2-1-1-6- بیمه عمر و حق عمری.. 63

2-2- نظریه عدم توقیفی بودن عقود. 66

2-2-1- استقلال عقد بیمه عمر بر فرض عدم توقیفی بودن عقود. 72

فصل سوم: اشکالات فقهی عقد بیمه عمر. 73

3-1- بیمه عمر و غرر. 75

3-1-1- معنای لغوی.. 76

3-1-2- معنای اصطلاحی.. 77

3-1-3- معامله غرری.. 78

3-1-4- چه نوع غرری موجب بطلان معامله است؟. 80

3-1-5- تحلیل غرر در بیمه عمر. 81

3-2- بیمه عمر و تعلیق.. 84

3-2-1- معنای لغوی.. 85

3-2-2- معنای اصطلاحی.. 86

3-2-3- بررسی ادله بطلان تعلیق.. 87

1. اجماع. 87

2. امتناع تعلیق انشاء. 88

3. منافات تعلیق با تنجیز. 89

3-2-4- تحلیل تعلیق در بیمه عمر. 90

3-3- بیمه عمر و قمار. 91

3-3-1- معنای لغوی.. 92

3-3-2- معنای اصطلاحی.. 93

3-3-3- ادله حرمت قمار. 95

3-3-4- تحلیل قمار در بیمه عمر. 97

3-4- بیمه عمر و شخصی بودن قراردادها 99

3-4-1- تعهد به نفع ثالث در فقه. 100

3-4-2- تحلیل تعهد به نفع ثالث در بیمه عمر. 103

3-5- بیمه عمر و ضمان مالم یجب… 105

3-5-1- ادله بطلان ضمان مالم یجب… 106

3-5-2- نقد ادله بطلان ضمان مالم یجب… 107

3-5-3- تحلیل ضمان مالم یجب در بیمه عمر. 110

3-6- بیمه عمر و ربا 111

3-6-1- معنای لغوی.. 112

3-6-2- معنای اصطلاحی.. 112

3-6-3- تحلیل ربا در بیمه عمر. 114

نتیجه گیری.. 117

منابع و مآخذ. 119

چكیده

بیمه عمر یکی از عقود مستحدثی است که در جهان پر مخاطره امروز ، با استقبال رو به افزایشی رو به رو است و در سطح خرد و کلان جامعه دارای ارزش افزوده مادی و معنوی می باشد . آن چه در بیمه عمر دارای ارزش شایان توجه بوده و حق بیمه های پرداختی بیمه گذار در مقابل آن قرار می گیرد ، تأمین و آرامش در برابر خطر فوت است که بیمه گر به بیمه گذار ارائه می نماید . راه حل تصحیح عقد بیمه عمر بر اساس دیدگاه توقیفی بودن عقود ، تطبیق آن با یکی از عقود معهود فقهی است و در این راستا ، مسیر تطبیق بیمه عمر با عقد ضمان و عقد صلح نسبت به سایر عقود ، هموارتر است .

بر مبنای دیدگاه عدم توقیفی بودن عقود نیز ، بیمه عمر به عنوان عقدی مستقل ، بر عمومات و اطلاقات ادله صحت عقود عرضه می شود و در صورت بریء بودن از موانع صحت عقود ، می توانیم حکم به صحت آن بنماییم . برای نیل به این مهم ، ناگزیر از رفع شبهه هایی مانند غرر و تعلیق و ربا در بیمه عمر و ارائه راهکارهایی برای سازگاری بیمه عمر با مبانی فقهی امامیه خواهیم بود .
مقدمه

1- ضرورت تحقیق

یکی از مهم ترین اندیشه های هر شخص در زندگی فردی و اجتماعی ، ایجاد شرایط مطلوب برای تامین آتیه و پیشگیری از عواقب نا مطلوب حوادث ناخواسته به منظور نیل به آرامش خاطر است. با توجه به اینکه انسان ها هر روز با مشکلات متعددی رو به رو بوده و در معرض خطرات گوناگون قرار می گیرند ، صنعت بیمه یکی از پدیده هایی است که جوامع بشری در عصر جدید روز به روز استقبال بیشتری از آن می کنند و با زیر پوشش بیمه قرار دادن خود ، تأمین منبع مالی در شرایط سخت آتیه را تضمین می نمایند .

هر چه روابط اجتماعی وسیع تر و پیچیده تر می شود ، تواتر و شدت خطراتی که زندگی انسانی را تهدید می کند افزایش می یابد ، زیرا تکنولوژی و یا هر وسیله جدیدی که وارد زندگی انسان می شود ، خطرات جدیدی را هم برای بشر به ارمغان می آورد و چه بسا همین خطرات ، که بشر قدرت جلوگیری از آن را ندارد ، باعث بروز فجایع غیر قابل جبرانی گردد .

او بیشتر عمر خود را صرف تعلیم و تربیت خاندان خویش کرد و «دارای تالیفات و منشات بوده و شعر هم می گفته» از مکتوبات او می توان به «تبیین کذب المفتری» و «طبقات الشافعیه» اشاره نمود.

به گفته ی سبکی از مولفات او می توان تفسیر کبیر، التّحبیرفی التذکیر، آداب الصوفیه، لطائف الاشارات، الجواهر، عیون الاجوبه فی اصول الاسوله، کتاب المناجاه، نکت اولی النهی، نحو القلوب کبیر، نحو القلوب، احکام السماع، الاربعین و الرساله را نام برد.[5]

2-1- شرح حال هجویری غزنوی

تاریخ ولادت ابوالحسن بن عثمان بن ابی علی الجلابی الهجویری الغزنوی، که عدّه ای از او با عنوان «جلابی» یا «هجویری» یا «غزنوی» یاد کرده اند و عدّه ای دیگر وی را «پیر هجویر» خوانده اند، معلوم نیست و از مطالعه ی منابع موجود بر می آید که وی معاصر ابو سعید ابی الخیر (357 تا 440 هـ) است و احتمالاً در اواخر قرن چهارم هجری در شهر غزنه چشم به جهان گشوده است و دوره ی کودکی و جوانی را در جلاب و هجویر (از محلات غزنه) میان خانواده ای محترم و پرهیزگار سپری کرد و زیر نظر و تربیت پدرش شیخ عثمان بن ابی علی نشو و نما یافت. مادر او نیز از خاندان پرهیزگاری بود که برادرش (دایی هجویری) را «تاج الاولیا» می خواندند و مرقدش را زیارت می کردند.

او در اثر خود کشف المحجوب بیست و هشت بار نام خود را ذکر کرده است. در هند و پاکستان و برخی از مصادر به لقب «داتا گنج بخش» یا «گنج بخش» شهرت دارد.

در شریعت از مذهب امام ابو حنیفه و در طریقت از مسلک جنید پیروی می کرد و «صحو» را فنا گاه مردان می دانست و آن را بر «سکر» که بازیگاه کودکان است ترجیح می داد.

وی در همه جا از استادان خود و با کسانی که آشنا بوده به احترام و نیکی یاد می کند. از استادان او می توان به شیخ عبادابوالفضل محمدبن الحسن الختّلی، ابوالعباس احمد بن محمد الاشقانی، ابوالقاسم علی بن عبدالله الگرگانی و ابو جعفرمحمد بن المصباح الصیدلانی اشاره کرد. او امام ابوالقاسم قشیری را در همه جا «امام و استاد» خود می نامد و ابو سعید ابی الخیر را «شاهنشاه محبّان و ملک الملوک صوفیان» می خواند.

هجویری پس از تحصیلات مقدماتی خود به سیر و سفر پرداخته و از بسیاری از نواحی و شهرهای ایران چون: سوریه، ترکستان، عراق، خراسان، ماوراءالنهر، گرگان، شام و آذربایجان دیدن کرده است.

بنابرگفته هایی، او یک بار یا دو بار ازدواج کرده است و زندگی زناشویی او کوتاه مدت بوده و خاطر او را آزرده است.

او به امر پیر خود به لاهور سفر کرد و در این سفر احتمالاً چهل سال داشت، پس از ورود به آن جا مسجدی بنا نمود و به ترویج دین اسلام و ارشاد مردم پرداخت و با این که در این راه توفیقات فراوانی کسب نمود امّا از اقامت در لاهور خرسند نبود.

محوی………………………………………………………………………………………………………… 105

انسان کامل………………………………………………………………………………………………… 106

حقیقت محمّدی…………………………………………………………………………………………. 107

فنا………………………………………………………………………………………………………………. 108

بازتاب اوضاع زمانه در دیوان اشعار محوی…………………………………………………. 109

روح ملی گرایانه و حس ناسیونالیستی در اشعارمحوی …………………………………… 110

اندیشه های مشترک در دیوان حافظ و محوی ………………………………………………. 111

دستاوردها (نتیجه گیری)……………………………………………………………………. 127

فهرست منابع و مآخذ…………………………………………………………………………. 132

ضمایم و نمودارها………………………………………………………………………………… 136

چکیده انگلیسی………………………………………………………………………………….. 145

چکیده:

در این پژوهش، اشعار حافظ(727- 795ه.ق) و اشعار محوی شاعر كرد زبان (1246-1324ه‍. ق) از منظر سبك شناسی مقایسه شده و در سه مقولة زبانی، ادبی و فكری مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. محوی در سطح های زبانی و ادبی از حافظ به طور مستقیم یا غیر مستقیم تأثیر پذیرفته و این تأثیرات به شیوه های مختلف در دیوان او نمود یافته است؛ امّا در سطح فكری با وجود شباهت هایی، تفاوت مشرب فكری و اندیشة آنان كاملاً واضح و مبرهن است.

این پایان نامه در دو بخش تنظیم شده است:

بخش اوّل (كلیّات) شامل: مقدمه، بیان مسأله، فرضیّه ها، اهداف و پیشینة تحقیق است.

بخش دوم شامل سه فصل است:

فصل اوّل (سطح زبانی) به سه زیر فصل آوایی، لغوی و نحوی تقسیم شده است.

در فصل دوم (سطح ادبی) صور خیال و صناعات بدیع معنوی پرکاربرد در دیوان هردو شاعر، مورد بررسی قرار گرفته و قالب های شعری هر دو دیوان در پایان این فصل آمده است.

در فصل سوم (سطح فكری) بازتاب اوضاع زمانه، بدبینی و خوشبینی شاعران، روح ملّی گرایانه و اندیشه های مشترك هر دو شاعر بررسی و اختلاف مشرب فكری آنان عنوان شده است.

نتایج این تحقیق بیانگر این است که:محوی در سطح های زبانی و ادبی از حافظ تأثیر پذیرفته است ،امّا در سطح فكری از حافظ متأثر نیست وبا او در مشرب عرفانی تفاوت دارد

در این تحقیق از 75 كتاب و 11 مقالۀ مجلات علمی- پژوهشی بعنوان منبع استفاده شده است كه در بخش منابع و مآخذ فهرست آن ها آمده است .

ضمایم، پیوست ها و نمودار ها خلاصه ای از مباحث مورد تحقیق را به تصویر كشیده است.

بخش اول: کلیات

ملا محمّد بن عثمان بالخی (1246-1324ه‍.ق) شاعر کرد زبان اهل سلیمانیه و متخلص به « محوی» اشعار خود را به زبان های کردی و فارسی سروده است، او در این سرایش به دیوان اشعار سرایندگان قبل از خود نظر داشته و از دیوان ها بهره ها برده است. تامّل و تفحّص در دیوان او مؤید این است که: به طور مستقیم یا غیر مستقیم از سخنان شاعران پارسی گوی ایران مخصوصا « حافظ » استفاده نموده و این بهره جویی به شیوه های مختلف (تضمین، تخمیس، نقل به مضمون و ….)دردیوان کردی_ فارسی او نمود یافته که در خور توجّه و تامّل است.

بسامد بالای مضمون های شعری حافظ و نمود گستردۀ واژگان و ترکیبات زیبای او دردیوان محوی، نگارنده را بر آن داشت تا اشعار این دو شاعر را از منظر سبک شناسی با هم مقایسه کند و در ضمن آن به تاثیر پذیری های محوی از حافظ اشاره نماید.

با توجّه به این که محوی بخش اعظم اشعارش رابه زبان کردی سروده است، قبل از مقایسه اشعار این دو شاعر، توضیح موارد ذیل(در حد وسع رساله) ضروری به نظر رسید:

– زبان، خط و ادبیّات کردی

– محوی و شاعران پارسی گوی ایرانی

– محوی و شعر او

– شاعران کرد و زبان فارسی

– شاعران کرد و حافظ

– پشینۀتاثیر و تأثّر در ادبیّات

زبان کردی:

زبان یکی از توانایی های ذهن انسان است که خداوند همچون سایر نعمات به او ارزانی داشته است، زبان شناسان تعاریف متعددی در این زمینه ارائه داده اند و هر یک با توجّه به تخصص و پژوهش خود به اظهار نظر در این زمینه پرداخته اند، امّا آنچه که برای بشریّت مهم به نظر می رسد نقش ارتباطی آن است که همچون پلی گذشتگان و آیندگان را بهم می رساند. ما عمدتاً به وسیلۀ زبان ارتباط برقرار می کنیم، وبه کمک زبان تفکر و استدلال می نماییم وبا بیانی خلّاق، زبان را بر تن تخیّل خود می پوشانیم.

زبان کردی نیز به عنوان یکی از زبان های زندۀ دنیا همواره مورد توجّه مستشرقان و پژوهشگران قرار گرفته است و درمورد آن و لهجه های مختلفش تحقیقات زیادی انجام شده است.

ولادیمیر مینورسکی (1877-1966)، مستشرق بزرگ و نامدار روس، زبان کردی را از خانوادۀ زبان های آریایی می داند و آن را با زبان اوستایی به طور مستقیم ارتباط می دهد.

او بر این باور است که زبان کردی مانند قسمت اعظم لهجه های جدید فارسی بیشترین ارکان تشکیل و تکوین خود را از زبان مادی قدیم گرفته است و آن را به سه لهجۀ جنوبی ،شرقی و غربی تقسیم می کند[1].

محمّد مردوخ کردستانی (1256-1354ه.ش) زبان اوستا، زبان مادها و زبان کردی مکری را همانند می داند و می نویسد:

” آنتوگرافی (علم قومیت) و اکثر تواریخ هم مصرح اند به این معنی که زبان مادها همین زبان کردی مکری بوده است. چنان که زند و اوستا که به زبان مادی نوشته شده، خیلی نزدیک به لهجه مکری و یا همانند زبان مکری است. [2] “

او لهجه های جدید کردی را شامل: لولو،کرمانجی،گورانی ،لری ،کلهری و گیلی می داند[3]. واین لهجه های کردی با زبان پهلوی قرابت و نزدیکی دارند،لهجۀ لری نزدیک ترین لهجۀ کردی به زبان پهلوی است، پس از لری زبان کلهر به زبان پهلوی نزدیک تر است، سپس گوران بعد اورامی و گیلکی و پس از آن ها کرمانجی با زبان پهلوی قرابت دارد. [4]

امروزه در مناطق مختلف کرد نشین لهجه های متفاوتی وجود دارد و مردم هر منطقه با لهجۀ مخصوص خود تکلّم می کنند و تا حدود زیادی لهجه های همدیگر را درک می کنند. گسترش وسایل ارتباط جمعی در نزدیک تر کردن لهجه ها و درک بیشتر آن ها تاثیر مستقیمی دارد.

خط کردی:

تاریخ پیدایش خط، به درستی معلوم نیست.این اندازه روشن است که نخستین نوشتار های انسان بسیار ساده و ابتدایی بوده است،به این معنی که با طرزی به دور از ظرافت، تصویر چیز ها را می کشیدند

و به این ترتیب مقصود خود را به دیگران می فهماندند. به این نوع خط ((خطّ تصویری)) می گویند که هنوز هم در میان برخی از اقوام، نشانه هایی از آن بر جای مانده است.

4-4-بخش سوم: تشخیص………………………………….. 55

4-5. بخش چهارم: اضافه ی استعاری………………………………… 58

فصل پنجم: كنایه

5-1. كنایه……………………………….. 61

5-2. انواع كنایه…………………………….61

5-3. گونه های كنایه بر پایه ی وسائط………………………………… 62

5-4. كنایه بر پایه ی مكنّیٌ عنه……………………………….. 66

5-5. عناصر كنایه در غزلیّات نظیری نیشابوری…………………….. 70

5-6. عناصر قرآنی………………………………… 71

5-7. عناصر اساطیری………………………………… 72

5-8. عناصر تاریخی………………………………… 72

5-9. عناصر آداب اجتماعی، مذهبی و عامیانه………………………… 74

5-10. مجاز……………………………….. 75

5-11. علاقه ی حال و محل یا ظرف و مظروف……………………… 76

5-12. علاقه ی كلیت و جزئیت…………………………………. 80

5-13. علاقه ی ماكان و مایكون……………………………….. 82

5-14. علاقه ی سببیت یا علت و معلول……………………………….. 85

5-15. مجاز به علاقه ی لازمیت و ملزومیت………………………… 85

5-16. مجاز به علاقه ی آلیت…………………………………. 88

5-17. علاقه ی خاص و عام……………………………….. 89

نتیجه گیری………………………………… 90

منابع………………………………. 93

چکیده:

نظیری نیشابوری از شاعران برجسته ی سال های آغازین قرن یازدهم هجری است كه دیوان وی را مجموعه غزلیات، قصاید، قطعات، ترجیعات و رباعیات تشكیل می دهد در دیوان وی 564 غزل وجود دارد كه از جنبه های مختلف شایسته ی بررسی و توجه بیشتر هستند. یكی از این جنبه ها حوزه ی بیان است كه اهمیت آن بر هیچ كس پوشیده نیست، غزل نظیری نیشابوری از هر جهت شایسته ی تحلیل و بررسی است اما خصیصه ی ادبی مخصوصاً حوزه ی بیان آن متمایزتر است و به غزلیات وی رنگ و بوی خاصی بخشیده كه در این پایان نامه به بررسی آنها پرداخته شده است. این پایان نامه در پنج فصل بررسی و تنظیم شده كه فصل اول شامل كلیات و تعاریف است كه به شرح و بیان مساله، ضرورت و اهمیت موضوع، اهداف تحقیق، كاربرد نتایج تحقیق، پیشینه ی علمی موضوع، فرضیه یا سئوال های تحقیق و شرح روش تحقیق می پردازد، فصل دوم به زندگی نامه ی نظیری نیشابوری، آثار، دانش و آگاهی او و تاثیر و تأثرش بر شعرای قبل و بعد از خود تنظیم شده است. اما تنه ی اصلی این پایان نامه از فصل سوم شروع می شود كه از سه بخش تشبیه، اسلوب معادله، تمثیل ، فصل چهارم استعاره و فصل پنجم كنایه و مجاز تشكیل شده است. مبنای كار تقسیم بندی تنه ی اصلی پایان نامه همان تقسیم بندی رایج در علم بیان است با این تفاوت كه اسلوب معادله و تمثیل را با توجه به زیرساخت تشبیه بودن شان زیرمجموعه ی تشبیه آوردیم. نتایج تحقیق نشان می دهد كه آرایه های مذكور به غزلیات نظیری نیشابوری غنای خاصی بخشیده است.

مقدمه:

بی توجهی شاهان صفوی نسبت به ادب غنایی سبب مهاجرت شاعران ایرانی به سرزمین هند شد و دلیل دیگر این مهاجرت این بود كه شاهان گوركانی با تشویق و ترغیب شاعران فارسی زبان محفل شعر و شاعری را گرم نگه داشته بودند و این باعث به وجود آمدن سبك هندی با مشخصه های خاص خود شد كه از جمله ی ویژگی های آن نازك خیالی، دقت نظر، ظرافت در گفتار، توجه به زبان كوچه و بازار و … می باشد، نظیری نیشابوری از جمله شاعرانی است كه از سبك هندی پیروی كرده و دیوان او مشتمل بر 564 غزل می باشد كه در تك تك غزلیاتش ویژگی های خاص سبك هندی را گنجانده است.

این پایان نامه پژوهشی در صور خیال غزلیات نظیری نیشابوری است، برای بررسی جنبه های زیبایی شناختی و ویژگی های صورخیال، ابتدا شواهد تمام صورت های خیالی استخراج گردیده و بسامد هر كدام از انواع مختلف صور خیال مشخص شده است، در ارزیابی جلوه های هر كدام از آن صورت های خیال انگیز در غزلیات نظیری نیشابوری، ابتدا تعریف آنها مطابق آن چه در میان علمای علم بیان مشهور است ارائه شده است. در هر فصل تلاش شده تا كاربرد هر كدام از انواع صورخیال، برای خواننده معلوم گردد. از آنجا كه استشهاد ابیات و شواهد زیاد، موجب گسیختگی رشته ی اندیشه ی خواننده و افزایش حجم پایان نامه می شد، تنها به ذكر چند شاهد مثال به همراه تصویر آن بسنده كرده و در پایان برای جلوگیری از تكرار فقط تعداد هر آرایه را شمرده و در مجموع ذكر نموده ایم. كه تشبیه با 27 درصد بالاترین فراوانی را به خود اختصاص داده است و بعد از آن اسلوب معادله و تمثیل با 20 درصد فراوانی و استعاره با 20/19 درصد بیشترین سهم را به خود اختصاص داده اند برای انجام این پژوهش دیوان «نظیری نیشابوری» تصحیح و تعلیق محمدرضا طاهری چاپ موسسه ی انتشارات نگاه (1389) را اساس كار خود قرار داده ایم. در فصل اول كلیات و مبانی پژوهش، بررسی شده است، كه در آن به شرح و بیان مسئله پژوهشی، ضرورت و اهمیت موضوع، اهداف، كاربرد نتایج، پیشینه ی علمی موضوع، سؤال ها و فرضیه ها و شرح روش تحقیق پرداخته است. در فصل دوم شرح احوال و زندگی نامه ی نظیری نیشابوری بررسی شده و سپس سبك هندی و شاخصه های مهم آن و تأثیر آن بر نظیری نیشابوری تحلیل شده است. در فصل سوم، عناصر صورخیال بررسی شده كه شامل بخش های مختلفی است در بخش اول تشبیه و انواع آن بررسی شده كه تشبیه بلیغ بیشترین سهم را به خود اختصاص داده است. بخش دوم بررسی اسلوب معادله و تمثیل می باشد. فصل چهارم كه به استعاره تعلق دارد و به بررسی انواع استعاره ی مصرحه ، مكنیه، اضافه استعاری و تشخیص می پردازد. فصل پنجم كنایه است كه كنایه از دیدگاه های مختلف، تلویح، ایما، رمز و تعریض بر اساس مكنّی عنه و مكنّی به و سپس از دیدگاه كنایه از اسم، كنایه از صفت و كنایه از فعل بررسی كرده ایم اما در بخش مجاز هر چند برخی علما آن را به عنوان صورخیال قبول ندارند. به خاطر علاقه ی شباهت آن نتوانستیم از ذكر این بخش صرف نظر كنیم.

در این تحقیق سعی شده از طریق روش توصیفی، استفاده از منابع كتابخانه ای و در صورت لزوم استفاده از داده های آماری برای پرسش های مطرح شده در بخش اهداف تحقیق پاسخ مناسب و به جا داده شود.

قبا گر حریر است گر پرنیان به نــاچار حشوش بود در میان

تو گر پرنیانی نیابی مجوش كرم كار فرمای و حشوش بپوش

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1- شرح و بیان مسأله پژوهش

صور خیال در كنار زبان، موسیقی، عاطفه و محتوا یكی از عناصر اساسی شعر و بررسی آن یكی از مباحث اصلی در نقد آثار ادبی و حتی بررسی سبك شعری شاعران است. اهمیّت موضوع صورخیال تا جایی است كه تعدادی از علمای قدیم و استادان معاصر آن را فصل ممیّز شعر از نظم دانسته اند. بررسی دقیق صور خیال نتایج مثبت سبك شناسی بسیاری دارد. نظیری نیشابوری یكی از شاعران تواناست كه شعر او از جنبه های مختلف دارای ارزش و شایسته ی نقد و بررسی است، لذا پژوهشگر در این پژوهش با عنوان «بررسی صورخیال در غزلیّات نظیری نیشابوری» بر آن است تا ضمن آشنایی با سخن وی انواع گوناگون صورخیال را در غزلیاتش بررسی كند كه سرشار از باریك اندیشی ها و تصاویر تخیلی لطیف و جذاب است و با چگونگی شكل گیری تصاویر خیالی در غزلیات این شاعر بزرگ امّا گمنام آشنا شده و با تحقیق و بررسی منابع معتبر و متعدد علم بیان گونه های تشبیه، استعاره، كنایه، مجاز، اسلوب معادله و تمثیل را تعریف كرده و مصداق های هر كدام را در بخش غزلیات مشخص نماید. پژوهشگر خود را ملزم می داند كه مطالب و اطلاعات هر چند مختصری را پیرامون سخن نظیری نیشابوری بیان كند تا خواننده از این راه با فكر و اندیشه ی نظیری نیشابوری بهتر آشنا شود. و نیز در این پژوهش مشخص خواهد شد كه بسامد كدام یك از عناصر خیال در شعر نظیری نیشابوری برجسته تر و بالاتر است؟ او چگونه شاعری بوده است و چه تفكراتی داشته؟ چه مضامینی بیشتر در شعرش دریافت می شود؟ از كدام شاعران تأثیر پذیرفته است؟ اشعار وی مخصوصاً غزلیاتش چه تأثیری بر خوانندگان آن داشته است؟ كه پژوهنده با مطالعه ی غزلیات نظیری نیشابوری پس از شناخت دقیق، صورخیال آنها را یادداشت برداری نموده و با شناخت این تصاویر تخیلی درك معانی زیبا و لطیف اشعار نظیری نیشابوری برای خواننده آسان شده است.

2-1- ضرورت و موضوع اهمیت تحقیق

عنصر خیال در شعر فارسی همواره جایگاه مهمی داشته است و در برخی دوره ها این جایگاه بلندتر به نظر می رسد از جمله در سبك هندی كه فهم دقیق معانی متون ادبی و اشعار شاعران و لذّت بردن از آن ها در گرو شناخت و تشخیص صورخیال است بررسی صورخیال در شعر نظیری نیشابوری كمك می كند تا به اوضاع و احوال شاعر، و طریقه ی استفاده از تصاویر خیالی در قرن دهم و یازدهم بهتر پی ببریم و دیگر با فهم بهتر سبك شعری این شاعر به خواننده این غزلّیات كمك شده باشد.

3-1- اهداف تحقیق

1- فراهم آوردن زمینه ی شناخت و نحوه ی استفاده ی نظیری نیشابوری از عناصر خیال.

………………………….27

1-1:گاو در اساطیر ایران………………………………………………………………………………………….28

1-1-1: قربانی گاو در آیین میترایی……………………………………………………………………………28

1-1-2:قربانی گاو در آیین زرتشتی……………………………………………………………………………29

1-1-3:جمشید و قربانی گاو……………………………………………………………………………………..30

1-1-4: فریدون و گاو «برمایه»………………………………………………………………………………….31

1-2: گاو در اساطیر هند……………………………………………………………………………………………32

1-2-1: ایندرا و گاو………………………………………………………………………………………………..32

1-2-2: شیوا و ورزاو………………………………………………………………………………………………33

1- 3: فلسفه­ی قربانی گاو………………………………………………………………………………………….34

1-4 : ارتباط گاو و زن با باران و حیات……………………………………………………………………….35

1-5 :بن­مایه­ی مرگ و زندگی…………………………………………………………………………………..37

1-6 : نمادشناسی گاو……………………………………………………………………………………………..38

2- شیر…………………………………………………………………………………………………………………..39

2-1: شیر در اساطیر ایران………………………………………………………………………………………….39

2-2: شیر در اساطیر هند…………………………………………………………………………………………..41

2-2-1: ویشنو………………………………………………………………………………………………………..42

2-2-2: دوی………………………………………………………………………………………………………….42

2-2-3: گانشه………………………………………………………………………………………………………..42

2-2-4 : شیوا ………………………………………………………………………………………………………..43

2- 3: نمادشناسی شیر………………………………………………………………………………………………43

3- شغال………………………………………………………………………………………………………………..44

3-1: شغال در ایران…………………………………………………………………………………………………44

3-2: شغال در هند…………………………………………………………………………………………………..45

3-3 : نمادشناسی شغال…………………………………………………………………………………………….45

بخش سوم: تحلیل حکایت…………………………………………………………………………………………45

3- حکایت «مرغ باران»

بخش اول: خلاصه حکایت………………………………………………………………………………………..47

بخش دوم: نمادشناسی ……………………………………………………………………………………………..48

1- طیطوی……………………………………………………………………………………………………………..48

2- گرودا……………………………………………………………………………………………………………….49

3- سیمرغ………………………………………………………………………………………………………………50

3-1: سیمرغ در اوستا……………………………………………………………………………………………….50

3-2:سیمرغ در شاهنامه ……………………………………………………………………………………………51

بخش سوم:تحلیل حکایت………………………………………………………………………………………….52

4- حکایت «ملک پیلان و خرگوش»

بخش اول: خلاصه حکایت………………………………………………………………………………………..56

بخش دوم: نمادشناسی………………………………………………………………………………………………56

1- خرگوش………………………………………………………………………………………………………… 56

1-1: خرگوش در ایران……………………………………………………………………………………………57

1-2: خرگوش در هند…………………………………………………………………………………………….57

1-3: نمادشناسی خرگوش………………………………………………………………………………………..58

2- فیل…………………………………………………………………………………………………………………..59

2-1: فیل در ایران…………………………………………………………………………………………………..59

2-2: فیل در هند…………………………………………………………………………………………………….60

2- 3: نمادشناسی فیل……………………………………………………………………………………………….61

بخش سوم: تحلیل حکایت ………………………………………………………………………………………..61

1- ماه در ایران ……………………………………………………………………………………………………….62

2- ماه در هند………………………………………………………………………………………………………….63

3- ماه و زن……………………………………………………………………………………………………………64

4- ارتباط آب و ماه در ایران……………………………………………………………………………………..65

5- ارتباط آب و ماه در هند……………………………………………………………………………………….65

6- ارتباط ماه و مرگ……………………………………………………………………………………………….67

5- حکایت «بوف و زاغ»

بخش اول: خلاصه حکایت………………………………………………………………………………………..68

بخش دوم: نمادشناسی………………………………………………………………………………………………70

1- زاغ(کلاغ)…………………………………………………………………………………………………………70

1-1: زاغ(کلاغ) در ایران………………………………………………………………………………………….70

1-2: زاغ(کلاغ) در هند…………………………………………………………………………………………..71

1-3 : نمادشناسی زاغ(کلاغ)……………………………………………………………………………………..71

2- جغد…………………………………………………………………………………………………………………72

2-1: جغد در ایران………………………………………………………………………………………………….72

2-2: جغد در هند……………………………………………………………………………………………………72

2-3 : نمادشناسی جغد…………………………………………………………………………………………….73

بخش سوم: تحلیل حکایت…………………………………………………………………………………………73

1- خویشکاری زاغ در باب «بوف و زاغ»……………………………………………………………………..73

1-1:چاره­جویی زاغ با آتش………………………………………………………………………………………74

2- خویشکاری جغد در باب «بوف و زاغ»……………………………………………………………………75

2-1: غار……………………………………………………………………………………………………………….76

4- تقابل نمادین زاغ و جغد……………………………………………………………………………………….78

6- حکایت «سیاح و زرگر»

بخش اول: خلاصه حکایت………………………………………………………………………………………..79

بخش دوم: نمادشناسی………………………………………………………………………………………………80

1- مار……………………………………………………………………………………………………………………80

1-1: مار در ایران……………………………………………………………………………………………………80

1-2: مار در هند……………………………………………………………………………………………………..81

1- 3: نمادشناسی مار………………………………………………………………………………………………..82

2- ببر……………………………………………………………………………………………………………………84

2-1: ببر در ایران……………………………………………………………………………………………………84

2-2: ببر در هند……………………………………………………………………………………………………..85

2-3: نمادشناسی ببر…………………………………………………………………………………………………86

3- بوزینه(میمون)…………………………………………………………………………………………………….86

3-1: بوزینه در ایران………………………………………………………………………………………………..87

3-2: بوزینه در هند …………………………………………………………………………………………………87

3-3: نمادشناسی بوزینه…………………………………………………………………………………………….88

بخش سوم: تحلیل حکایت…………………………………………………………………………………………88

7- دیگر حیوانات «کلیله و دمنه»

1-آهو…………………………………………………………………………………………………………………..89

2- باخه………………………………………………………………………………………………………………….90

3- بط……………………………………………………………………………………………………………………91

4- پلنگ………………………………………………………………………………………………………………..92

5- خر…………………………………………………………………………………………………………………..92

6- خرچنگ…………………………………………………………………………………………………………..93

7- راسو…………………………………………………………………………………………………………………93

8- روباه…………………………………………………………………………………………………………………94

9- غوک……………………………………………………………………………………………………………….94

10- کبوتر……………………………………………………………………………………………………………..95

11- گربه………………………………………………………………………………………………………………96

12- گرگ…………………………………………………………………………………………………………….96

13- ماهی………………………………………………………………………………………………………………97

فصل سوم: بررسی کنش­های حیوانات و تحلیل ساختاری چند حکایت

بخش اول: بررسی کنش­ها………………………………………………………………………………………100

1- آهو………………………………………………………………………………………………………………..100

2- باخه……………………………………………………………………………………………………………….100

3- ببر………………………………………………………………………………………………………………….101

4- بط…………………………………………………………………………………………………………………101

5- بوزینه……………………………………………………………………………………………………………..101

6- پلنگ……………………………………………………………………………………………………………..101

7- جغد……………………………………………………………………………………………………………….101

8- خر…………………………………………………………………………………………………………………101

9- خرچنگ…………………………………………………………………………………………………………102

10- خرگوش………………………………………………………………………………………………………102

11- راسو…………………………………………………………………………………………………………… 102

12- روباه……………………………………………………………………………………………………………102

13- زاغ………………………………………………………………………………………………………………103

14- شتر……………………………………………………………………………………………………………..103

15- شغال……………………………………………………………………………………………………………103

16- شیر……………………………………………………………………………………………………………..104

17- غوک………………………………………………………………………………………………………… 106

18- فیل……………………………………………………………………………………………………………. 107

19- کبک………………………………………………………………………………………………………….107

20- کبوتر………………………………………………………………………………………………………….107

21- گاو…………………………………………………………………………………………………………….107

22- گربه……………………………………………………………………………………………………………107

23- گرگ………………………………………………………………………………………………………….108

24- مار……………………………………………………………………………………………………………..108

25- ماهی…………………………………………………………………………………………………………..108

26- مرغ ماهیخوار……………………………………………………………………………………………….108

27- موش…………………………………………………………………………………………………………..108

بخش دوم: تحلیل ساختاری چند حکایت………………………………………………………………….109

1- حکایت «شیر و خرگوش» ……………………………………………………………………………….109

1-1: بررسی ساختار کلی دو حکایت…………………………………………………………………………..111

1-2:تحلیل تشابهات………………………………………………………………………………………………..113

1-2-1: خصوصیات قهرمان در حکایت شیر و خرگوش………………………………………………..113

1-2-2:خصوصیات قهرمان در حکایت بهیم سین و باکه………………………………………………..114

1-3: خصوصیات ضد قهرمان……………………………………………………………………………………115

1-3-1: در حکایت شیر و خرگوش…………………………………………………………………………115

1-3-2: در حکایت بهیم سین و باکه………………………………………………………………………..115

1-4: چاره جویی­ها………………………………………………………………………………………………116

1-5:همانندیهای داستان ضحاک در شاهنامه با حکایت شیر و خرگوش و بهیما و باکه……….118

1-5-1: خصوصیات قهرمان در داستان ضحاک………………………………………………………….118

1-5-2:خصوصیات ضدقهرمان در داستان ضحاک……………………………………………………..118

1-5-3: چاره جویی در داستان ضحاک……………………………………………………………………119

2- حکایت »شیر و گاو»…………………………………………………………………………………………121

3- بررسی تطبیقی ساختار داستان بوف و زاغ با داستان پادشاه جهود و نصرانیان:……………….122

4- داستان پادشاه و برهمنان در کلیله و دمنه……………………………………………………………….127

4-1 بررسی ساختاری داستان پادشاه و برهمنان در کلیله و دمنه با داستان بهرام گور و کنیزک در هفت­ پیکر نظامی …………………………………………………………………………………………………..129

فصل چهارم: بیان دو عامل دیگر ماندگاری «کلیله و دمنه»

بخش اول: بررسی چند اندیشه­ی بارز دینی………………………………………………………………..134

1-1: زن در کلیله و دمنه………………………………………………………………………………………..134

1-2: زهد و ریاضت……………………………………………………………………………………………. 138

1-3 : دوستی و ایثار و حفظ پیمان…………………………………………………………………………..139

1-4 : حفظ جانوران و محیط زیست………………………………………………………………………..140

بخش دوم: کلیله و دمنه و تأویل­های رمزی………………………………………………………………..143

فصل پنجم: نتیجه­ گیری…………………………………………………………………………………….153

پی­نوشت…………………………………………………………………………………………………………..167

تصاویر………………………………………………………………………………………………………………182

چکیده انگلیسی(abstract)……………………………………………………………………………..193

فهرست منابع…………………………………………………………………………………………………… 194

چکیده:

حضور مؤثر حیوانات در حیات آدمی باعث شده که این موجودات ابتدا در حیات اساطیری و سپس به شکل نمادین در خدمت اندیشه­ های انسان قرار گیرد. قابل توجه است که حیوانات علاوه بر حضور در اساطیر و حماسه­ها، بعدها در داستان­های عرفانی، تعلیمی و حکایات پندآموز نیز نقش­آفرینی می­کنند.

یکی از آثاری که حیوانات در آن ایفای نقش می­کنند «کلیله و دمنه» است که اصل آن به نام «پنجاتنترا» از سرزمین هند و جایگاه رواج و شهرت آن در سرزمین ایران بوده است و در میان هر دو ملت ایران و هند جایگاه و اهمیت ویژه­ای دارد. با تأمل در نقش و کنش حیوانات این اثر مشاهده می­شود حیوانات نقش­آفرین آن، روزگاری کهن دارای نقش و جایگاه مهمی در اساطیر بوده­اند. برخی حیوانات آن همچنان پشتوانه­ی اساطیری و نمادین خود را حفظ کرده­اند و کنش­های آن­ها نیز مطابق جنبه­ی نمادین­شان در اساطیر است.

نگارنده در پژوهش حاضر به نمادشناسی حیوانات کلیله و دمنه بر مبنای اساطیر هند و ایران و مقایسه­ی پشتوانه­­ی اساطیری آن­ها در دو سرزمین و همچنین به بررسی کنش­های این حیوانات در حکایت­های کلیله و دمنه، پرداخته است. ساختار پژوهش در نگاهی گذرا چنین است: فصل اول شامل «كلیات» است و فصل دوم به نمادشناسی حیوانات «كلیله و دمنه» بر مبنای اساطیر هند و ایران اختصاص دارد. در فصل سوم، كنش­های حیوانات در «كلیله و دمنه» و ساختار چند حكایت، مورد مقایسه و بررسی قرار می­گیرد. فصل چهارم، شامل نگاهی هر چند گذرا، به جایگاه «كلیله و دمنه» در چند اثر عرفانی است. در فصل پنجم نتیجه­ی مباحث این پژوهش بیان خواهد شد.

فصل اول: کلیات

1- مقدمه

اسطوره از مفاهیمی است که ارائه­ی یك تعریف جامع از آن، كه دربرگیرنده­ی همه­ی مفاهیم و مطابق با فرهنگ­های مختلف باشد، کار دشواری است. پژوهشگران، بر اساس دیدگاه­های خاص خود، تعاریفی از اسطوره ارائه داده­اند. در این پژوهش نیز باید ابتدا تعریف خاصی از اسطوره پذیرفت و ارائه داد. ژاله آموزگار در بخش اساطیری «تاریخ ایران باستان» مطالبی درباره­ی اسطوره آورده است که با مباحث پژوهش حاضر همخوانی بیشتری دارد:

«اسطوره واکنشی از ناتوانی انسان است در مقابله با درماندگی­ها و ضعف او در برآوردن آرزوها و ترس او از حوادث غیر مترقبه. قدرت تخیل، نهایت فعالیت خود را در این زمینه انجام می­دهد. خدایان به این ترتیب خلق می­شوند و سپس به شهریاران و پهلوانان زمینی تبدیل می­گردند و گاهی به عکس از شخصیتی تاریخی یا قهرمانی معمولی، موجودی اسطوره­ای شکل می­گیرد؛ به این صورت که همه­ی ویژگی­های یک موجود خارق­العاده را به او نسبت می­دهند…از سوی دیگر اسطوره تجسم احساسات آدمیان است به گونه­ای ناخودآگاه، برای تقلیل گرفتاری­ها یا اعتراض به اموری که برایشان نامطلوب و غیرعادلانه است و چون آن را تکرار می­کنند آرامشی به آن­ها دست می­دهد…»(آموزگار،1383: 54)

به عبارت دیگر، «اسطوره» بیان بینش و تفکر انسان ابتدایی در برخورد او با پدیده­های پیرامونش است.

حضور مؤثر جانوران در حیات آدمی باعث شده این موجودات ابتدا در حیات اساطیری و سپس به شکل نمادین در خدمت بیان اندیشه­ های انسان­ها قرار گیرند. حیوانات علاوه بر حضور در اساطیر و حماسه­ها، بعدها در داستان­های عرفانی، تعلیمی و قصه­ها و حکایات پندآموز نیز نقش­آفرینی می­کنند و در برخی موارد پشتوانه­ی نمادین و کهن خود را(هر چند کم­رنگ) حفظ کرده­اند و ریشه­ی بعضی از خویش کاری­هایشان را می­توان در پشتوانه­ی اسطوره­ای آن­ها مشاهده کرد.

1-1- تعریف نماد

نماد معانی متفاوت و مختلفی دارد. در ایران نماد درمعنای لغوی خود چنان­که در لغت­نامه­ی دهخدا و به نقل از آنندراج آمده است، به معنای «فاعل»، یعنی ظاهر کننده و نشان­دهنده و مظهر واقع شدن است. اما در دوران جدید، این واژه عمدتاً در «غیر ما وُضع له» به کار رفته است و غالباً با نقش­های کنایی، استعاری و حتی گاه در معنای نشانه و علامت استعمال شده است.(ر.ک:قبادی،1374: 339) کلمه­ی نماد، برابر(symbole)، در زبان فرانسوی است؛ «لغت symbole از واژه­ی یونانی«sumballein» می­آید که به معنی به هم پیوستن و اتصال است. هر sumbalon در اصل نشانه­ای برای شناخت و بازشناسی بوده است، یعنی یک نیمه از آن­چه را كه هرگز ندیده باشند، چون برادر بدانند و بپذیرند.»(ستاری،1366: 9)

نماد همیشه سرشار از راز و رمز است. «از ابتدا که معرفت بشری از افسانه­ها و اساطیر فراتر آمده یعنی قالب فرضیه و فلسفه به خود گرفت تاکنون، تعریف نماد همچنان چند پهلو و ناگشوده باقی مانده است.»(قبادی،1374: 342)

تعریف نماد از نظر اصطلاحی نیز بسیار گسترده و وسیع است و اغلب صاحب­نظران، نماد را از دیدگاهی ویژه و سازگار با قلمرو کاری خویش تعریف کرده­اند؛ چنان­که روان­شناسان، فلاسفه، اسطوره­شناسان، ادیبان و… هر کدام تعریفی متفاوت از نماد ارائه داده ­اند؛ البته در همه این تعاریف یک نقطه­ی مشترک وجود دارد­ و آن این است که: نماد بر معنی و مفهومی، ورای آن­چه ظاهر آن می­نماید دلالت دارد؛ معنی­ ای پوشیده و پنهان که باید کشف شود.

به تعریف نماد از چند دیدگاه مختلف اشاره می­شود که این تعاریف برگرفته از مقاله­ی «نظری بر نمادشناسی و اختلاف و اشتراک آن با استعاره و کنایه» است:

نماد در علم روان­شناسی به معنی وجه آشکار و نمایان صورت مثالی ناشناخته و فی­نفسه بیان­نشدنی است. هر صورت مثالی می­تواند در جامه­ی نمادهای مختلف ظاهر گردد. این نمادها به نوبه­ی خود می­توانند مجموعه­ی صورت­های گوناگونی را تشکیل دهند و به شکل دسته­ های تصاویر به هم پیوسته­ای درآیند. از نظر یونگ، نمادهای گوناگون مجسم­کننده­ی صورت مثالی هستند.(ر.ک:باستید،1370: 70)

«در فرهنگ فلسفی، نوشته­های سمبلیک و نمادین، آثاری مبتنی بر صور الهامی در مقابل تفکر منطقی مبتنی بر معانی مجرد، تعریف شده است. میرچا الیاده رمز و نماد را دنباله و ادامه­ی تجلی قداست در اساطیر توصیف کرده است. از نظر ادبی نیز هرگاه در اثر ادبی، ابزار و عناصری به خدمت گرفته شود که القاءکننده­ و مبیّن موضوع یا شیی دیگر باشد یا عملی مطرح گردد که امر دیگر را القاء کند که هم خود باشد و هم مظهر مفاهیم فراتر از وجود عینی خود، «نماد» خوانده می­شود.»(قبادی،1374: 341-339)

همچنین نماد به حسب جایگاه آن در اثر و وسعت و شمول یا سیر تاریخی و طبیعی آن، به این گروه­ها قابل تقسیم است:

تقسیم­بندی بر حسب جایگاه نماد در اثر: