شورای پژوهشی در اداره کل فرهنگ وارشاد اسلامی از سال 73 و تدوین اولویت های تحقیقاتی، طرح انتخاب ومعرفی پژوهش های برتر فرهنگی و هنری واجتماعی با هدف احیای فرهنگ پژوهش ، ترغیب نسل نوی دانش پژوهان و دانشجویان به پژوهش در مسایل فرهنگی و هنری جامعه ، پاسخگویی به نیازهای پژوهشی استان در حوزه فرهنگ وبهره برداری از نتایج پژوهش های فرهنگی در برنامه ریزی توسعه به اجرا گذاشته شد که بررسی تحلیلی این دوحرکت علمی فرهنگی طی قریب 20 سال پیاپی می تواند معیاری مناسب و گویا جهت سنجش وضعیت تحقیق و پژوهش وانتشار کتاب در استان باشد و نتایج حاصله از آن هم ضمن کمک به ارتقای فعالیت های مشابه در دوره های آتی، می تواند مورد استفاده دست اندرکاران قرارگیرد.

اهمیت تحقیق:

در برهه ای که مقوله فرهنگ به عنوان حیاتی ترین جریان در بطن جامعه ما مطرح است، تاثیری غیر قابل انکار در مسایل سیاسی ، اقتصادی، اجتماعی و… دارد ، تولید روز افزون آثار فرهنگ مکتوب از افتخارات مسلم و بی شمار ایران اسلامی است که در حقیقت ریشه در فرهنگ غنی وسرشار این سرزمین فرهنگی که تعالی روحی وسعادت آدمی از مسیر آن با پیروی از توصیه ها وسفارش های پیشوایان این مکتب مقدس ، میسر خواهد بود، دارد و این همه در اولین خطاب خداوند متعال به پیامبر گرامی اسلام (ص) که فرمود

« اقرا» به زیبایی آشکار است. تجلیل از نام قلم نیز در اولین سوره ای که بر آن فرستاده عظیم الشان فرود آمده ، تجلی یافت.

تقدیر سالانه از پژوهشگران و پدید آورندگان آثار مکتوب ، نوعی بستر سازی برای رشد وتعالی تولید فکر وایجاد زمینه های لازم برای شکوفایی استعداد های بکر و ناشناخته از مولفه ها ومعیارهای تصحیح مهندسی فرهنگی در عرصه نشر کتاب وپژوهش است. این حرکت هدفمند که معرفی وتشویق پژوهشگران و نویسندگان و متخصصین فرهنگ مکتوب استان را در صدر اهداف خود دارد ، در واقع تجلیگاه فکر ودانش نویسندگانی است که نبوغ اندیشه وخلاقیت خود را از مجرای پاک ومقدس علم وادب ، برتارک سپید اوراقی ماندگار حک می نمایند. اینک که تقدیر از پدید آورندگان آثار مکتوب ومفید در جامعه ما جایگاه و اعتباری رو به فزونی یافته، ضروری است که به دقت مورد مداقه قرار گیرد و با تحلیل پیامدها و ره آورد های آن ، نقاط ضعف وقوت و دستاوردهای این حرکت عظیم فرهنگی، تعیین گردد.

تشویق نسل جوان به خواندن آثار ارزشمند وترغیب آنها به سرودن ونوشتن وتحقیق کاری شایسته وبایسته است که آرزوی بزرگان و وظیفه مسئولان ونهاد های مرتبط است. غنای گنجینه فکر و پرورش ذهن و زبان نسل امروز در گره خوردگی با خلاقیت آنان می تواند راهگشای راه های نرفته و درمان دردهای مزمنی باشد که قرن هاست در روح و جان ما رخنه کرده است. باشد که چنین اقدامات ارزشمندی مورد نقد علمی قرار گیرد و چنانچه در ایفای فرهنگ پژوهش و کتابخوانی موفق بوده است با پاسخگویی به بسیاری از سوالات و فرضیه های موجود ، برتداوم آن تاکید و نتایج آن به جریان سازی فرهنگ کمک نماید ، چرا که در سلسله جبال زندگی ، قله های کمال بی نهایت است.

اهداف تحقیق:

برای این پژوهش اهداف زیر مد نظر قرار گرفته است :

1- بررسی جایگاه علمی استان در مقایسه با سایر استان های کشور واثر این حرکت در بنیه و علمی استان

2- شناخت وشناساندن ساز وکار برتر گزینی در حوزه های کتاب وپژوهش

3- شناخت وشناساندن دامنه اثر گذاری برتر گزینی بربدنه عمومی فرهنگ استان

4- شناخت وشناساندن پیامد های برتر گزینی در تکریم و تجلیل نخبگان

كلمه………………………………………………………………………………………………………. 28

3-5 انواع نقش ………………………………………………………………………………………………………. 36

فصل چهارم: شبه جمله

4-1 پیشینه اصطلاح جمله در نزد نحویان………………………………………………………………………. 41

4-1-1 تعریف جمله:……………………………………………………………………………………………….. 42

4-1-2جمله ی ساده:…………………………………………………………………………………………………. 42

4-1-3جمله ی مرکب……………………………………………………………………………………………….. 44

4-1-4انواع جمله ی مرکب…………………………………………………………………………………………. 44

4-1-5 جمله های استثنایی………………………………………………………………………………………….. 45

4-2 تاریخچه ی صوت یا شبه جمله در فارسی……………………………………………………………….. 46

4-2-1 اصوات در ایران باستان:…………………………………………………………………………………… 46

4-2-2 صوت یا شبه جمله؟……………………………………………………………………………………….. 47

4-2-3 تفاوت صوت با اسم صوت ……………………………………………………………………………47

4-2-4 تعاریف شبه­جمله………………………………………………………………………………. ………….48

4-2-5 شبه جمله در دستور وابستگی…………………………………………………………………………… 48

4-2-6 شبه جمله در دستور گشتاری……………………………………………………………………………. 51

4-3 مختصات کلی شبه جملات (صوت)………………………………………………………………………. 52

4-3-1 ساختار آوایی……………………………………………………………………………………………….. 53

4-3-2ساختارمعنایی…………………………………………………………………………………………………. 53

4-3-3ساختارنحوی…………………………………………………………………………………………………. 61

4-4 شبه جمله در عربی……………………………………………………………………………………………. 62

4-5 اسم فعل در عربی……………………………………………………………………………………………… 64

4-5-1 مختصات کلی اسم فعل…………………………………………………………………………………… 65

4-5-2 مختصات ساختاری اسم فعل…………………………………………………………………………….. 65

قیاسی…………………………………………………………………………………………………………………… 66

منقول……………………………………………………………………………………………………………………. 66

مرتجل:…………………………………………………………………………………………………………………. 66

3-5-4 اسم فعل از نظر زمان………………………………………………………………………………………. 66

ماضی:…………………………………………………………………………………………………………………… 67

مضارع:…………………………………………………………………………………………………………………. 68

امر:………………………………………………………………………………………………………………………. 70

4-5-4 ویژگی های کلی اسم فعل ها…………………………………………………………………………….. 76

4-6 مفعول مطلق…………………………………………………………………………………………………….. 79

4-6-1 اقسام مفعول مطلق…………………………………………………………………………………………. 80

4-6-2 عامل مفعول مطلق………………………………………………………………………………………….. 81

4-6-3 حذف عامل مفعول مطلق…………………………………………………………………………………. 82

4-7 تحذیر…………………………………………………………………………………………………………….. 84

4-8 إغراء……………………………………………………………………………………………………………… 86

4-9 منادی…………………………………………………………………………………………………………….. 88

4-9-1 اعراب منادی………………………………………………………………………………………………… 88

4-9-2استغاثه…………………………………………………………………………………………………………. 90

4-9-3 ندبه……………………………………………………………………………………………………………. 90

4-10 حروف…………………………………………………………………………………………………………. 91

4-10-1 حروف تحضیض(برانگیختن)………………………………………………………………………….. 91

4-10-2 حرف ردع…………………………………………………………………………………………………. 92

4-10-3 حروف تنبیه……………………………………………………………………………………………….. 92

4-10-4 حروف مشبهة بالفعل…………………………………………………………………………………….. 93

4-10-5 حروف جواب…………………………………………………………………………………………….. 93

فصل پنجم: نتیجه گیری

نتایج…………………………………………………………………………………………………………………….. 95

منابع…………………………………………………………………………………………………………………….. 99

پیوست………………………………………………………………………………………………………………… 108

چکیده:

مطالعات وفعالیت­های تطبیقی در ایران سابقه­ی زیادی ندارد. اما اخیراً محققان ادبی در زمینه ­های گوناگون از جمله در حیطه­ ­ادبیات به این­گونه پژوهش­ها اقبال نموده­اند. سعی این پایان­نامه نیز برآن است تا با تطبیق شبه­جمله یا صوت در عربی و فارسی، گامی دیگر در این عرصه بردارد. به همین منظور در ابتدا به مطالعه­ ادبیات تطبیقی، تعاریف، انواع مکاتب، کارکرد و فواید آن پرداختیم تا از رهگذر آن بیش­ تر با این سبک نوظهور آشنا شویم. سپس دستور و زبان فارسی، سابقه­ی نگارش کتب دستوری، انواع کلمه و انواع نقش­های موجود در دستور سنتی و جدید را بیان کردیم و به این نتیجه رسیدیم که؛ در دستور سنتی و جدید نقش­هایی وجود دارد که از لحاظ عمل­کرد و معنا یکسان هستند اما با نام مختلف از آن­ها یاد می­شود. پس از مطالعه­ی دستور و زبان عربی و پیشینه­ آن­، انواع اسم­ها و نقش­هایی را که معادل­ معنایی شبه ­جمله­ فارسی است ، بیان شد. نقش­ هایی مانند:اسم­فعل، مفعول­ مطلق با عامل محذوف، منادی، اغراء و تحذیر، حروف تنبیه، ردع ، جواب، مشبهة بالفعل و تحضیض ، با نمونه­ هایی عمدتاً از قرآن و نهج ­البلاغه ذکر گردید. در زبان عربی به جارومجرور و ظرف و مضاف الیهی که گاهی وابسته به فعل و یا شبه فعل هستند و گاهی در جمله دارای نقش نحوی مستقل می­باشند عنوان «شبه جمله» اطلاق می­شود در حالی که این شبه­­ جمله از لحاظ معنایی با مقوله­ی شبه ­­جمله­ فارسی که بیان­گر عواطف واحساسات گوینده­ است و دارای ساختارهای معنایی متعددی است کاملاً متفاوت می­باشد. در نتیجه از لحاظ کارکرد معنایی و جایگاه دستوری نمی­توان برای شبه­ جمله در دو زبان ، وجوه اشتراکی قائل شد و برای ترجمه­ی شبه­ جمله فارسی به عربی باید از کلمات و ساختارهای دیگری بجز شبه ­جمله­ فارسی کمک گرفت.

فصل اول: طرح پژوهش

تعریف مساله و بیان ضرورت انجام پژوهش:

عمر كوتاه تدوین كتب دستور زبان فارسی و پویایی این زبان موجب مطرح شدن سوالات و به وجود آمدن مسائل جدید می گردد؛ لذا ضرورت پژوهش در این عرصه واضح و مبرهن است.

به علت عجین شدن دو زبان فارسی و عربی با هم و تعاملات فراوان در حوزه­ی زبان و فرهنگ، بررسی تطبیقی یكی از مقولات دستوری یعنی (شبه جمله یا صوت)، می­تواند یكی از مبحث های مفید زبان شناسی، ادبی و دستوری باشد. این بررسی تطبیقی باعث افزایش آگاهی از میزان تأثیر و تأثر هر دو زبان می­گردد. زبان فارسی كه از خانواده­ی زبان های هند و اروپایی است از حدود هزاره­ی اول پیش از میلاد مسیح در بخش­های بزرگی از اروپا، جنوب و جنوب غربی آسیا رایج بوده است. زبان عربی هم در مجموعه­ی زبان­های سامی قرار می­گیرد كه شاخه­ای از آن شامل زبان­هایی چون عربی، عبری و آشوری می شود.

اصطلاح شبه جمله یا صوت به گروهی از واژه ها اطلاق می­گردد كه در همه­ی زبان­ها وجود دارد و بیانگر احساسات، عواطف و هیجانات درونی اهل زبان است. هر چند در مطالعات دستوری نوین این مورد در مقوله بندی واژه ها قرار نمی­گیرد، اما از زاویه ای دیگر بررسی می­شود. دستور نویسان سنتی مفصل بدان پرداخته و در تعریف آن گفته­اند: شبه جمله كلمه­ای است ساده یا مركب كه متضمن معنی جمله می باشد. از این جهت خود به تنهایی جانشین یك جمله­ی كامل می­گردد. به همه­ی كلمات این مقوله­ی دستوری اصطلاح شبه جمله اطلاق می­شود.اما در زبان عربی وظیفه­ی بیان حالات عاطفی و روحی گوینده مانند : درد، شادی، تحسین ، تحذیر و… بر عهده­ی كلماتی نظیر اسم­فعل و حروف تنبیه، باب اغراء و تحذیر است. اسم فعل لفظی است دلالت كننده بر فعلی معین كه مشتمل بر معنی، عمل و زمان همان فعل است ، اما علامت­های فعل را نمی­پذیرد و شباهتش به اسم نیز از لحاظ پذیرش تنوین ، مثنی و جمع ، مضاف شدن ، گرفتن الف و لام و تصغیر پذیری است که می توان آن را در زبان عربی معادل شبه جمله­ی فارسی دانست.

سوالات اصلی: وجوه اشتراک و افتراق شبه جمله در زبان فارسی و عربی چیست ؟ معادل های ترجمه­ای شبه جمله ها از فارسی به عربی و بالعكس چگونه است؟ 2- سوالات فرعی: آیا جایگاه شبه­جمله ها در زبان فارسی و عربی یكی است؟ انواع و كاربرد شبه جمله ها در دو زبان به چه شكل­هایی است؟ آیا قواعد معنایی و دستوری شبه جمله­های زبان فارسی را می­توان به شبه­جمله­های زبان عربی نیز تعمیم داد؟

سابقه انجام پژوهش:

موارد زیر در رابطه با موضوع مورد پژوهش وجود دارد. مقالاتی تحت عنوان:

نجفی، سید رضا (1386)”تاملی در انواع جمله در زبان عربی”، نشریه ادبیات و زبان ها، دانشگاه آزاد مشهد، شماره 15و 16.

صفا، پریوش و بحرایی، مینا، “مطالعه­ی فرایند گفتمانی بیان آرزو در زبان فارسی”، فصل نامه پژوهش­های زبان و ادبیات تطبیقی، سال اول شماره­ی 2.

طبیبیان، سید حمید(1386) “بررسی حروف معانی در عربی و فارسی”، پژوهش نامه­ی ادبیات و علوم انسانی، ش 54، ص 345.

سرحدی، طاهر (1386) “نهادبندی و ترجمه در عمل”، فصل­نامه­ی مطالعات ترجمه، زمستان ، ش 20، ص 87.