………………………….27

1-1:گاو در اساطیر ایران………………………………………………………………………………………….28

1-1-1: قربانی گاو در آیین میترایی……………………………………………………………………………28

1-1-2:قربانی گاو در آیین زرتشتی……………………………………………………………………………29

1-1-3:جمشید و قربانی گاو……………………………………………………………………………………..30

1-1-4: فریدون و گاو «برمایه»………………………………………………………………………………….31

1-2: گاو در اساطیر هند……………………………………………………………………………………………32

1-2-1: ایندرا و گاو………………………………………………………………………………………………..32

1-2-2: شیوا و ورزاو………………………………………………………………………………………………33

1- 3: فلسفه­ی قربانی گاو………………………………………………………………………………………….34

1-4 : ارتباط گاو و زن با باران و حیات……………………………………………………………………….35

1-5 :بن­مایه­ی مرگ و زندگی…………………………………………………………………………………..37

1-6 : نمادشناسی گاو……………………………………………………………………………………………..38

2- شیر…………………………………………………………………………………………………………………..39

2-1: شیر در اساطیر ایران………………………………………………………………………………………….39

2-2: شیر در اساطیر هند…………………………………………………………………………………………..41

2-2-1: ویشنو………………………………………………………………………………………………………..42

2-2-2: دوی………………………………………………………………………………………………………….42

2-2-3: گانشه………………………………………………………………………………………………………..42

2-2-4 : شیوا ………………………………………………………………………………………………………..43

2- 3: نمادشناسی شیر………………………………………………………………………………………………43

3- شغال………………………………………………………………………………………………………………..44

3-1: شغال در ایران…………………………………………………………………………………………………44

3-2: شغال در هند…………………………………………………………………………………………………..45

3-3 : نمادشناسی شغال…………………………………………………………………………………………….45

بخش سوم: تحلیل حکایت…………………………………………………………………………………………45

3- حکایت «مرغ باران»

بخش اول: خلاصه حکایت………………………………………………………………………………………..47

بخش دوم: نمادشناسی ……………………………………………………………………………………………..48

1- طیطوی……………………………………………………………………………………………………………..48

2- گرودا……………………………………………………………………………………………………………….49

3- سیمرغ………………………………………………………………………………………………………………50

3-1: سیمرغ در اوستا……………………………………………………………………………………………….50

3-2:سیمرغ در شاهنامه ……………………………………………………………………………………………51

بخش سوم:تحلیل حکایت………………………………………………………………………………………….52

4- حکایت «ملک پیلان و خرگوش»

بخش اول: خلاصه حکایت………………………………………………………………………………………..56

بخش دوم: نمادشناسی………………………………………………………………………………………………56

1- خرگوش………………………………………………………………………………………………………… 56

1-1: خرگوش در ایران……………………………………………………………………………………………57

1-2: خرگوش در هند…………………………………………………………………………………………….57

1-3: نمادشناسی خرگوش………………………………………………………………………………………..58

2- فیل…………………………………………………………………………………………………………………..59

2-1: فیل در ایران…………………………………………………………………………………………………..59

2-2: فیل در هند…………………………………………………………………………………………………….60

2- 3: نمادشناسی فیل……………………………………………………………………………………………….61

بخش سوم: تحلیل حکایت ………………………………………………………………………………………..61

1- ماه در ایران ……………………………………………………………………………………………………….62

2- ماه در هند………………………………………………………………………………………………………….63

3- ماه و زن……………………………………………………………………………………………………………64

4- ارتباط آب و ماه در ایران……………………………………………………………………………………..65

5- ارتباط آب و ماه در هند……………………………………………………………………………………….65

6- ارتباط ماه و مرگ……………………………………………………………………………………………….67

5- حکایت «بوف و زاغ»

بخش اول: خلاصه حکایت………………………………………………………………………………………..68

بخش دوم: نمادشناسی………………………………………………………………………………………………70

1- زاغ(کلاغ)…………………………………………………………………………………………………………70

1-1: زاغ(کلاغ) در ایران………………………………………………………………………………………….70

1-2: زاغ(کلاغ) در هند…………………………………………………………………………………………..71

1-3 : نمادشناسی زاغ(کلاغ)……………………………………………………………………………………..71

2- جغد…………………………………………………………………………………………………………………72

2-1: جغد در ایران………………………………………………………………………………………………….72

2-2: جغد در هند……………………………………………………………………………………………………72

2-3 : نمادشناسی جغد…………………………………………………………………………………………….73

بخش سوم: تحلیل حکایت…………………………………………………………………………………………73

1- خویشکاری زاغ در باب «بوف و زاغ»……………………………………………………………………..73

1-1:چاره­جویی زاغ با آتش………………………………………………………………………………………74

2- خویشکاری جغد در باب «بوف و زاغ»……………………………………………………………………75

2-1: غار……………………………………………………………………………………………………………….76

4- تقابل نمادین زاغ و جغد……………………………………………………………………………………….78

6- حکایت «سیاح و زرگر»

بخش اول: خلاصه حکایت………………………………………………………………………………………..79

بخش دوم: نمادشناسی………………………………………………………………………………………………80

1- مار……………………………………………………………………………………………………………………80

1-1: مار در ایران……………………………………………………………………………………………………80

1-2: مار در هند……………………………………………………………………………………………………..81

1- 3: نمادشناسی مار………………………………………………………………………………………………..82

2- ببر……………………………………………………………………………………………………………………84

2-1: ببر در ایران……………………………………………………………………………………………………84

2-2: ببر در هند……………………………………………………………………………………………………..85

2-3: نمادشناسی ببر…………………………………………………………………………………………………86

3- بوزینه(میمون)…………………………………………………………………………………………………….86

3-1: بوزینه در ایران………………………………………………………………………………………………..87

3-2: بوزینه در هند …………………………………………………………………………………………………87

3-3: نمادشناسی بوزینه…………………………………………………………………………………………….88

بخش سوم: تحلیل حکایت…………………………………………………………………………………………88

7- دیگر حیوانات «کلیله و دمنه»

1-آهو…………………………………………………………………………………………………………………..89

2- باخه………………………………………………………………………………………………………………….90

3- بط……………………………………………………………………………………………………………………91

4- پلنگ………………………………………………………………………………………………………………..92

5- خر…………………………………………………………………………………………………………………..92

6- خرچنگ…………………………………………………………………………………………………………..93

7- راسو…………………………………………………………………………………………………………………93

8- روباه…………………………………………………………………………………………………………………94

9- غوک……………………………………………………………………………………………………………….94

10- کبوتر……………………………………………………………………………………………………………..95

11- گربه………………………………………………………………………………………………………………96

12- گرگ…………………………………………………………………………………………………………….96

13- ماهی………………………………………………………………………………………………………………97

فصل سوم: بررسی کنش­های حیوانات و تحلیل ساختاری چند حکایت

بخش اول: بررسی کنش­ها………………………………………………………………………………………100

1- آهو………………………………………………………………………………………………………………..100

2- باخه……………………………………………………………………………………………………………….100

3- ببر………………………………………………………………………………………………………………….101

4- بط…………………………………………………………………………………………………………………101

5- بوزینه……………………………………………………………………………………………………………..101

6- پلنگ……………………………………………………………………………………………………………..101

7- جغد……………………………………………………………………………………………………………….101

8- خر…………………………………………………………………………………………………………………101

9- خرچنگ…………………………………………………………………………………………………………102

10- خرگوش………………………………………………………………………………………………………102

11- راسو…………………………………………………………………………………………………………… 102

12- روباه……………………………………………………………………………………………………………102

13- زاغ………………………………………………………………………………………………………………103

14- شتر……………………………………………………………………………………………………………..103

15- شغال……………………………………………………………………………………………………………103

16- شیر……………………………………………………………………………………………………………..104

17- غوک………………………………………………………………………………………………………… 106

18- فیل……………………………………………………………………………………………………………. 107

19- کبک………………………………………………………………………………………………………….107

20- کبوتر………………………………………………………………………………………………………….107

21- گاو…………………………………………………………………………………………………………….107

22- گربه……………………………………………………………………………………………………………107

23- گرگ………………………………………………………………………………………………………….108

24- مار……………………………………………………………………………………………………………..108

25- ماهی…………………………………………………………………………………………………………..108

26- مرغ ماهیخوار……………………………………………………………………………………………….108

27- موش…………………………………………………………………………………………………………..108

بخش دوم: تحلیل ساختاری چند حکایت………………………………………………………………….109

1- حکایت «شیر و خرگوش» ……………………………………………………………………………….109

1-1: بررسی ساختار کلی دو حکایت…………………………………………………………………………..111

1-2:تحلیل تشابهات………………………………………………………………………………………………..113

1-2-1: خصوصیات قهرمان در حکایت شیر و خرگوش………………………………………………..113

1-2-2:خصوصیات قهرمان در حکایت بهیم سین و باکه………………………………………………..114

1-3: خصوصیات ضد قهرمان……………………………………………………………………………………115

1-3-1: در حکایت شیر و خرگوش…………………………………………………………………………115

1-3-2: در حکایت بهیم سین و باکه………………………………………………………………………..115

1-4: چاره جویی­ها………………………………………………………………………………………………116

1-5:همانندیهای داستان ضحاک در شاهنامه با حکایت شیر و خرگوش و بهیما و باکه……….118

1-5-1: خصوصیات قهرمان در داستان ضحاک………………………………………………………….118

1-5-2:خصوصیات ضدقهرمان در داستان ضحاک……………………………………………………..118

1-5-3: چاره جویی در داستان ضحاک……………………………………………………………………119

2- حکایت »شیر و گاو»…………………………………………………………………………………………121

3- بررسی تطبیقی ساختار داستان بوف و زاغ با داستان پادشاه جهود و نصرانیان:……………….122

4- داستان پادشاه و برهمنان در کلیله و دمنه……………………………………………………………….127

4-1 بررسی ساختاری داستان پادشاه و برهمنان در کلیله و دمنه با داستان بهرام گور و کنیزک در هفت­ پیکر نظامی …………………………………………………………………………………………………..129

فصل چهارم: بیان دو عامل دیگر ماندگاری «کلیله و دمنه»

بخش اول: بررسی چند اندیشه­ی بارز دینی………………………………………………………………..134

1-1: زن در کلیله و دمنه………………………………………………………………………………………..134

1-2: زهد و ریاضت……………………………………………………………………………………………. 138

1-3 : دوستی و ایثار و حفظ پیمان…………………………………………………………………………..139

1-4 : حفظ جانوران و محیط زیست………………………………………………………………………..140

بخش دوم: کلیله و دمنه و تأویل­های رمزی………………………………………………………………..143

فصل پنجم: نتیجه­ گیری…………………………………………………………………………………….153

پی­نوشت…………………………………………………………………………………………………………..167

تصاویر………………………………………………………………………………………………………………182

چکیده انگلیسی(abstract)……………………………………………………………………………..193

فهرست منابع…………………………………………………………………………………………………… 194

چکیده:

حضور مؤثر حیوانات در حیات آدمی باعث شده که این موجودات ابتدا در حیات اساطیری و سپس به شکل نمادین در خدمت اندیشه­ های انسان قرار گیرد. قابل توجه است که حیوانات علاوه بر حضور در اساطیر و حماسه­ها، بعدها در داستان­های عرفانی، تعلیمی و حکایات پندآموز نیز نقش­آفرینی می­کنند.

یکی از آثاری که حیوانات در آن ایفای نقش می­کنند «کلیله و دمنه» است که اصل آن به نام «پنجاتنترا» از سرزمین هند و جایگاه رواج و شهرت آن در سرزمین ایران بوده است و در میان هر دو ملت ایران و هند جایگاه و اهمیت ویژه­ای دارد. با تأمل در نقش و کنش حیوانات این اثر مشاهده می­شود حیوانات نقش­آفرین آن، روزگاری کهن دارای نقش و جایگاه مهمی در اساطیر بوده­اند. برخی حیوانات آن همچنان پشتوانه­ی اساطیری و نمادین خود را حفظ کرده­اند و کنش­های آن­ها نیز مطابق جنبه­ی نمادین­شان در اساطیر است.

نگارنده در پژوهش حاضر به نمادشناسی حیوانات کلیله و دمنه بر مبنای اساطیر هند و ایران و مقایسه­ی پشتوانه­­ی اساطیری آن­ها در دو سرزمین و همچنین به بررسی کنش­های این حیوانات در حکایت­های کلیله و دمنه، پرداخته است. ساختار پژوهش در نگاهی گذرا چنین است: فصل اول شامل «كلیات» است و فصل دوم به نمادشناسی حیوانات «كلیله و دمنه» بر مبنای اساطیر هند و ایران اختصاص دارد. در فصل سوم، كنش­های حیوانات در «كلیله و دمنه» و ساختار چند حكایت، مورد مقایسه و بررسی قرار می­گیرد. فصل چهارم، شامل نگاهی هر چند گذرا، به جایگاه «كلیله و دمنه» در چند اثر عرفانی است. در فصل پنجم نتیجه­ی مباحث این پژوهش بیان خواهد شد.

فصل اول: کلیات

1- مقدمه

اسطوره از مفاهیمی است که ارائه­ی یك تعریف جامع از آن، كه دربرگیرنده­ی همه­ی مفاهیم و مطابق با فرهنگ­های مختلف باشد، کار دشواری است. پژوهشگران، بر اساس دیدگاه­های خاص خود، تعاریفی از اسطوره ارائه داده­اند. در این پژوهش نیز باید ابتدا تعریف خاصی از اسطوره پذیرفت و ارائه داد. ژاله آموزگار در بخش اساطیری «تاریخ ایران باستان» مطالبی درباره­ی اسطوره آورده است که با مباحث پژوهش حاضر همخوانی بیشتری دارد:

«اسطوره واکنشی از ناتوانی انسان است در مقابله با درماندگی­ها و ضعف او در برآوردن آرزوها و ترس او از حوادث غیر مترقبه. قدرت تخیل، نهایت فعالیت خود را در این زمینه انجام می­دهد. خدایان به این ترتیب خلق می­شوند و سپس به شهریاران و پهلوانان زمینی تبدیل می­گردند و گاهی به عکس از شخصیتی تاریخی یا قهرمانی معمولی، موجودی اسطوره­ای شکل می­گیرد؛ به این صورت که همه­ی ویژگی­های یک موجود خارق­العاده را به او نسبت می­دهند…از سوی دیگر اسطوره تجسم احساسات آدمیان است به گونه­ای ناخودآگاه، برای تقلیل گرفتاری­ها یا اعتراض به اموری که برایشان نامطلوب و غیرعادلانه است و چون آن را تکرار می­کنند آرامشی به آن­ها دست می­دهد…»(آموزگار،1383: 54)

به عبارت دیگر، «اسطوره» بیان بینش و تفکر انسان ابتدایی در برخورد او با پدیده­های پیرامونش است.

حضور مؤثر جانوران در حیات آدمی باعث شده این موجودات ابتدا در حیات اساطیری و سپس به شکل نمادین در خدمت بیان اندیشه­ های انسان­ها قرار گیرند. حیوانات علاوه بر حضور در اساطیر و حماسه­ها، بعدها در داستان­های عرفانی، تعلیمی و قصه­ها و حکایات پندآموز نیز نقش­آفرینی می­کنند و در برخی موارد پشتوانه­ی نمادین و کهن خود را(هر چند کم­رنگ) حفظ کرده­اند و ریشه­ی بعضی از خویش کاری­هایشان را می­توان در پشتوانه­ی اسطوره­ای آن­ها مشاهده کرد.

1-1- تعریف نماد

نماد معانی متفاوت و مختلفی دارد. در ایران نماد درمعنای لغوی خود چنان­که در لغت­نامه­ی دهخدا و به نقل از آنندراج آمده است، به معنای «فاعل»، یعنی ظاهر کننده و نشان­دهنده و مظهر واقع شدن است. اما در دوران جدید، این واژه عمدتاً در «غیر ما وُضع له» به کار رفته است و غالباً با نقش­های کنایی، استعاری و حتی گاه در معنای نشانه و علامت استعمال شده است.(ر.ک:قبادی،1374: 339) کلمه­ی نماد، برابر(symbole)، در زبان فرانسوی است؛ «لغت symbole از واژه­ی یونانی«sumballein» می­آید که به معنی به هم پیوستن و اتصال است. هر sumbalon در اصل نشانه­ای برای شناخت و بازشناسی بوده است، یعنی یک نیمه از آن­چه را كه هرگز ندیده باشند، چون برادر بدانند و بپذیرند.»(ستاری،1366: 9)

نماد همیشه سرشار از راز و رمز است. «از ابتدا که معرفت بشری از افسانه­ها و اساطیر فراتر آمده یعنی قالب فرضیه و فلسفه به خود گرفت تاکنون، تعریف نماد همچنان چند پهلو و ناگشوده باقی مانده است.»(قبادی،1374: 342)

تعریف نماد از نظر اصطلاحی نیز بسیار گسترده و وسیع است و اغلب صاحب­نظران، نماد را از دیدگاهی ویژه و سازگار با قلمرو کاری خویش تعریف کرده­اند؛ چنان­که روان­شناسان، فلاسفه، اسطوره­شناسان، ادیبان و… هر کدام تعریفی متفاوت از نماد ارائه داده ­اند؛ البته در همه این تعاریف یک نقطه­ی مشترک وجود دارد­ و آن این است که: نماد بر معنی و مفهومی، ورای آن­چه ظاهر آن می­نماید دلالت دارد؛ معنی­ ای پوشیده و پنهان که باید کشف شود.

به تعریف نماد از چند دیدگاه مختلف اشاره می­شود که این تعاریف برگرفته از مقاله­ی «نظری بر نمادشناسی و اختلاف و اشتراک آن با استعاره و کنایه» است:

نماد در علم روان­شناسی به معنی وجه آشکار و نمایان صورت مثالی ناشناخته و فی­نفسه بیان­نشدنی است. هر صورت مثالی می­تواند در جامه­ی نمادهای مختلف ظاهر گردد. این نمادها به نوبه­ی خود می­توانند مجموعه­ی صورت­های گوناگونی را تشکیل دهند و به شکل دسته­ های تصاویر به هم پیوسته­ای درآیند. از نظر یونگ، نمادهای گوناگون مجسم­کننده­ی صورت مثالی هستند.(ر.ک:باستید،1370: 70)

«در فرهنگ فلسفی، نوشته­های سمبلیک و نمادین، آثاری مبتنی بر صور الهامی در مقابل تفکر منطقی مبتنی بر معانی مجرد، تعریف شده است. میرچا الیاده رمز و نماد را دنباله و ادامه­ی تجلی قداست در اساطیر توصیف کرده است. از نظر ادبی نیز هرگاه در اثر ادبی، ابزار و عناصری به خدمت گرفته شود که القاءکننده­ و مبیّن موضوع یا شیی دیگر باشد یا عملی مطرح گردد که امر دیگر را القاء کند که هم خود باشد و هم مظهر مفاهیم فراتر از وجود عینی خود، «نماد» خوانده می­شود.»(قبادی،1374: 341-339)

همچنین نماد به حسب جایگاه آن در اثر و وسعت و شمول یا سیر تاریخی و طبیعی آن، به این گروه­ها قابل تقسیم است:

تقسیم­بندی بر حسب جایگاه نماد در اثر: