2-1-3-3. تشبیه مقید به مقید……………………………….. 50

2-1-3-4. تشبیه مرکب به مرکب………………………………… 50

2-1-3-5. وجه شبه دوگانه یا صنعت استخدام……………………………….. 51

2-1-4. انواع تشبیه به لحاظ شکل……………………………….. 52

2-1-4-1. تشبیه جمع……………………………….. 52

2-1-4-2. تشبیه تسویه……………………………….. 53

2-1-4-3. تشبیه معکوس…………………………………. 53

2-1-4-4. تشبیه تفضیل……………………………….. 54

2-1-4-5.تشبیه مشروط………………………………… 55

2-1-5 . تحلیل تصاویر تشبیهی در شعر عاشورایی معاصر…………….. 55

2-1-5-1. تصاویر حسّی………………………………… 57

2-1-5-2. تصاویر عقلی………………………………… 67

2- 2. استعاره………………………………. 70

2-2-1. استعاره مصرحه ……………………………….. 70

2-2-2. استعاره مکنیه……………………………….. 74

2-2-3. تحلیل تصاویر استعاری در شعر عاشورایی معاصر…………… 80

2-2-3-1. تصاویر حسی………………………………… 82

2-2-3-2. تصاویر عقلی………………………………… 96

2-2-4. نماد……………………………….. 98

2-2-4-1. نماد های عاشورایی در شعر جنگ……………………………. 106

2-2-5. حسّامیزی………………………………… 111

2-3. مجاز………………………………. 113

2-3-1. مجاز جزء از کل……………………………….. 114

2-3-2. مجاز حال و محل……………………………….115

2-3-3. مجاز به علاقه ی جنس…………………………………. 116

2-4. کنایه……………………………….. 118

2-4-1. کنایه از موصوف………………………………… 118

2-4-2. کنایه از فعل……………………………….. 121

2-4-3. کنایه از صفت………………………………… 123

2-5. بدیع در صورخیال……………………………….. 124

2-5-1. ایهام……………………………….. 124

2-5-2. اغراق……………………………….. 127

2-5-3. پارادوکس…………………………………. 130

2-5-4. تجاهل العارف………………………………… 134

فصل سوم: نتایج و نمودارها………………………………. 136

جمع بندی و نتیجه گیری………………………………… 137

نمودارها………………………………. 140

فهرست منابع و مآخذ……………………………161

چکیده:

تخیّل، توانایی ذهن آدمی در آفرینش جهانی فراواقعی و تازه است، و عناصر صورخیال در شعر عامل اصلی بلاغت و جان مایه ی هر شعر محسوب می شود که تازگی و زیبایی هر شعر، غالباً بستگی به میزان زیبایی و تازگی آن­ها دارد.

قیام عاشورا، قیامی بی بدیل و شگرف در طول تاریخ بشریّت است. رخدادی که به ­طور ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران با توجه به تغییرات سیاسی و اجتماعی و فرهنگی مربوط به آن، مورد توجه ویژه ی شاعران، بویژه شاعران مذهبی واقع شد، چنان که ایشان توانستند با نگاهی تازه به واقعه ی عاشورا، شعر عاشورایی را در ابعاد مختلف قالبی و موضوعی و زیباشناسیک پرورش دهند.

در پایان نامه ی حاضر، تحلیل بعد زیبا شناختی و کاربرد انواع صورخیال در شعر عاشورایی بعد از انقلاب اسلامی با رویکرد به هفت شاعر برگزیده (سید علی موسوی گرمارودی، سید حسن حسینی، قادر طهماسبی (فرید)، احمد عزیزی، علیرضا قزوه، سعید بیابانکی و محمدسعید میرزایی) شیوه و هدف پژوهش است. نتیجه آن که تمامی انواع صورخیال با بسامد های مختلف در شعر این شاعران نمود یافته است. شاعران با خلق تصاویر استعاری که تشخیص در رأس آن ها قرار دارد، حس جنبش و پویایی و سرزندگی را به شعر عاشورایی این دوره بخشیده اند. تشبیه، کنایه و مجاز نیز به ترتیب در رتبه های بعدی قرار می گیرند. هم چنین تصاویر حسی به خصوص عناصر طبیعت نسبت به تصاویر عقلی در شعر عاشورایی این شاعران، سهم بیشتری را به خود اختصاص داده است.

فصل اول: مقدمات

1-1- طرح تحقیق

موضوع تحقیق:

تحقیق حاضر، به بررسی و تحلیل انواع صورخیال و کاربرد آن ها در شعر عاشورایی معاصر می پردازد. تشبیه، استعاره، مجاز و کنایه به عنوان صنایع بیانی و اصلی و ایهام، اغراق، پارادوکس و تجاهل العارف به عنوان چند صنعت بدیعی خیال آفرین، از جمله مباحثی هستند که به تفصیل در اشعار شاعران عاشورایی مورد بررسی قرار گرفته است. نماد و حسّامیزی نیز به عنوان زیر مجموعه ای از بحث استعاره در این پژوهش، مورد بحث واقع شده است. این تحقیق عمدتاً به مباحث بلاغی و میزان به کارگیری هریک از آن ها و تحلیل عناصر آفریننده ی آن ها در شعر عاشورایی معاصر اختصاص دارد. محدوده ی زمانی این تحقیق مربوط به سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران از سال (1357) تا زمان حاضر (1392) است. گستردگی زمان و فراوانی اشعار عاشورایی و شاعران عاشورا یی سرا در این دوره، رویکرد این پژوهش را به سمت و سوی چند شاعر خاص معطوف کرد تا تجزیه و تحلیل و رسیدن به هدف و نتیجه مقدور شود. سید علی موسوی گرمارودی (1320ه.ش)، قادر طهماسبی (فرید)(1331ه.ش)، سید حسن حسینی (1383-1335ه.ش)، احمد عزیزی (1337ه.ش)، علیرضا قزوه (1342ه.ش)، سعید بیابانکی (1344ه.ش) و محمد­سعید میرزایی (1355ه.ش) هفت شاعر برگزیده ی این پژوهش اند که آثاری قابل تأمل و در خور اعتنا در حوزه ی شعر عاشورایی آفریده اند. چنان که ملاحظه می شود در این منتخب، هم شاعران نخستین سالیان انقلاب اسلامی و هم شاعران جوان تر لحاظ شده اند تا علاوه بر نشان دادن فراوانی صورخیال در شعر بعد از انقلاب در قیاس با گذشته، سیر تغییر و تحوّل زیبا شناختی در شعر عاشورایی، از اوایل انقلاب تا سال های اخیر نیز مشخص شود. (برای آشنایی بیشتر با هفت شاعر برگزیده­ی این پژوهش، رجوع کنید به: کاروان شعر عاشورا، ص555 به بعد؛ شرح منظومه­ی ظهر، ص600 به بعد.)

زمینه، سابقه و تاریخچه ی موضوع تحقیق:

از میان آثاری که در زمینه ی شعر عاشورایی تدوین شده اند، می توان به چند اثر مهم و شاخص اشاره کرد:

1. دانشنامه ی شعر عاشورایی تألیف مرضیه ی محمدزاده:

این اثر دو جلدیِ یک هزار صفحه ای، گردآوری چهارده قرن سروده های شاعران عرب و غیر عرب در رثای حسین بن علی u است که با مراجعه ی صاحب اثر به بیش از چهارصد منبع فارسی، عربی، شیعی و سنی تدوین گشته است. جلد نخست دربرگیرنده ی مختصری از زندگی شاعران عرب و نمونه هایی از بهترین اشعار و مرآثی آنان می باشد که براساس ادوار تاریخی و به ترتیب زمانی ظهور شاعران صورت پذیرفته است. جلد دوم نیز براساس الگوی جلد اول به شاعران غیر عرب (ایرانی و سایر ملل) اختصاص یافته است. این کتاب با هدف معرفی شاعران عاشورایی از دیرباز تا اکنون تدوین شده است که در نوع خود به حق اثری جامع و قابل است.

2. کاروان شعر عاشورا به قلم محمدعلی مجاهدی:

محمدعلی مجاهدی (پروانه) این کتاب را با پشتوانه ی چهل سال مطالعه ی دامنه دار درباره ی ادبیات آیینی به رشته ی تحریر درآورده است. نگارنده در این کتاب ابتدا به ذکر انواع تذکره های فارسی پرداخته است؛ سپس با ذکر این نکته که هیچ تذکره ی مستقلی درباره ی شاعران آیینی و به طور خاص شاعران عاشورایی نگاشته نشده است، دست بر قلم می برد و انگیزه ی خود را از تألیف کتاب پر کردن این خلأ ملموس ذکر می کند. این تذکره دارای شش فصل است: فصل اول این اثر با عنوان “سیمای امام حسین u در شعر فارسی” به شاعرانی اختصاص دارد که اثر منظوم مستقلی درباره ی شهدای کربلا ندارند، اما با رویکردی کوتاه و گذرا در برخی آثار منظوم خود از این مهم غافل نمانده اند. در این بخش نمونه هایی از آثار سی و پنج تن از شاعران فارسی زبان از سده ی پنجم تا سده ی سیزدهم ارائه شده است. نویسنده، فصل دوم را با عنوان “معرفی منظومه های عاشورایی دور از دسترس و آفرینندگان آن ها” به رشته ی تحریر درآورده است و بیش از هشتاد منظومه ی نادر عاشورایی که اغلب آن ها به زیور طبع آراسته نشده را معرفی می کند. مجاهدی در فصل سوم به نقل اشعاری می پردازد که بیشتر در مقاتل فارسی یافت می شود و نام سرایندگان آن ها مشخص نیست. در فصل چهارم با عنوان “چهره های آشنای شعر عاشورا”، به معرفی شاعرانی پرداخته است که از سده ی چهارم تا نیمه ی اول سده ی سیزدهم در ایران و سایر کشور های اسلامی می زیسته اند و آثار مستقلی در حوزه ی شعر عاشورا رقم زده اند. در فصل پنجم این تذکره، رویه ای که در بخش چهارم اعمال شده، ادامه پیدا کرده است و به شرح احوال و آثار عاشورایی پنجاه و یک تن از شاعران فارسی زبان اختصاص یافته که در مقطع زمانی نیمه ی دوم سده ی سیزدهم تا پایان سده ی چهاردهم زندگی می کرده اند. در فصل ششم نیز نویسنده، به شعر عاشورایی معاصر نظر می کند و به شرح احوال و نقل آثار منتخبی از عاشورایی سرایان معاصر می پردازد.

3. شکوه شعر عاشورا در زبان فارسی به قلم محمدعلی مجاهدی:

نگارنده در این کتاب، از کم و کیف عاشورا و جایگاه آن در شعر فارسی سخن می گوید و در این راه، مباحث کتاب را با شواهد گوناگونی مشحون می سازد. این کتاب در شش فصل تدوین شده است که فصل اول با عنوان “شعر از منظر قرآن و سنّت” به بیان شعر عصر جاهلی، رفتار پیامبر اکرم e و ائمه u با شعر ارزشی و ضد ارزشی ، رجز های عاشورایی امام حسین u و اصحاب آن حضرت، و قلمرو شعر آیینی در گستره ی زبان فارسی اختصاص یافته است. نویسنده در فصل دوم با عنوان “پیشینه ی شعر عاشورا در زبان فارسی” به بررسی نخستین اشعار عاشورایی و معرفی پیشکسوتان شعر عاشورا در زبان فارسی می پردازد. او در زیر مجموعه ی این فصل هم چنین، محتشم را قافله سالار شعر عاشورا می خواند و صفحاتی را به بحث پیرامون ترکیب بند و تأثیر ترکیب بند محتشم در شعر عاشورا اختصاص می دهد. “سیر تطّور تدریجی شعر عاشورا” عنوان فصل سوم این کتاب است که عوامل دخیل در تطّور ساختاری و محتوایی شعر عاشورا مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. فصل چهارم این اثر “علل رویکرد شاعران به مفاهیم ارزشی در دو دهه ی اخیر” است که نگارنده، پیروزی انقلاب اسلامی ایران و هشت سال دفاع مقدّس را به عنوان مهمترین علت ها ذکر می کند. “باید ها و نباید های شعر عاشورایی” مبحثی است که در فصل پنجم این کتاب مطرح می شود و مجاهدی بیان عینی و ملموس، زبان ساده و صمیمی، تصویر سازی، تنوّع در وزن و قالب و ردیف را در شعر عاشورایی اذعان می کند و نکاتی را که باید و نباید در این گونه اشعار به زبان در آیند را گوشزد می کند. او در فصل آخر به “بررسی نوحه ها و شعار های عاشورایی” می پردازد و چهره های شاخص نوحه را در گذشته و امروز معرفی می کند.

4. شرح منظومه ی ظهر نوشته ی غلامرضا کافی:

شرح منظومه ی ظهر کتابی است پربار در نقد و تحلیل شعر های عاشورایی از آغاز تا امروز که در هفت فصل و 783 صفحه تدوین شده است. این اثر که در اصل رساله ی دکتری غلامرضا کافی است، مبسوط ترین کتاب حال حاضر پیرامون نقد شعر عاشورا با رویکردی علمی و دانشگاهی است. او فصل اول و دوم کتاب خود را به کلیّاتی راجع به پیشینه ی تحقیق و رابطه ی شعر با شرع و مذهب شیعه اختصاص می دهد. نویسنده در فصول بعد با تقسیم بندی ابتکاری خود، ادوار تاریخی شعر عاشورایی را در چهار دوره دسته بندی می کند:

الف. فصل سوم: وضعیت مرثیه سرایی در عصر اول (قرن چهارم تا پایان قرن نهم)

ب. فصل چهارم: وضعیت مرثیه سرایی در عصر دوّم (دوره ی صفویه)

ج. فصل پنجم: وضعیت مرثیه سرایی در عصر سوّم (افشاریه، زندیه و قاجاریه)

د. فصل ششم: وضعیت مرثیه سرایی در عصر چهارم (دوره ی معاصر)

نویسنده در هر فصل با دقت و مهارت، ابتدا به بررسی وضعیت سیاسی و اجتماعی عصر مورد نظر می پردازد. سپس بحثی پیرامون وضعیت عمومی شعر در آن دوره را از نظر می گذراند تا کلیّتی از اوضاع جامعه ی آن عصر از هر لحاظ را به خواننده عرضه کند. کافی پس از آن، به طور خاص به مرثیه های عاشورایی رو می کند و خصوصیات مرثیه های رایج در آن دوره را برمی شمارد. آن گاه مرثیه سرایان برتر آن دوره را معرفی کرده و مختصری از شرح حال و نمونه های برجسته ای از شعر آن ها را ذکر می کند. او این الگو را به طور منظم در تمام فصل ها رعایت می کند. غلامرضا کافی فصل آخر کتاب خود را به نتیجه گیری از مباحث و گفته های مطرح شده اختصاص می دهد و در آخر پیشنهاداتی را برای اهالی تحقیق و علاقمندان به کار در این حوزه ارائه می کند. “بررسی آرایه های ادبی در شعر عاشورایی” که عنوان پژوهش ما است، یکی از همین پیشنهادات است.

5. جامعه شناسی تحریفات عاشورا به قلم عبدالحمید ضیائی:

ضیائی این کتاب را که از ارزشمند ترین تألیفات در زمینه ی عاشوراست، با نگرشی انتقادی و آسیب شناسانه به روضه ها، مقاتل و ادبیات عاشورایی قلم زده است. این کتاب در دو بخش تنظیم شده است: بخش اول با عنوان “عاشورا و رویکرد جامعه شناختی” و بخش دوم با عنوان “ادبیات عاشورا در بوته ی نقد”. زیر مجموعه های بخش اول عبارتند از:

الف. فصل اول: عاشورا و رویکرد جامعه شناختی

ب. فصل دوم: نقد و بررسی منابع و مقاتل عاشورایی

ج. فصل سوم: تحریف شناسی و فرهنگ عاشورا

بخش دوم این کتاب به مباحث زیر اختصاص دارد:

الف. فصل اول: ادبیات عاشورا در بوته ی نقد

ب. فصل دوم: عاشورا در ادبیات فارسی

ج. عاشورا و ادبیات انقلاب اسلامی