19

2-4-4. ماه در بندهش ………………………………………………………………………………………. 20

2-5. اسطوره های ستارگان و سیارات………………………………………………………………………….. 21

الف: شباهنگ…………………………………………………………………………………………………….. 21

ب: مشتری………………………………………………………………………………………………………… 22

ج: زهره ………………………………………………………………………………………………………… 23

د: عطارد……………………………………………………………………………………………………….. 24

ه: مریخ………………………………………………………………………………………………………….. 24

و: زحل…………………………………………………………………………………………………………… 25

2-5-1. اختران و اباختران در بندهش…………………………………………………………………………… 26

الف: سپاهبدان آسمان…………………………………………………………………………………………….. 27

ب: نظریه ی هنینگ ……………………………………………………………………………………………… 28

ج:ستارگان تیزروتر در متون پهلوی………………………………………………………………………………… 28

د: سپهر ستارگان…………………………………………………………………………………………………. 29

ه: حصار آسمانی…………………………………………………………………………………………………. 30

و: ستارگان نیامیزنده……………………………………………………………………………………………… 30

2-5-2. تیشتر………………………………………………………………………………………………….. 31

2-5-3. بهرام………………………………………………………………………………………………… 33

2-5-4. سدویس………………………………………………………………………………………………. 34

2-5-5. هفت اورنگ………………………………………………………………………………………….. 35

2-5-6. ونند………………………………………………………………………………………………….. 36

2-5-7. میخگاه یا ستاره قطبی……………………………………………………………………………….. 36

2-5-8. پارند و مزداد………………………………………………………………………………………… 38

2-6. درباره ی فراز آفریدن روشنان………………………………………………………………………………. 38

فصل سوم: منازل قمر

3-1. دیدگاه هنینگ درباره ی منازل قمر……………………………………………………………………….. 43

3-2. یادداشت هایی درباره ی منازل قمر……………………………………………………………………….. 44

3-2-1. پدیسپر………………………………………………………………………………………………… 44

3-2-2. پیش پرویز……………………………………………………………………………………………… 44

3-2-3. پرویز………………………………………………………………………………………………….. 44

3-2-4. پها…………………………………………………………………………………………………… 45

3-2-5. بزیسر………………………………………………………………………………………………….. 45

3-2-6. بشن………………………………………………………………………………………………….. 46

3-2-7. رخوت………………………………………………………………………………………………… 46

3-2-8. تریشگ………………………………………………………………………………………………… 46

3-2-9. ازرگ…………………………………………………………………………………………………. 47

3-2-10. نخو………………………………………………………………………………………………… 47

3-2-11 میان………………………………………………………………………………………………… 47

3-2-12. اودم………………………………………………………………………………………………. 47

3-2-13. ماشاهه……………………………………………………………………………………………. 48

3-2-14. اسپور………………………………………………………………………………………………. 48

3-2-15. هوسرو…………………………………………………………………………………………….. 48

3-2-16. سروی………………………………………………………………………………………………. 49

3-2-17. ور…………………………………………………………………………………………………. 49

3-2-18. دل…………………………………………………………………………………………………. 49

3-2-19. درفشه…………………………………………………………………………………………….. 49

3-2-20. ورنت………………………………………………………………………………………………. 49

3-2-21. گا………………………………………………………………………………………………….. 50

3-2-22. یوغ………………………………………………………………………………………………… 50

3-2-23. موری………………………………………………………………………………………………. 50

3-2-24. بنزه………………………………………………………………………………………………… 50

3-2-25. کهت سر…………………………………………………………………………………………… 51

3-2-26. کهت میان…………………………………………………………………………………………. 51

3-2-27. کهت………………………………………………………………………………………………. 51

فصل چهارم: تقویم های نجومی

4-1. عناصر تقویم ها………………………………………………………………………………………….. 55

4-2. صورتهای اختری: طلوع ها و غروب های خورشیدی………………………………………………………. 57

4-3. هویت ستاره ی صبحگاهی و شامگاهی…………………………………………………………………… 58

4-4. تقویم در ایران و بین النهرین پیش از تاریخ…………………………………………………………………. 58

4-4-1. ایرانیان و بین النهرینیان پیش از تاریخ……………………………………………………………………

4-5. سال شمسی قمری…………………………………………………………………………………………. 60

4-6. تقویم های بابلی و ایرانی باستان………………………………………………………………………….. 61

4-6-1. تقویم بابلی…………………………………………………………………………………………… 61

الف: حمورابی و خاندان او………………………………………………………………………………………. 62

ب: اهمیت هندسه برای دانش نجوم……………………………………………………………………………….. 63

ج: کبیسه کردن بابلیان……………………………………………………………………………………………. 64

د: پیشینه ی گاه شماری بابلی……………………………………………………………………………………… 66

ه: اهمیت مراحل ستارگان در کشاورزی……………………………………………………………………………. 67

و: متن « به هریک سه ستاره » ………………………………………………………………………………….. 68

ز: نامهای ستارگان……………………………………………………………………………………………….. 69

ز-1. مجموعه مل = (ستاره ای) آپین……………………………………………………………………………. 70

ز-2. فهرست ستارگان……………………………………………………………………………………………. 72

4-7. دوره ی بابلی جدید و ایرانی ها…………………………………………………………………………… 74

الف: ویژگی های دانش نجوم این عصر……………………………………………………………………………. 76

ب: ساروس ها……………………………………………………………………………………………………. 76

ج: دوره های سیارگان …………………………………………………………………………………………… 76

د: آیین کیهانی،اخترشناسی، دانش نجوم………………………………………………………………………….. 77

4-7-1. مذاهب ایرانی………………………………………………………………………………………… 78

الف: مذهب …………………………………………………………………………………………………….. 79

ب: زروان…………………………………………………………………………………………………………. 80

4-7-2. گاه شماری و مسایل کبیسه…………………………………………………………………………… 81

الف: وهیگك…………………………………………………………………………………………………….. 83

ب: چگونگی کبیسه به گفته بیرونی………………………………………………………………………………. 84

ج: هنگام اولین و آخرین کبیسه…………………………………………………………………………………… 85

د: نقل خیام در نوروزنامه درباره اجرای کبیسه های کهن………………………………………………………… 86

ه: استنباط بیرونی درباره ی زمان اجرای آخرین کبیسه87………………………………………………………….

4-7-3. گاه شماری اوستایی…………………………………………………………………………………… 88

الف: فصل و سال، گاهنبارها، شادی و جشن……………………………………………………………………… 88

ب: اسامی ماه ها در کتیبه های هخامنشی………………………………………………………………………. 91

ج: گاه شماری اوستایی، سوابق…………………………………………………………………………………… 92

4-8. گاه شماری مصری………………………………………………………………………………………… 93

4-8-1. سال مصری…………………………………………………………………………………………… 93

4-8-2. دوره سوتیسی……………………………………………………………………………………….. 94

4-8-3.ایرانیان و مصریان……………………………………………………………………………………… 95

4-8-4.محاسبه­ی دوره­ها……………………………………………………………………………………… 96

4-9. گاه شماری یونانی………………………………………………………………………………………… 97

4-9-1. مراحل ستارگان در قصیده ی هسیودوس……………………………………………………………… 97

فصل پنجم: اسطوره هاو احكام صور فلکی

5-1. حمل (بره)……………………………………………………………………………………………….. 103

5-2. ثور (گاو) ……………………………………………………………………………………………….. 103

5-3. جوزا ( دوپیکر)…………………………………………………………………………………………… 104

5-4. خرچنگ (سرطان)…………………………………………………………………………………………. 105

5-5. شیر (اسد)………………………………………………………………………………………………… 105

5-6. سمبله (خوشه)…………………………………………………………………………………………… 105

5-7. میزان (ترازو)……………………………………………………………………………………………… 106

5-8. عقرب (کژدم)……………………………………………………………………………………………. 107

5-9. قوس (تیرانداز)…………………………………………………………………………………………… 108

5-10. جدی (بز)پ…………………………………………………………………………………………….. 108

5-11. دلو (آبریز) …………………………………………………………………………………………….. 109

5-12. حوت (ماهی)…………………………………………………………………………………………. 110

5-13. صورتهای فلکی بهار…………………………………………………………………………………… 110

5-14. صورتهای فلکی تابستان………………………………………………………………………………… 110

5-15. صورتهای فلکی پاییز……………………………………………………………………………………. 111

5-16. صورتهای فلکی زمستان………………………………………………………………………………… 111

5-17 آغاز اختر شناسی…………………………………………………………………………………………. 111

الف: ایشتار …………………………………………………………………………………………………. 112

ب: مذهب ستاره پرستی و اخترشناسی …………………………………………………………………… 112

ج: زیج زهره ی آمیزادوگا ……………………………………………………………………………………. 113

5-18. در احکام برج ها……………………………………………………………………………………….. 114

الف: چیستی مثلث ها…………………………………………………………………………………………… 115

ب: مربع ها و برج های فصول ……………………………………………………………………………….. 116

ج: چگونگی طبعهای ستارگان…………………………………………………………………………………. 116

د: احوال ستارگان و سیارات در سعادت و نحوست……………………………………………………………… 116

ه: تقسیم بندی اقلیم میان ستارگان……………………………………………………………………………… 117

و: فره دارهای ستارگان…………………………………………………………………………………………. 117

ز: نگرستن ستارگان در برج ها……………………………………………………………………………………. 118

5-19. احکام برج ها در بندهش……………………………………………………………………………….. 118

نتیجه گیری………………………………………………………………………………………………………………….119

فهرست منابع …………………………………………………………………………………………………………….. 123

چکیده:

شناختن آسمان و رازهای نهفته در آن از اعصار كهن برای مردمان از جهات مختلفی بسیار مهم بوده است. چه دستاوردهای حاصل از كشف و شهود در آن می توانست برای مسائل مذهبی، كشاورزی، اعیاد، پیشگویی ها، جنگ ها و تعابیر خواب ها و بسیاری وقایع دیگر به كار آید. آنها ابتدا خدایان خود را در آسمان جستجو می­کردند که باعث شکل گیری اسطوره­های مختلفی برای آسمان و خدایان آسمانی شد. سپس این باورها باعث شکل گیری علوم ابتدایی شد. چه بسیار دانشی كه اكنون ما داریم، از جمله ستاره شناسی محصول همین اسطوره سازی مردمان باستان است. می دانیم كه تقسیم بندی ایالت های مختلف آسمان به صورت فلكی ابتدا در بین النهرین رخ داده است و بعد از آن به دیگر نقاطر پا گذاشته است. بخش بیشتر این پایان نامه در راستای شناساندن علوم و اساطیر بین النهرین، مصری و سایر ملل است، اما در واقع با دنبال كردن این موضوع ها در این نقاط به دنبال ریشه یابی باورهای ایرانیان در این باب تا دوره ی میانه است، كه از فصلی در موضوع ستارگان و اسطوره های مربوط به هر كدام از ستاره های قدر اول، در نیمكره ی شمالی زمین شروع می شود. سپس به فصلی در اسطوره های مربوط به صورفلكی در یونان و مصر و بین النهرین می رسیم. فصل دیگر به بررسی خرده های ماه كه بیست و هفت عدد در زردشتی است پرداخته شده است. بندهش، كارنامه ی اردشیر بابكان، مینوی خرد، بهرام یشت، تیشتر یشت هم از متون مورد استفاده بوده است. فصلی هم به تقویم ها و چگونگی آنها و در احوال كبیسه كردن و به روزآوری آنها اختصاص یافته است. و در آخرین فصل هم به احكامی كه اقوام گذشته در مورد ستارگان آسمان داشته اند، اختصاص یافته است. با وجودی كه منابع بدست آمده در خصوص باورهای ایرانیان بسیار ناچیز بود، اما تلاش شد از تمام مباحث آن روزگار استفاده شود و پایه ی تحقیقات، منابع كتابخانه ای ، مقالات و منابع اینترنتی بوده است كه رساله ای توصیفی، تحلیلی را شامل می شود.

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1- مقدمه

در عصری که ما در آن زندگی می کنیم در شهرهای پر جمعیت و پر از نورهای مصنوعی لامپ ها، پی بردن به میزان قدر و منزلت آسمان در نزد پیشینیانمان دشوار به نظر می رسد. در زیر روشنایی های شهرمان به سختی می توانیم بالای سرمان را ببینیم در واقع برای ما شهرنشینان، آسمان شب تنها در زیر گنبد آسمان نمای محلی محافظت می شود. از دوران عصر سنگ، در طول تاریخ بشری، آسمان همچون ابزاری به خدمت گرفته شده است. همان زمانی که انسان نخستین، سنگ چخماقی را که با مهارت ساخته بود در چنگ خود داشت، مغز او آسمان را تسخیر کرد. نظم حرکات اجرام آسمانی آنان را قادر می ساخت خود را با زمان و مکان تطبیق دهند. بهره ای که آنان از آسمان گرفتند و ما اعقاب آنان، آن را به ارث برده ایم، احساسی است ژرف از چرخه زمان و نظم و تناسب و قابل پیش بینی بودن طبیعت.این شعور و آگاهی نه تنها اساس علم بلکه اساس دیدگاه ما نسبت به جهان و جایگاه ما در آن است.

2-1-5. ولایت مطلق پروردگار………………………………. 24

2-1-6. بی نیازی خداوند……………………………….. 25

2-2. نبوت………………………………… 26

2-2-1. نعت رسول اکرم (ص)………………………………. 26

2-2-2.شرع رسول اکرم (ص)………………………………. 27

2-2-3. عزت و شکوه پیامبر (ص)………………………………. 28

2-2-4. معجزات پیامبر……………………………….. 29

2-2-4-1. معراج پیامبر……………………………….. 29

2-2-4-2. شق القمر……………………………….. 32

2-2-4-3. سایه نداشتن پیامبر……………………………….. 32

2-3. امامت………………………………… 32

2-3-1. منقبت………………………………… 33

2-3-2. منقبت امام علی (ع)………………………………. 34

2-3-3. منقبت امام زمان (عج) ……………………………….38

2-3-4. منقبت امام هشتم (ع)………………………………. 40

فصل سوم: موضوعات فردی در شعر وحشی بافقی

3-1. عشق……………………………….. 43

3-1-1. عشق حقیقی……………………………….. 45

3-1-2. عشق مجازی (عشق زمینی)………………………………. 52

3-1-2-1. عشق درد بی درمان است………………………………… 53

3-1-2-2. عشق و دیوانگی……………………………….. 54

3-1-2-3. عشق و بی عزتی……………………………….. 55

3-1-2-4. بی پایانی عشق……………………………….. 55

3-1-2-5. عقل و عشق……………………………….. 56

3-1-2-6. عشق و رسوایی……………………………….. 56

3-2. عاشق……………………………….. 57

3-2-1. پستی و بلندی مقام عاشق……………………………….. 57

3-2-2.عاشق اندوهگین و فراغ زده است…………………………… 58

3-2-3. عاشق بیاختیار و مطیع است………………………………… 59

3-2-4. عاشق وفادار است………………………………… 60

3-2-5. عاشق به وصال رسیده است………………………………… 61

3-2-6. عاشق در حال التماس است………………………………… 62

3-2-7. عاشق در حال تهدید به ترک معشوق است………………………. 62

3-2-8. عاشق دلزده و پشیمان از عشق ورزی به معشوق است………. 64

3-2-9. عاشق مغرور است………………………………… 65

3-2-10. عاشق خوار و بی اهمیت است………………………………… 66

3-3. معشوق……………………………….. 67

3-3-1. ویژگی های جسمی و ظاهری معشوق……………………………….. 70

3-3-1-1. غمزه ……………………………….70

3-3-1-2. ابرو………………………………. 71

3-3-1-3. چشم……………………………….. 71

3-3-1-4. قد……………………………….. 72

3-3-1-5. رخسار………………………………. 73

3-3-2. جنسیت معشوق……………………………….. 74

3-3-2-1. معشوق زن……………………………….. 74

3-2-2-2. معشوق مرد………………………………. 74

3-3-2-3. معشوق کم سن و سال……………………………….. 75

3-3-2-4. ویژگی های رفتاری معشوق……………………………….. 76

3-3-3-1. بی وفا………………………………. 76

3-3-3-2. بی توجه………………………………. 77

3-3-3-3. پاکدامن……………………………….. 79

3-3-3-4. تند خو……………………………….. 80

3-3-3-5. بی رحم و جفاکار ……………………………….81

3-3-3-6. معشوق متوجه به غیر……………………………….. 82

3-3-4. بی اهمیت و بی اعتبارشدن معشوق…………………….. 83

3-4. عرفان……………………………….. 84

3-5. مرثیه………………………………. 87

3-6. شکواییه………………………………. 91

3-6-1. شکایت از روزگار………………………………. 92

3-6-2. شکایت از زندگی پر درد و رنج……………………………….. 93

3-6-3. شکایت از بیتوجهی ممدوحان……………………………….. 94

فصل چهارم: موضوعات اجتماعی در شعر وحشی بافقی

4-1. مدح……………………………….. 97

4-1-1. مدح غیاث الدین محمد میرمیران……………………………….. 98

4-1-2.در مدح شاه تهماسب صفوی……………………………….. 103

4-1-3. در مدح عبدالله خان اعتمادالدوله………………………………. 105

4-1-4. در مدح شاهزادهی آزاده شاه خلیل اللّه……………………. 106

4-1-5. مدح خان احمد……………………………….. 107

4-1-6. مدح ولی سلطان……………………………….. 108

4-1-7. مدح عباس بیگ گردون قدر……………………………….109

4-1-8. مدح بکتاش بیگ حکمران کرمان……………………………….. 110

4-2. انتقاد ……………………………….113

4-2-1. انتقاد از زاهدان ریایی……………………………….. 113

4-2-2. انتقاد از ریاکاران………………………………..114

4-2-3. انتقاد از یاران ریایی……………………………….. 114

فصل پنجم: موضوعات ادبی

5-1. طنزو هجو در دیوان وحشی……………………………….. 117

5-1-1. هجو ده بافق……………………………….. 119

5-1-2. هجو خر گدا……………………………….119

5-1-3. هجو خواجه………………………………. 119

5-1-4.هجو مطبخ خواجه………………………………. 120

5-1-5. هجو غضنفر گله جاری……………………………….. 120

5-1-6. هجو کیدی……………………………….. 120

5-1-7. هجو ملا فهمی……………………………….. 121

5-1-8. حروف شراب………………………………… 121

5-1-9. استر گرسنه………………………………. 121

5-1-10. مانده ی بابا………………………………. 122

5-1-11.ستور فقیر……………………………….. 122

5-2. مفاخره و خودستایی……………………………….. 122

5-2-1. تفاخر به معروف بودن شعرش…………………………… 123

5-2-2. تفاخر به قانع بودن……………………………….. 124

5-2-3. تفاخر به قدرت شاعری……………………………….. 124

5-2-4. تفاخر به یگانه بودنش…………………………………. 126

5-3. وصف………………………………… 126

5-3-1. وصف مرغزار………………………………. 127

5-3-2. وصف غار………………………………. 127

5-3-3. وصف کاخ میرمیران……………………………….. 127

5-3-4. وصف اسب امام علی……………………………….. 128

5-3-5. وصف فصل بهار………………………………. 128

5-3-6. وصف شب………………………………… 129

5-3-7. وصف جمال……………………………….. 129

5-3-7-1. وصف جمال امام علی (ع)………………………………. 129

5-3-7-2. وصف جمال میر میران……………………………….. 130

5-3-7-3. وصف جمال شاهزادهی آزاد شاه خلیل الله……………. 130

5-3-7-4. وصف معشوق……………………………….. 131

5-3-7-5. وصف شاهزاده منظور ……………………………….131

فصل ششم: موضوع اخلاقی

6-1.پند و موعظه………………………………. 134

6-1-1. توصیه به تواضع و فروتنی……………………………….. 135

6-1-2. نکوهش کبر و غرور ……………………………….135

6-1-3. نکوهش حرص و طمع……………………………….. 136

6-1-4. نکوهش گفتن راز………………………………. 137

6-1-5. نکوهش حسد ورزی……………………………….. 138

6-1-6. توصیه به قانع بودن و دوری از زیاده خواهی…………….. 138

6-1-7. ستایش علم و دانش…………………………………. 139

6-1-8. توصیه به خاموشی و سکوت و نکوهش زیاده گویی…….. 139

6-1-9. اغتنام فرصت………………………………… 139

6-1-10. نکوهش تنهایی و توصیه به یار وفادار گُزیدن…………. 140

6-1-11. جهان سرای جهان سرای مکافات است………………….. 140

6-1-12. نکوهش مال اندوزی………………………………. 141

نتیجه گیری……………………………….. 142

منابع و مآخذ……………………………….. 145

چکیده:

تنوع موضوعی از ابتدای شکل گیری ادب فارسی به اشکال گوناگون وجود داشته است و هر چه از آغاز شعر فارسی می گذرد بر وسعت و عمق آن افزوده می شود و باید گفت که در قرن دهم نیز مانند قرن های پیش از آن شاعران از موضوعات دینی چون توحید و نعت پیامبر(ص) گرفته تا عشق و عرفان طبع آزمایی کرده اند وحشی بافقی یکی از شاعران بزرگ مکتب وقوع و مبدع طرز واسوخت در این قرن است و به دلیل اینکه ویژگی شعر مکتب وقوع تغییر در معانی شعری است ما نیز، ابتدا ضمن مطالعه ی دقیق دیوان وحشی بافقی تمامی ابیاتی که در حوزه ی موضوعات شعری مطرح بود را استخراج و یادداشت برداری کردیم و بعد موضوعات شعری به پنج دسته شامل موضوعات دینی، فردی، اجتماعی، ادبی، اخلاقی تحلیل وطبقه بندی شد. وحشی بافقی در اشعارش مضامین اخلاقی و حکمت آمیزی مانند گذرا بودن عمر، غنیمت شمردن فرصت، بی وفایی دنیا و… را بازگو می کند، و یکی از مهمترین ویژگی های شعر وحشی این است که عشق در اشعار او جلوه خاصی دارد. در جهان عشق و عاشقی، سخنش سوز و گدازی دارد و در درونش عشقی آتشین می جوشد و به همین دلیل تمام جهان را طُفیلِ وجود عشق می داند.

فصل اول: کلیات و تعاریف

1-1- بیان مسأله

قرن دهم در تاریخ ادبیات فارسی بسیار حائز اهمیت است؛ زیرا از یك طرف شاعران چیره دستی چون وحشی، محتشم، بابافغانی و غیره در این قرن ظهورکرده اند و از طرف دیگر اشعار زیبا و دل انگیزی با موضوعات شعری متنوع در این قرن سروده شده، شعر این قرن حد واسط بین سبك عراقی و هندی است و در واقع پیدایش مكتب وقوع در این قرن بوده است. که بیشترین تغییرات و دگرگونی ها در موضوعات شعری بعد از سبك عراقی در این دوره بوده است و مضامین و مسائلی در آن مطرح است كه از جهت روان شناختی و جامعه شناختی حائز اهمیت هستند. وحشی بافقی یكی از برجسته ترین غزل سرایان این قرن است كه شیوه­ی جدیدی در مكتب وقوع با نام «مكتب واسوخت» به وجود آورد. كه مفادشعر آن اعراض از معشوق باشد. او پیرامون اکثر موضوعات شعری مانند توحید، منقبت، مرثیه، عشق، عرفان و … شعر سروده است، شالوده ی اصلی غزل ها و مثنوی های او عشق است وهنگامی که از عشق سخن می راند گویی سوز و گذار حاصل از عشق را در وجود خود درک کرده است . وبه همین دلیل ما شعر او را به عنوان یکی از شاعران بزرگ این قرن از جهت موضوعی بررسی و تجزیه و تحلیل و طبقه بندی کنیم.

2-1- ضرورت و اهمیت موضوع تحقیق

وحشی بافقی یكی از غزل سرایان بزرگ و برجسته ی مكتب وقوع و واسوخت است و از آنجایی كه مهم­ترین ویژگی شعر مكتب وقوع و واسوخت به نوعی تغییر در موضوعات شعری است؛ لذا ضروری است موضوعات دیوان وحشی بافقی به عنوان یكی از برجسته ترین شاعران این مكتب تجزیه و تحلیل گردد تا خواننده شناخت بهتری را نسبت به موضوعات شعری این شاعر بزرگ حاصل کند.

3-1- اهداف تحقیق

كلی ترین اهداف این پژوهش عبارتند از:

1- شناساندن بهتر شخصیت شعری وحشی بافقی

2- استخراج، دسته بندی و تحلیل موضوعات رایج در اشعار وحشی بافقی و بررسی توانمندی های او در بیان موضوعات متنوع شعری

اول و دوم، عواقب آن­ها، وضعیت ایران و برخی دولت­های آسیایی و اروپایی در این جنگ ها، بررسی کرد. با توجه به این که ارائه­ی تصویر بیگانگان در اشعار سه شاعر مشروطه (سید اشرف الدین گیلانی، بهار و عشقی) هدف این پژوهش است در این مقاله، از نوع تصویر ایرانیان از بیگانگان بر اساس چارچوب مفهومی این پژوهش، مطلبی گفته نشد.

فلاح، مرتضی- جعفری، لیلا (1387)، بیگانه­ستیزی در اشعار میرزاده عشقی، دانشکده­ی علوم انسانیدانشگاه سمنان، شماره22 ، ص 111- 130 .

نویسندگان این مقاله سعی کرده­اند به یکی از مهم­ترین درون مایه­های اشعار میرزاده عشقی که مخالفت با بیگانگان و ستیز وی با استعمارگران به ویژه انگلیس است، بپردازند. این مقاله با وجود بیان دقیق خود درباره واکنش عشقی در برابر بیگانگان و مبارزه بی­ امان او با وطن فروشان، تنها به جنبه­ های منفی حضور بیگانگان و بالاخص انگلیس اشاره کرده و کشورهای دیگر را به نوعی نادیده گرفته است.

4-1- حدود پژوهش

دیوان اشعار سید اشرف الدین گیلانی، میرزاده عشقی و محمدتقی بهار.

5-1- اهداف پژوهش

این پژوهش می­خواهد به این هدف برسد که سید اشرف الدین گیلانی، عشقی و بهار، چه تصویرهایی از بیگانگان در قالب چارچوب مفهومی که در فصل دوم ارائه شده، دارند و این تصاویر چقدر با هم یکسانند و یا از هم متمایز و متفاوت.

6-1- ضرورت انجام پژوهش

در خصوص تصویرشناسی بیگانگان در عصر مشروطه، با توجه به بررسی­های انجام شده، پژوهش خاصی صورت نگرفته است؛ بنابراین با توجه به این­که عصر مشروطه یا عصر بیداری با حضور چشم­گیر بیگانگان در عرصه­های مختلف اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی هم­زمان بوده است و به نوعی می­توان این دوره را شروع مداخلات گسترده­ی خارجی­ها در امور ایرانیان به شمار آورد؛ روشن شدن ابعاد حضور بیگانگان در آثار شاعران عصر مشروطه ( بهار، عشقی و نسیم شمال) می­تواند در دیدگاه ایرانیان، نسبت به این حضور گسترده موثّر باشد. هم­چنین بررسی تصاویر بیگانگان در اشعار این شعرا، نوع ارتباط و تعامل ایرانیان را با کشورهای دیگر(دوست یا دشمن) تبیین می­کند.

7-1- روش شناسی پژوهش

روش پژوهش در این پایان­ نامه تحلیلی و از روش جمع­آوری اطلاعات کتابخانه­ای است. در این تحقیق دیوان و کلیات اشعار سید اشرف­ الدین گیلانی (نسیم شمال)، ملک الشعرای بهار و میرزاده عشقی متن معیار قرارگرفته است. محقق پس از مطالعه در زمینه­ نظریه­ تصویرشناسی، متون مورد نظر را بر اساس مؤلفه ­های نظریه فوق مورد بررسی قرار داده است.

فصل دوم: چارچوب مفهومی تحقیق

1-2- تصویرشناسی

روابط انسان­ها بر اساس تصاویری که از دیگران دارند بنا می­شود. این دیدگاه­ها و نظرها، اساس روابط انسانی را شکل می­دهند. انسان تصویرساز بیش از این­که در جهان بیرونی زندگی کند در جهان تصویری که از خود و دیگران ساخته و پرداخته است زندگی می­کند. در شاخه­های متعدد دانش بشری پژوهش­های زیادی در زمینه­ تصویر صورت گرفته و هر دانشی از دریچه­ی خاص خود، آن را تبیین کرده است. بخشی از تحقیقات ادبی، هنری، روانشناسی، انسان شناسی،مردم شناسیو نیز فلسفه به این موضوع اختصاص دارد. بنابراین تصویرشناسی به نوعی موضوع بینارشته­ای محسوب می­شود(نامور مطلق، 1388: 120).

برای عنوان معرفت تصویری یا «ایماگولوژی»[1] معادلی بهتر از «تصویرشناسی» نمی­توان نهاد. با این حال اصطلاح «تصویرشناسی» بسیار عام و فراگیر است؛ درصورتی که این رویکرد و نقد، تعریفی خاص دارد و بخش محدودی از تصویر پژوهی در معنای عام آن را دربر می­گیرد. به بیان دیگر، میان عنوان و محتوا، رابطه­ی منطقی از نظر کمّی و کیفی وجود ندارد. اما نبود کلمات مناسب در این خصوص، موجب استفاده از کلمه­ای عام در معنایی خاص شده است. به این دلیل در همین جا لازم است از یک سوء تفاهم لفظی جلوگیری و اعلام شود که تصویرشناسی، معنایی خاص و محدود خود را دارد (همان: 121).

تصویر شناسی یكی از رشته­های فرعی ادبیات تطبیقی است كه در قرن نوزدهم در فرانسه تحت تأثیر متفكرانی مانند مادام دوستال[2]، هیپولیت­تن[3] به وجود آمد.

زمینه­های تحقیق در ادبیات تطبیقی گسترده و متعدد است. مهم­ترین این زمینه­ها عبارتند از: پژوهش در مورد وام ­واژه­ها؛ ادبیات ترجمه و بررسی مترجمان به عنوان واسطه­های انتقال پدیده­ها و آثار ادبی به ملت دیگر؛ بررسی سرگذشت انواع ادبی؛ تحقیق در باب موضوعات و اسطوره­های فرا ملی؛ بررسی سرگذشت نویسندگان و تأثیر آن­ها بر ادبیات ملت­های دیگر؛ مطالعه­ی منابع خارجی یک اثر یا نویسنده؛ بررسی مکتب های ادبی و جریان فکری؛ تصویر یک ملت در ادبیات ملتی دیگر ( تصویر شناسی) و …(نظری منظم،1389: 255).

تصویرشناسی یعنی؛ تصویری که ملتی از مردم و نژاد و فرهنگی دیگر در ذهن دارد، از دیگر موضوعات مورد توجه مکتب فرانسوی است. جواد حدیدی در آثارش، از جمله « جهانگردان فرانسوی در ایران» (1344ش.) و « ایران در ادبیات فرانسه» (1346ش.)، به سفر نامه­های تاوِرنیه[4] و شاردن[5] و نقش آن­ها در ایجاد تصویری مثبت از ایرانیان و تمدن ایرانی در فرانسه اشاره کرده و نشان داده که چگونه انتشار این سفرنامه­ها باعث استقبال از ترجمه­ی آثار ادب فارسی به زبان فرانسه شده است و بسیاری از مضامین و شخصیت­های داستانی ادب فارسی از این طریق به ادبیات فرانسه راه یافته است(انوشیروانی،1389 : 39).

هرچند چنین تحقیقاتی در مکتب فرانسوی ادبیات تطبیقی، مرسوم بوده است، نباید از آسیب­های آن­ها غافل شد. اغلب این سفرنامه­ها مملوّ از برداشت­های ساختگی و مغرضانه یا دست­کم سطحی و منفعت­طلبانه است. نویسندگان غربی بر اساس همین سفرنامه­ها رمان­هایی درباره­ی شرق نوشته­اند که یا با واقعیت انطباق ندارد یا در بهترین حالت، مانند رمان­نامه­های ایرانی منتسکیو، از شخصیت­های ایرانی، برای هجو و نقد اجتماعی کشور خود استفاده کرده­اند(همان : 39).

قدمت تصویرشناسی در شكل امروزی­اش به اواسط قرن بیستم می­رسد كه ژان- ماری­كاره[6] تصویرشناسی را « تفسیر متقابل ملت­ها، سفرها، سراب­ها » تعریف كرد. در تصویرشناسی عمدتاً دو نوع متن وجود دارد: نخست سفرنامه­ها و آثار داستانی هستند كه شخصیت های­شان خارجی­اند و یا متونی غیر سفرنامه­ای و داستانی كه تصویر كلی از یك كشور خارجی به دست می دهند (نانکت، 1390: 105).

«محکم»………………………………………………………………………………………………………… 21

1-4-2-معنای لغوی «متشابه»……………………………………………………………………………………………………….. 22

1-4-3-معنای اصطلاحی «محکم و متشابه»…………………………………………………………………………………….. 24

1-5-مفهوم «نسخ»………………………………………………………………………………………… 29

1-5-1-معنای لغوی «نسخ»…………………………………………………………………………………………………………… 29

1-5-2-نسخ در اصطلاح و تطور مفهومی آن از آغاز تا كنون……………………………………………………………….. 31

1-6-مفهوم «بررسی تطبیقی»………………………………………………………………………….. 34

1-6-1-معنای لغوی «تطبیق»………………………………………………………………………………………………………… 34

1-6-2-«پژوهش تطبیقی»……………………………………………………………………………………………………………… 34

فصل دوم: بررسی تطبیقی دیدگاه های آیت الله معرفت و آیت الله جوادی آملی در بحث «اسباب نزول» 35

مقدمه فصل…………………………………………………………………………………………………… 36

2-1-تعریف «اسباب نزول»………………………………………………………………………………. 37

2-1-1-تعریف «اسباب نزول» از نظر آیت الله معرفت…………………………………………………………………………. 37

2-1-2- تعریف «اسباب نزول» از نظر آیت الله جوادی آملی………………………………………………………………… 38

2-2-اهمیت اسباب نزول در تفسیر……………………………………………………………………. 39

2-2-1-اهمیت اسباب نزول در تفسیر از نظر آیت الله معرفت………………………………………………………………. 39

2-2-2-اهمیت اسباب نزول در تفسیر از نظر آیت الله جوادی آملی……………………………………………………….. 39

2-3-اسباب نزول و شأن نزول………………………………………………………………………….. 41

2-3-1-اسباب نزول و شأن نزول از دیدگاه آیت الله معرفت…………………………………………………………………. 42

2-3-2-اسباب نزول و شأن نزول از دیدگاه آیت الله جوادی آملی…………………………………………………………. 42

2-3-2-1-شأن نزول، فضای نزول و جوّ نزول قرآن از منظر آیت الله جوادی آملی……………………………. 43

2-3-2-2-تفاوت شأن، فضا و جوّ نزول……………………………………………………………………………………….. 44

2-3-2-3-تأثیر متقابل فضای نزول و معارف سوره………………………………………………………………………. 44

2-4-راه دست یابی به اسباب نزول…………………………………………………………………….. 46

2-4-1-بررسی روایات اسباب نزول………………………………………………………………………………………………….. 46

2-4-1-1-بررسی سندی روایات………………………………………………………………………………………………… 48

2-4-1-2-بررسی متنی روایات………………………………………………………………………………………………….. 49

2-4-2-اعتبار روایات اسباب نزول……………………………………………………………………………………………………. 50

2-4-2-1-بررسی های سندی…………………………………………………………………………………………………….. 50

2-4-2-2-بررسی های متنی………………………………………………………………………………………………………. 50

2-4-3-راه دست یابی به اسباب نزول از دیدگاه آیت الله معرفت…………………………………………………………… 52

2-4-4-راه دست یابی به اسباب نزول از دیدگاه آیت الله جوادی آملی…………………………………………………… 53

2-4-4-1-نقش روایات در فهم قرآن از دیدگاه آیت الله جوادی آملی………………………………………………. 55

2-4-5-حجیت قول صحابه…………………………………………………………………………………………………………….. 59

2-4-5-1-حجیت قول صحابه از دیدگاه آیت الله معرفت………………………………………………………………. 62

2-4-5-2-حجیت قول صحابه از دیدگاه آیت الله جوادی آملی……………………………………………………….. 63

2-5-تعابیر بازگو کننده ی اسباب نزول………………………………………………………………… 65

2-5-1-تعابیر بازگو کننده ی اسباب نزول از دیدگاه آیت الله معرفت……………………………………………………… 66

2-6-فواید شناخت اسباب نزول…………………………………………………………………………. 67

2-7-عمومیت لفظ یا خصوص سبب……………………………………………………………………. 69

2-7-1-تعدد سبب و وحدت نزول…………………………………………………………………………………………………… 71

2-7-2-عمومیت لفظ یا خصوص سبب از دیدگاه آیت الله معرفت………………………………………………………… 72

2-7-3-عمومیت لفظ یا خصوص سبب از دیدگاه آیت الله جوادی آملی………………………………………………… 72

تطبیق دیدگاه های آیت الله معرفت و آیت الله جوادی آملی در بحث «اسباب نزول»……….. 74

جمع‏بندی دیدگاه های آیت الله معرفت و آیت الله جوادی آملی در بحث «اسباب نزول»….. 75

فصل سوم: بررسی تطبیقی دیدگاه های آیت الله معرفت و آیت الله جوادی آملی در بحث «محکم و متشابه» 76

مقدمه فصل…………………………………………………………………………………………………… 77

3-1-تعریف «محکم و متشابه»…………………………………………………………………………. 79

3-1-1-تعریف «محکم و متشابه» در دیدگاه آیت الله معرفت……………………………………………………………… 79

3-1-2-تعریف «محکم و متشابه» در دیدگاه آیت الله جوادی آملی………………………………………………………. 81

3-2-نسبت تشابه و ابهام از دیدگاه آیت الله معرفت……………………………………………….. 84

3-2-1-علل و عوامل ابهام از دیدگاه آیت الله معرفت………………………………………………………………………….. 85

3-2-2-علل و عوامل تشابه از دیدگاه آیت الله معرفت…………………………………………………………………………. 86

3-2-3-منشأ تشابه در قرآن از دیدگاه آیت الله جوادی آملی………………………………………………………………… 87

3-3-محکم و متشابه در قرآن…………………………………………………………………………… 88

3-3-1-محکم و متشابه در قرآن از نگاه آیت الله معرفت……………………………………………………………………… 89

3-3-2-محکم و متشابه در قرآن از نگاه آیت الله جوادی آملی……………………………………………………………… 90

3-4-تقسیم بندی تشابه…………………………………………………………………………………… 92

3-4-1-تقسیم بندی تشابه از دیدگاه آیت الله معرفت………………………………………………………………………… 92

3-4-2-تقسیم بندی تشابه از دیدگاه آیت الله جوادی آملی…………………………………………………………………. 94

3-5-تأویل……………………………………………………………………………………………………. 97

3-5-1-مفهوم «تأویل»…………………………………………………………………………………………………………………… 97

3-5-2-رابطه ی تأویل با آیات محکم و متشابه………………………………………………………………………………….. 99

3-5-2-1-اختصاص تأویل به آیات متشابه………………………………………………………………………………. 101

3-5-3-تأویل از نگاه آیت الله معرفت……………………………………………………………………………………………… 103

3-5-4-تأویل از نگاه آیت الله جوادی آملی………………………………………………………………………………………. 104

3-5-4-1-معنای اصطلاحی «تأویل» و حکمت تكرار این واژه در آیه ی7/آل عمران………………………. 104

3-5-4-2-برخی آراء درباره ی معنای «تأویل»…………………………………………………………………………… 106

3-5-4-3-انواع تأویل…………………………………………………………………………………………………………….. 107

3-5-4-4-معنای ظهور تأویل قرآن در قیامت…………………………………………………………………………… 108

3-5-4-5-تفاوتتعبیر خوابو تأویل………………………………………………………………………………………. 109

3-5-4-6-فرق تفسیر و تأویل…………………………………………………………………………………………………. 111

3-5-4-7-تأویل، غیر از تفسیر باطن است………………………………………………………………………………… 113

3-5-4-8-وضع الفاظ برای مفهوم عام، روح معنا و هدف آن……………………………………………………….. 114

3-6-علم به تأویل متشابهات………………………………………………………………………….. 115

3-6-1-علم به تأویل متشابهات از نگاه آیت الله معرفت…………………………………………………………………….. 116

3-6-2-علم به تأویل متشابهات از نگاه آیت الله جوادی آملی…………………………………………………………….. 118

3-6-2-1-«واو» عطف یا استیناف…………………………………………………………………………………………… 118

3-6-2-2-عملكرد راسخان در علم درباره ی متشابهات………………………………………………………………. 120

3-7-حکمت وجود آیات متشابه در قرآن…………………………………………………………… 122

3-7-1-دیدگاه آیت الله معرفت در حكمت وجود آیات متشابه در قرآن………………………………………………. 125

3-7-2-دیدگاه آیت الله جوادی آملی در حكمت وجود آیات متشابه در قرآن………………………………………. 127

3-8-مرجع بودن آیات محکم نسبت به آیات متشابه……………………………………………. 133

3-8-1-دیدگاه آیت الله جوادی آملی در مرجعیت آیات محکم نسبت به آیات متشابه…………………………. 133

3-8-1-1-راز تعبیر به «أُمّ» نه «أُمهات»…………………………………………………………………………………. 135

3-9-بحثی پیرامون حروف مقطّعه……………………………………………………………………. 138

3-9-1-«حروف مقطّعه» از دیدگاه آیت الله جوادی آملی………………………………………………………………….. 139

3-10-محکم و متشابه در روایات……………………………………………………………………. 142

3-10-1-محکم و متشابه در روایات از دیدگاه آیت الله جوادی آملی………………………………………………….. 142

تطبیق دیدگاه های آیت الله معرفت و آیت الله جوادی آملی در بحث…………………………. 144

جمع‏بندی دیدگاه های آیت الله معرفت و آیت الله جوادی آملی در بحث…………………….. 146

فصل چهارم: بررسی تطبیقی دیدگاه های آیت الله معرفت و آیت الله جوادی آملی در بحث «نسخ» 147

مقدمه فصل………………………………………………………………………………………………… 148

4-1-تعریف «نسخ»………………………………………………………………………………………. 149

4-1-1-تعریف «نسخ» از نظر آیت الله معرفت…………………………………………………………………………………. 149

4-1-1-1-حقیقت «نسخ»……………………………………………………………………………………………………… 150

4-1-2-تعریف «نسخ» از نظر آیت الله جوادی آملی…………………………………………………………………………. 150

4-1-2-1-«نسخ» مصطلح، مربوط به شریعت و منهاج است………………………………………………………. 152

4-2-«نسخ» در قرآن…………………………………………………………………………………….. 155

4-2-1-«نسخ» در قرآن از نظر آیت الله معرفت……………………………………………………………………………….. 155

4-2-2-«نسخ» در قرآن از نظر آیت الله جوادی آملی……………………………………………………………………….. 156

4-2-2-1-حقیقت «نسخ»……………………………………………………………………………………………………… 157

4-2-2-2-شبهه ی «نسخ آیات»……………………………………………………………………………………………… 159

4-2-2-3-صیانت قرآن از نسخ و تحریف‏………………………………………………………………………………….. 160

4-2-2-4-گستره ی «آیه»………………………………………………………………………………………………………. 161

4-2-2-5-نسخ احکام تشریعی………………………………………………………………………………………………… 164

4-3-اهمیت شناخت ناسخ و منسوخ………………………………………………………………… 166

4-3-1-اهمیت شناخت ناسخ و منسوخ از نظر آیت الله معرفت…………………………………………………………… 166

4-3-2-اهمیت شناخت ناسخ و منسوخ از نظر آیت الله جوادی آملی…………………………………………………… 167

4-4-روش شناخت ناسخ و منسوخ، و شرایط نسخ………………………………………………. 168

4-4-1-روش شناخت ناسخ و منسوخ، و شرایط نسخ از نظر آیت الله معرفت……………………………………….. 168

4-4-2-روش شناخت ناسخ و منسوخ، و شرایط نسخ از نظر آیت الله جوادی آملی……………………………….. 170

4-5-امکان وقوع «نسخ» در قرآن و گونه های آن…………………………………………………. 171

4-5-1-امکان وقوع «نسخ» در قرآن و گونه های آن از نظر آیت الله معرفت…………………………………………. 171

4-5-2-امکان وقوع «نسخ» در قرآن و گونه های آن از نظر آیت الله جوادی آملی…………………………………. 173

4-5-2-1-ناسازگاری تفكر تفویض با قبول نسخ………………………………………………………………………… 174

4-5-2-2-نسخ و تخصیص قرآن با خبر واحد…………………………………………………………………………… 175

4-6-انواع نسخ……………………………………………………………………………………………. 178

4-6-1-انواع نسخ از نظر آیت الله معرفت…………………………………………………………………………………………. 178

4-6-2-انواع نسخ از نظر آیت الله جوادی آملی…………………………………………………………………………………. 180

4-7-حکمت نسخ…………………………………………………………………………………………. 182

4-7-1-حکمت نسخ از نظر آیت الله معرفت…………………………………………………………………………………….. 182

4-7-2-حکمت نسخ از نظر آیت الله جوادی آملی…………………………………………………………………………….. 183

4-8-تفاوت نسخ با تخصیص…………………………………………………………………………… 185

4-8-1-تفاوت نسخ با تخصیص از نظر آیت الله معرفت……………………………………………………………………… 185

4-8-2-تفاوت نسخ با تخصیص از نظر آیت الله جوادی آملی……………………………………………………………… 185

4-9-تفاوت نسخ با بداء…………………………………………………………………………………. 186

4-9-1-تفاوت نسخ با بداء از نظر آیت الله معرفت…………………………………………………………………………….. 186

4-9-2-تفاوت نسخ با بداء از نظر آیت الله جوادی آملی…………………………………………………………………….. 187

تطبیق دیدگاه های آیت الله معرفت و آیت الله جوادی آملی در بحث «نسخ»……………….. 189

جمع‏بندی دیدگاه های آیت الله معرفت و آیت الله جوادی آملی در بحث «نسخ»………….. 190

پیشنهاد تحقیق…………………………………………………………………………………………… 191

منابع و مآخذ………………………………………………………………………………………………. 192

الملخص:…………………………………………………………………………………………………….. 198

Abstract…………………………………………………………………………………………………….. 200

تدریج……………………………………………………………………………………………………………………. 29

1-2-1-3- اصل مداومت و استمرار…………………………………………………………………………………………………… 30

1-2-1-4- اصل آگاهی بخشی…………………………………………………………………………………………………………. 30

1-2-1-5- اصل تفاوتهای فردی……………………………………………………………………………………………………….. 30

1-2-1-6- اصل اعتدال…………………………………………………………………………………………………………………… 31

1-2-1-7- اصل احترام……………………………………………………………………………………………………………………. 32

1-2-1-8- فراهم آوردن زمینه برای به فعلیت رسیدن تواناییهای بالقوهی فرد………………………………………. 32

1-2-1-9- توجه به سیر رشد كودكان و نوجوانان در ابعاد شناختی و عاطفی و تأثیر عامل سن در این رابطه 33

1-2-1-10- رابطهی تربیت دینی و عادت…………………………………………………………………………………………. 34

1-2-1-11- توجه به رشد عقلی كودك و نقش تعقّل و استدلال در تربیت دینی………………………………….. 35

1-2-1-12- نقش الگو در تربیت دینی……………………………………………………………………………………………… 36

1-3- عوامل مؤثر در تربیت………………………………………………………………………………….. 37

1-3-1- عامل وراثت…………………………………………………………………………………………………………………………….. 37

1-3-2- گزینش همسر…………………………………………………………………………………………………………………………. 39

1-3-3- بارداری…………………………………………………………………………………………………………………………………… 40

1-3-4- شیر……………………………………………………………………………………………………………………………………….. 41

1-3-5- غذا………………………………………………………………………………………………………………………………………… 41

1-3-6- خانه و خانواده…………………………………………………………………………………………………………………………. 41

1-3-7- رفاقت و معاشرت…………………………………………………………………………………………………………………….. 42

1-3-8- مدرسه……………………………………………………………………………………………………………………………………. 43

1-3-9- اجتماع کلان…………………………………………………………………………………………………………………………… 44

1-3-10- رسانهها………………………………………………………………………………………………………………………………… 46

1-3-11- شغل و کار……………………………………………………………………………………………………………………………. 46

1-3-12- عبادت…………………………………………………………………………………………………………………………………. 47

1-4- دین……………………………………………………………………………………………………………. 48

1-4-1- واژهی دین از نظر لغت…………………………………………………………………………………………………………….. 48

1-4-2- تعریف دین در اصطلاح…………………………………………………………………………………………………………….. 49

1-4-3- تعاریف ماهوی دین………………………………………………………………………………………………………………….. 50

1-4-4- تعاریف روانشناختی و جامعهشناختی از دین………………………………………………………………………………. 51

1-4-5- دین از نظر دانشمندان غرب……………………………………………………………………………………………………… 52

1-4-6- شناخت حقیقت دین………………………………………………………………………………………………………………… 53

1-5- تربیت دینی………………………………………………………………………………………………… 55

1-5-1- اهداف تربیت دینی در آموزش و پرورش…………………………………………………………………………………….. 57

1-5-2- مراحل تربیت دینی از دیدگاه حضرت رسول اکرم (ص)………………………………………………………………. 59

1-5-2-1- مرحلهی سیادت…………………………………………………………………………………………………………….. 59

1-5-2-1-1- میل شدید به بازی………………………………………………………………………………………………. 59

1-5-2-1-2- فرماندهی و ادارهی دیگران…………………………………………………………………………………….. 60

1-5-2-2- مرحلهی اطاعت……………………………………………………………………………………………………………… 61

1-5-2-2-1- ادب پذیری………………………………………………………………………………………………………….. 61

1-5-2-2-2- آموزش پذیری……………………………………………………………………………………………………… 61

1-5-2-3- مرحلهی وزارت……………………………………………………………………………………………………………….. 62

1-5-2-3-1- رشد جهشی احساسات………………………………………………………………………………………….. 62

1-5-2-3-2- گرایش به درستکاری…………………………………………………………………………………………….. 62

1-5-2-3-3- شایستگی مشورت………………………………………………………………………………………………… 63

1-5-2-3-4- ابراز وجود…………………………………………………………………………………………………………….. 63

1-5-3- اوصاف تربیت دینی………………………………………………………………………………………………………………….. 63

1-5-3-1- شمول و فراگیری……………………………………………………………………………………………………………. 63

1-5-3-2- وحدت هدف و مسیر………………………………………………………………………………………………………. 64

1-5-3-3- اجتهاد پذیری………………………………………………………………………………………………………………… 65

1-5-3-4- آینده گرایی…………………………………………………………………………………………………………………… 66

نتیجه بحث…………………………………………………………………………………………………………………………………………… 66

1-5-4- ریشههای تربیت ناپذیری دینی…………………………………………………………………………………………………. 67

1-5-4-1- آسیب های وراثتی………………………………………………………………………………………………………….. 67

1-5-4-2- آسیب های محیطی………………………………………………………………………………………………………… 67

1-5-4-3- آسیب های ناشی از تغذیه……………………………………………………………………………………………….. 68

1-5-4-4- آسیبهای ناشی از مربیان…………………………………………………………………………………………………. 68

1-5-4-5- روشهای آسیب زا……………………………………………………………………………………………………………. 68

1-6- معرفی استان کرمانشاه………………………………………………………………………………… 70

1-6-1- موقعیت و وسعت……………………………………………………………………………………………………………………… 70

1-6-2-آب و هوا…………………………………………………………………………………………………………………………………. 70

1-7- آشنایی با فرهنگ و نژاد استان کرمانشاه………………………………………………………. 72

1-7-1- جمعیت………………………………………………………………………………………………………………………………….. 72

1-7-2- نژاد………………………………………………………………………………………………………………………………………… 73

1-7-3- زبان گویش…………………………………………………………………………………………………………………………….. 73

1-7-3-1- گویش کردی کلهری………………………………………………………………………………………………………. 73

1-7-3-2- گویش کردی اورامی……………………………………………………………………………………………………….. 74

1-7-3-3- گویش کردی سورانی……………………………………………………………………………………………………… 74

1-7-3-4- گویش لکی……………………………………………………………………………………………………………………. 74

1-7-4- مذهب……………………………………………………………………………………………………………………………………. 74

1-8- مقتضیات دورهی نوجوانی…………………………………………………………………………….. 76

مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 76

1-8-1- نیازهای دورهی نوجوانی……………………………………………………………………………………………………………. 76

1-8-1-1- نیاز به مهربانی و محبت…………………………………………………………………………………………………. 77

1-8-1-2- نیاز به امنیت و آسایش خاطر………………………………………………………………………………………….. 77

1-8-1-3- نیاز به احساس تعلق داشتن و مورد قبول گروه همسالان واقع شدن…………………………………….. 78

1-8-1-4- نیاز به قابلیت و احترام……………………………………………………………………………………………………. 79

1-8-1-5- نیاز به استقلال………………………………………………………………………………………………………………. 79

1-8-1-6- نیاز به تشخیص و قدردانی………………………………………………………………………………………………. 79

1-8-1-7- نیاز به مذهب و فلسفهی حیات……………………………………………………………………………………….. 80

1-8-1-8- نیاز به داشتن هدفی مشخص در زندگی…………………………………………………………………………… 80

1-8-1-9- نیاز به احساس هویت و شناخت خود……………………………………………………………………………….. 80

1-8-1-10- نیاز به احساس رشد، کمال و خودشکوفایی…………………………………………………………………….. 81

1-8-2- جامعه آماری تحقیق و بررسی نیازهای دورهی نوجوانی با مطالب کتاب درسی………………………………. 81

فصل دوم: تحلیل ، نقد و بررسی داده های جامعه آماری…………………………………………. 83

2-1- اصول حاکم بر برنامهی قرآن و تعلیمات دینی دورهی متوسطه………………………. 84

2-2- معرفی کتاب دین و زندگی (1)…………………………………………………………………….. 86

2-3- نقد و برسی محتوای کتاب دین و زندگی (1)………………………………………………… 87

2-4- بررسی شیوه های مرسوم در تحلیل آمار……………………………………………………….. 93

مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 93

2-4-1- شیوه پژوهش………………………………………………………………………………………………………………………….. 93

2-4-2- جامعهی آماری………………………………………………………………………………………………………………………… 94

2-4-3- معیارهای جامعه آماری…………………………………………………………………………………………………………….. 94

2-4-4- جنسیت………………………………………………………………………………………………………………………………….. 94

2-4-4-1- رشته تحصیلی……………………………………………………………………………………………………………….. 94

2-4-4-2- سن………………………………………………………………………………………………………………………………. 95

2-4-4-3- وضعیت اقتصادی……………………………………………………………………………………………………………. 95

2-5- بررسی سؤالات طراحی شده…………………………………………………………………………. 96

2-5-1- روایی ابزار اندازه گیری……………………………………………………………………………………………………………… 96

2-5-2- اعتبار پرسشنامه………………………………………………………………………………………………………………………. 96

2-5-3- روش آماری تجزیه و تحلیل اطلاعات…………………………………………………………………………………………. 97

2-5-4- آمار توصیفی……………………………………………………………………………………………………………………………. 98

2-5-4-1- ویژگی های جمعیت شناختی پاسخدهندگان…………………………………………………………………….. 98

2-5-5- توزیع فراوانی و درصد پاسخ به سؤالات پرسشنامه…………………………………………………………………….. 100

2-5-6- تناسب محتوای کتاب با نیاز دانش آموزان………………………………………………………………………………… 136

2-5-7- نیاز های اساسی دانش آموزان…………………………………………………………………………………………………. 137

2-5-8- اندیشه، اخلاق و اعمال دانش آموزان……………………………………………………………………………………….. 137

2-5-9- آمار استنباطی………………………………………………………………………………………………………………………. 138

2-5-10- فرضیات پژوهش…………………………………………………………………………………………………………………. 139

2-5-10-1- فرض اول………………………………………………………………………………………………………………….. 139

2-5-10-2- فرض دوم…………………………………………………………………………………………………………………. 140

2-5-10-3- فرض سوم………………………………………………………………………………………………………………… 141

2-5-11- تجزیه و تحلیل متغیّرهای تحقیق…………………………………………………………………………………………. 142

2-5-11-1- متغیّر تناسب محتوای کتاب با نیاز دانش آموزان…………………………………………………………… 143

2-5-11-2- متغیّر نیاز های اساسی دانش آموزان……………………………………………………………………………. 143

2-5-11-3- متغیّر اندیشه، اخلاق و اعمال دانشآموزان…………………………………………………………………….. 143

نتیجه فصل………………………………………………………………………………………………………… 144

نتایج و دستاوردهای تحقیق………………………………………………………………………………… 145

محدودیتهای تحقیق……………………………………………………………………………………………. 148

فهرست منابع…………………………………………………………………………………………………….. 149

الملخص…………………………………………………………………………………………………………….. 154

Abstract………………………………………………………………………………………………………… 155

چکیده

پژوهش پیش رو با هدف بررسی میزان تناسب محتوای کتاب دین و زندگی (1) با نیاز دانش آموزان شهر کرمانشاه انجام شده است. در این پژوهش ضمن تعریف لغوی و اصطلاحی تربیت، دین، تربیت دینی و ذکر عوامل مؤثر بر تربیت دینی، نقش ایمان در تربیت دینی، نقش تربیت دینی بر آرامش روانی، اصول و مبانی تربیت دینی و همچنین توجه به اهداف، روش­ها، مراحل تربیت دینی و اصول حاکم بر برنامه­های دینی و قرآن دوره­ی متوسطه، به معرفی کتاب دین وزندگی (1) و نقد و بررسی آن پرداخته شده است.

نمونه­ی مورد نظر در این پژوهش شامل 472 نفر دانش آموز دختر و پسر مناطق سه­گانه دبیرستان­های شهر کرمانشاه است که با روش نمونه گیری تصادفی ساده، از میان تمام دبیرستان­های شهر کرمانشاه انتخاب گردیده است.

با توجه به داده­ها و تحلیل آن­ها نتایج زیر به دست آمد:

میان محتوای کتاب دین و زندگی سال اول دبیرستان و نیاز های دانش آموزان رابطه مستقیم و بیشتر تناسب وجود دارد.