ب) فرضیه های فرعی.. 8

6. روش پژوهش………………………………………………………………………………………………………………………………… 8

6. تاریخچه و سابقه ی پژوهش…………………………………………………………………………………………………………. 8

فصل اول: کلیات… 11

1-1. واژه شناسی………………………………………………………………………………………………………………………………. 12

1-1-1. مفهوم لغوی علّت… 12

1-1-2. معانی اصطلاحی علّت در فلسفه. 12

1-2. اقسام علل………………………………………………………………………………………………………………………………… 15

1-2-1. علل چهارگانه. 15

1-2-1-1. علل ماهیت…………………………………………………………………………………………………………… 16

1-2-1-2. علل وجود………………………………………………………………………………………………………………. 16

1-2-2. علّت تامّه و علّت ناقصه. 18

1-2-3. علّت بسیط و مركب… 18

1-2-4. علّت بی واسطه و باواسطه. 18

1-2-5. علّت انحصاری و جانشین پذیر. 18

1-2-6. علّت داخلی و خارجی.. 19

1-2-7. علّت حقیقی و اعدادی.. 19

1-2-8. علّت مقتضی و شرط.. 19

1-3. منشاء تصور علیّت…………………………………………………………………………………………………………………… 20

1-3-1. نظریه ی عقل گرایان.. 20

1-3-2. نظریه ی حس گرایان.. 21

1-4. اصل علیّت……………………………………………………………………………………………………………………………….. 24

1-4-1. بدیهی بودن اصل علیّت… 24

1-5. فروع اصل علیّت……………………………………………………………………………………………………………………… 25

1-5-1. تلازم علّت و معلول یا اصل ضرورت علّی………………………………………………………………….. 25

1-5-1-1. اثبات «اگر علّت تامه موجود باشد، معلول حتماً موجود است.» ……………………… 26

1-5-1-2. اثبات «هرگاه معلول موجود باشد، وجود علّت آن واجب و ضروری است.» …… 27

1-5-2. تقارن یا تقدّم علّت بر معلول.. 28

1-5-3. اصل سنخیّت علّت و معلول.. 31

1-5-4. از علّت واحد جز معلول واحد صادر نمی شود. 33

1-5-4-1. مراد از واحد اول در این قاعده……………………………………………………………………………. 34

1-5-4-2. مجرای قاعده ی الواحد………………………………………………………………………………………….. 36

1-5-4-3. آیا واحد از طرف علّت با واحد از طرف معلول یکی است؟……………………………….. 37

1-5-4-4. مراد از صدور در قاعده ی الواحد………………………………………………………………………….. 38

1-5-4-5. ارتباط قاعده ی الواحد با اصل سنخیت بین علّت و معلول……………………………….. 39

1-5-5. ملاک نیازمندی معلول به علّت… 39

1-5-6. بقاء معلول هم نیازمند به علّت است… 42

1-5-7. بطلان دور 43

1-5-8. بطلان تسلسل.. 44

1-5-8-1. برهانی بر محال بودن تسلسل در ناحیه ی علّت ها………………………………………………. 46

1-5-9. بطلان اتفاق.. 47

1-5-10. در عدم، علیّت نیست… 50

فصل دوم: دیدگاه غزالی درباره ی علیّت………………………………………………………………………………………. 51

2-1. معرفی اجمالی غزالی.. 52

2-1-1. زندگی نامه. 52

2-1-2. مراحل فکری غزالی.. 54

2-1-3. مهم ترین آثار غزالی.. 55

2-2. مکتب اشعری، خاستگاه فکری غزالی.. 57

2-3. علیّت در مکتب اشاعره 58

2-3-1. نظریه ی ابوالحسن اشعری (324 ه‍..ق) 58

2-3-2. نظریه ی تفتازانی (م793 ه‍..ق) 58

2-3-3. نظریه ی قاضی عضدالدین ایجی (م756 ه‍..ق) 59

2-3-4. دیدگاه اشاعره درباره ی «قاعده ی ضرورت علّی». 59

2-3-5. انگیزه‏های اشاعره از بیان نظریه ی عادت… 60

2-3-6. اشاعره و سنخیت… 62

2-3-7. اشاعره و علیّت… 63

2-4. تحلیل علیّت در ارتباط با ضرورت و سنخیت… 64

2-5. دیدگاه غزالی درباره ی علیّت… 66

2-5-1. غزالی و اصل علیّت عامه. 67

2-5-1-1. انواع روابط میان اشیاء از نظر غزالی.. 67

2-5-1-1-1.عدم ارتباط میان دو شی ء 67

2-5-1-1-2. ارتباط میان دو شی ء 68

الف- رابطه ی تکافؤ و تضایف… 68

ب- رابطه ی شرط با مشروط.. 68

ج- رابطه ی اقترانی.. 69

2-5-1-2. اقسام سه گانه ی «سبب» از نظر غزالی.. 71

2-5-1-2-1. اسباب قطعی.. 71

2-5-1-2-2. اسباب ظنی.. 72

2-5-1-2-3. اسباب وهمی.. 73

2-5-1-3. اقسام سه گانه ی دیگر «سبب» از نظر غزالی.. 74

2-5-1-3-1. سبب [علّت] حسی.. 74

2-5-1-3-2. سبب فقهی.. 74

2-5-1-3-3. سبب عقلی.. 75

2-5-1-4. شواهدی دیگر از معنای علیّت در آثار غزالی.. 76

2-5-2. تحلیل علیّت فلسفی بوسیله ی غزالی.. 77

2-5-3. تحلیل «ضرورت» از نظر غزالی.. 78

2-5-4. غزالی و نفی ضرورت علّی.. 79

2-5-4-1. اقسام محال حقیقی [ذاتی] از نظر غزالی.. 79

2-5-4-1-1. نفی بدیهیات عقلی.. 80

2-5-4-1-2. نفی هر چیزی كه متضمن مفهوم شی است… 80

2-5-4-1-3. قلب اجناس بدون وجود ماده مشترك… 80

2-5-5. تعریف و جایگاه نظریه ی عادت در تفکر غزالی.. 84

2-5-5-1. «عادت» توجیهی برای نظم موجود در طبیعت… 85

2-5-5-3. ارتباط تجربه و عادت از دیدگاه غزالی.. 87

2-5-5. نظر غزالی درباره ی سنخیت… 88

2-5-6. دلایل غزالی در نفی ضرورت علّی.. 89

2-5-6-1. وقوع و امکان معجزه 89

2-5-6-2. قدرت مطلق الهی.. 91

2-5-6-3. اثبات معاد جسمانی.. 92

2-5-6-4. اثبات اختیار الهی.. 92

2-5-6-5. اثبات صانع بودن خداوند نسبت به جهان.. 93

2-5-7. بررسی تحلیل فلاسفه از حیث فاعل نزد غزالی.. 94

2-5-8. اشکالات غزالی به ابن سینا در بحث علیّت… 95

2-5-8-1. ملاک نیاز به علّت حدوث است، نه امکان.. 97

2-5-8-2. نفی علیّت در طبایع و اجسام. 97

2-5-8-3. نظام علیّت ناسازگار با توحید افعالی…………………………………………………………………… 97

2-5-8-4. نفی سنخیّت در علیّت………………………………………………………………………………………….. 98

2-5-8-5. نفی ضرورت علیّت………………………………………………………………………………………………… 98

2-5-8-6. بطلان «قِدَم عالم»………………………………………………………………………………………………… 99

2-5-8-7. انتقاد غزالی به ابن سینا در بحث معاد جسمانی…………………………………………………. 100

2-5-8-8. تناقض اصل علیّت با صانع و فاعل بودن خداوند……………………………………………….. 100

2-5-8-9. قاعده ی الواحد مسأله ی دیگر مورد اختلاف غزالی و ابن سینا………………………….. 101

2-5-9. انسجام یا عدم انسجام آرای غزالی درباره ی علیّت… 101

2-5-9-1. دیدگاه اول؛ دیدگاه جانبدارانه……………………………………………………………………………… 102

2-5-9-2. دیدگاه دوم؛ پذیرش عدم انسجام آرای غزالی درباره ی علیّت…………………………… 104

2-5-9-3. داوری درباره ی دو نظریه ی فوق………………………………………………………………………….. 104

2-5-9-3-1. تقریر نظام فیض توسط غزالی………………………………………………………………………… 106

فصل سوم: دیدگاه ابن رشد درباره ی علیّت…. 111

3-1. معرفی اجمالی ابن رشد…………………………………………………………………………………………………………… 112

3-1-1. زندگی نامه. 112

3-1-2. آثار و آرا 114

3-1-3. فلسفه ی ابن رشد، تحت تأثیر ارسطو. 115

3-2. رویارویی ابن رشد و غزالی………………………………………………………………………………………………………. 117

3-2-1. ویران سازی غزالی و کتاب وی.. 117

3-2-2. تکفیر فلاسفه توسط غزالی و جواب ابن رشد. 118

3-3. علیّت از نظر ابن رشد………………………………………………………………………………………………………………. 119

اجمالی بر مسأله ی هفدهم تهافت التهافت… 120

3-3-2. ابن رشد و رابطه ی ضروری بین علّت و معلول.. 122

3-3-3. نقدهای ابن رشد به غزالی.. 124

3-3-3-1. علیّت و اثبات خداوند…………………………………………………………………………………………… 124

3-3-3-2. علیّت و سنت الهی در جهان……………………………………………………………………………….. 125

3-3-3-3. علیّت و حكمت الهی…………………………………………………………………………………………….. 126

3-3-3-4. علیّت و شناخت خدا……………………………………………………………………………………………. 128

3-3-3-5. علیّت و عقل………………………………………………………………………………………………………….. 129

3-3-3-6. علیّت و علم حقیقی (حد و برهان) …………………………………………………………………….. 130

3-3-3-7. نفی قول به عادت…………………………………………………………………………………………………. 132

3-3-3-8. علیّت و تمایز اشیاء از یكدیگر……………………………………………………………………………… 135

3-3-3-9. مجهول بالطبع ماندن اشیاء………………………………………………………………………………….. 135

3-3-3-10. علیّت و نفی اتفاق………………………………………………………………………………………………. 136

3-3-3-11. نفی علیّت، ایجاد شكّاكیت………………………………………………………………………………… 138

3-3-3-12. انتقاد ابن رشد نسبت به پاسخ غزالی………………………………………………………………… 140

3-3-4. معجزه از نظر ابن رشد. 141

3-3-5. انتقادهای ابن رشد از ابن سینا و بازگشت او به فلسفه ی ارسطو. 143

3-3-5-1. نفی قاعده ی الواحد و صدور عقل ها توسط ابن رشد…………………………………………… 146

3-3-5-2. انتقاد ابن رشد از نظریه ی «فیض» یا «صدور»…………………………………………………… 151

3-3-5-2-1. نظر ابن رشد درباره ی علّت کثرت در جهان هستی ……………………………………….. 155

3-3-5-3. منشاء پیدایش جهان……………………………………………………………………………………………. 156

3-3-5-4. جماد را نیز می توان فاعل نامید…………………………………………………………………………… 158

3-3-5-5. تقسیم علّت فاعلی………………………………………………………………………………………………… 158

3-3-5-6. تعریف فاعل [علت فاعلی] …………………………………………………………………………………… 158

3-3-5-7. معلول در چه چیزی به علّت نیازمند است؟………………………………………………………. 159

3-3-5-8. تأخر معلول از علّت………………………………………………………………………………………………. 162

3-3-5-9. نیاز هر متحرکی به محرک، یک اصل یقینی و عام نیست……………………………….. 162

3-3-5-10. تأثیر حقیقی علل و عوامل مادی………………………………………………………………………. 163

3-3-5-11. نقش علل فاعل الاهی………………………………………………………………………………………… 164

3-3-5-12. امکان که زمینه ساز ایجاد است یک حقیقت عینی است………………………………. 164

فصل چهارم: تحلیل نظرات غزالی و ابن رشد و نتیجه گیری…………………………………………………….. 166

4-1. تحلیل نظرات غزالی و ابن رشد………………………………………………………………………………………………. 167

4-1-1. اصل علیّت عامه…………………………………………………………………………………………………………………. 167

4-1-1-1. تحلیل نظرات غزالی.. 167

4-1-1-2. تحلیل نظرات ابن رشد. 168

4-1-2. اصل ضرورت علّی و معلولی………………………………………………………………………………………………. 169

4-1-2-1. تحلیل نظرات غزالی.. 169

4-1-2-1-1. نقد نظریه ی عادت غزالی…………………………………………………………………………………. 172

4-1-2-2. تحلیل نظرات ابن رشد. 174

4-1-3. اصل سنخیّت میان علّت و معلول…………………………………………………………………………………….. 174

4-1-4. معجزه و علیّت……………………………………………………………………………………………………………………. 174

4-1-4-1. تحلیل نظرات غزالی.. 175

4-1-4-2. تحلیل نظرات ابن رشد. 176

4-1-5. تعریف فاعل………………………………………………………………………………………………………………………… 177

4-1-5-1. تحلیل نظرات غزالی.. 177

4-1-5-2. تحلیل نظرات ابن رشد. 178

4-1-6. قاعده ی الواحد……………………………………………………………………………………………………………………. 178

4-1-6-1. تحلیل نظرات غزالی.. 178

4-1-6-2. تحلیل نظرات ابن رشد. 179

4-1-7. ملاک نیاز معلول به علّت…………………………………………………………………………………………………… 180

4-1-7-1. تحلیل نظرات غزالی.. 180

4-1-7-2. تحلیل نظرات ابن رشد. 181

4-1-8. حدوث و قدم عالم……………………………………………………………………………………………………………… 183

4-1-8-1. تحلیل نظر غزالی در بحث حدوث و قدم عالم.. 183

4-1-8-2. تحلیل نظر ابن رشد در بحث حدوث و قدم عالم.. 184

4-1-9. جدال غزالی و ابن رشد با ابن سینا…………………………………………………………………………………….. 186

4-1-9-1. تحلیل جدال غزالی با ابن سینا 186

4-1-9-2. تحلیل جدال ابن رشد با ابن سینا 188

4-2. اشتراک نظرات غزالی و ابن رشد……………………………………………………………………………………………. 189

4-2-1. انتقاد به ابن سینا 189

4-2-2. عدم تبیین مناسب از ارتباط معجزه و علیّت… 190

4-2-3. رد قاعده ی الواحد. 190

4-2-4. اثبات علیّت در رابطه ی بین خداوند و معلولات… 190

4-3. اختلاف نظرات غزالی و ابن رشد……………………………………………………………………………………………. 190

4-3-1. اصل علیّت عامه. 190

4-3-2. ضرورت علّی و معلولی.. 191

4-3-3. سنخیّت علّت و معلول.. 191

4-3-4. تعریف فاعل.. 191

4-3-5. ملاک نیاز معلول به علّت… 191

4-3-6. قدم زمانی عالم.. 191

4-3-7. رابطه ی ضرورت علّی و صانع بودن خدا 191

4-3-8. ابن رشدِ ذات گرا و غزالیِ نومینالیست… 192

4-4. خاتمه؛ داوری در جدال غزالی و ابن رشد در بحث علیّت و فروع آن…………………………………. 193

4-4-1. داوری میان غزالی و ابن رشد در بحث علیّت عامه. 193

4-4-2. داوری میان غزالی و ابن رشد در بحث ضرورت علّی و معلولی.. 193

4-4-3. داوری میان غزالی و ابن رشد در بحث معجزه 193

4-4-4. داوری میان غزالی و ابن رشد در تعریف فاعل.. 194

4-4-5. داوری میان غزالی و ابن رشد در بحث قاعده ی الواحد. 194

4-4-6. داوری میان غزالی و ابن رشد در بحث ملاک نیاز معلول به علّت… 194

4-4-7. داوری میان غزالی و ابن رشد در بحث حدوث و قدم عالم.. 194

4-4-8. داوری میان غزالی و ابن رشد در جدال با ابن سینا 195

4-4-9. نتیجه ی کلی پژوهش…. 195

4-4-10. یافته های پژوهش و آزمون فرضیه ها………………………………………………………………………… 197

………………………………………………………………………………………………………………….. 201

مقدمه

1. بیان مسأله

از مشتركات هر نظام فلسفی بحث از علّت و معلول است، كه هر فیلسوفی بسته به مبانی خود به بحث و بررسی در این موضوع می پردازد. این قاعده و لوازم آن در طول تاریخ از سوی فلاسفه و متفكرین گوناگون مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. نقش بحث علیّت در علوم مختلف و فلسفه به حدی است كه می توان گفت مبنای تمام علوم طبیعی و حتی دینی در این اصل باشد. اهمیت بحث علیّت تا جایی است كه ارسطو، فلسفه را به علم العلل تعریف كرده است. اولین منكران علیّت را هم می توان سوفسطاییان دانست. هیوم هم در عالم فلسفه ی غرب منكر این اصل شده است. در عالم اسلام نیز رویكردهای متفاوتی در قبال این اصل اتخاذ شده است؛ از یک سو فلاسفه ی مسلمان با اثبات و قبول اصل علیّت و ضرورت علّی و معلولی، كه مفاد اصلی این قاعده تلازم ضروری میان علّت و معلول است، نظام فلسفی خود را تبیین كرده اند، و از سوی دیگر چهره های شاخصی همچون بزرگان اشاعره مانند ابوحامد محمد غزالی و فخررازی، به مخالفت با این اصل پرداخته اند.

محور اصلی این پژوهش نقد، بررسی و تبیین مقایسه ای نظریات محمد بن احمد بن رشد اندلسی معروف به ابن رشد، از فلاسفه ی مسلمان قرن ششم هجری، به عنوان چهره ای كه رویكردی مشائی دارد و یكی از بزرگان اشاعره یعنی ابوحامد محمد غزالی معروف به امام محمد غزالی با تأکید بر نقدهای غزالی بر ابن سینا در بحث علیّت و لوازم آن است، که در راستای نیل به این هدف ابتدا به ذکر کلیاتی از مفهوم علّت و معلول پرداخته و سپس به تببین جنبه های مخالفت غزالی با علیّت و نظرات وی در این باب پرداخته ایم. برای درک بهتر نظرات غزالی بررسی نظرات ابن سینا نیز ضروری می نمود که برای دریافت نظرات ابن سینا سعی شده است که فصل اول این پژوهش یعنی کلیات بر اساس نظرات ابن سینا باشد. در آخر نیز نظرات و دفاعیات ابن رشد را در بحث علیّت مطرح کرده و در پایان نتیجه گیری از این جدال ارائه کرده ایم. اما چرا غزالی و ابن رشد؟

غزالی یکی از بزرگ ترین متکلمان اشعری است که هم در تبیین و تفسیر نظریه ی «عادت الله» اشاعره بیش ترین نقش را داشته و هم در نقد آرای فلاسفه درباره ی علیّت، بالاخص عنصر ضرورت علّی بیش ترین تلاش را کرده است. در تبیین نظریه ی اشاعره درباره ی علیّت، همه ی متکلمان اشعری بعد از غزالی، بدون شک وام دار او هستند. اگر نگوییم مهم ترین نقدها را به علیّت در طول تاریخ غزالی انجام داده است، بی تردید یکی از مهم ترین متفکرینی است که به این موضوع وارد شده و با نقدهای خود سعی در فرو ریختن بنیان فلسفه ی مشاء داشته است. ابن رشد نیز در مقام فیلسوفی ارسطویی و مسلمان در تهافت التهافت با چالش های غزالی روبرو می شود و به جهت دفاع از آرای فلاسفه تبیین خود را از علیّت فلسفی ارائه داده است. به نظر می رسد بررسی نظرات این دو متفکر پیرامون مسأله ی علیّت و فروع آن، گامی مهم در تبیین این مسأله باشد. امید است که بتوانیم در این پژوهش، گامی هر چند کوچک در راستای این هدف برداریم.

2. اهمیت موضوع

اصل علیّت به عنوان یک اصل کلّی و عام، مورد استناد همه ی علومی است که درباره ی موضوعات حقیقی بحث می کند. از سوی دیگر کلّیت و قطعیّت هر قانون علمی، مرهون قوانین عقلی و فلسفی علیّت است و بدون آنها نمی توان هیچ قانون کلّی و قطعی در هیچ علمی به اثبات رسانید.

برای درک بهتر اهمیت مبحث علیّت به موارد ذیل می توان اشاره کرد:

الف) علیّت و اثبات حقایق عینی

اثبات وجود حقیقی اشیاء عینی و خارج از نفس، مرهون اصل علیّت است و بدون آن راهی برای اثبات حقایق عینی باقی نمی ماند. همچنین اثبات مطابقت ادراکات با اشیاء خارجی نیازمند به قوانین فرعی علیّت است.

توضیح اینکه تصدیق واقع عینی جهان هستی، اگر چه امری قطعی و ضروری است و نیازمند به دلیل نیست، اما این تصدیق ضروری فقط به وجود اجمالی جهان هستی نظر دارد. اینکه هر احساسی، واقعیت عینی دارد، از راه ضرورت حاصل نمی شود، لذا باید آن را اثبات نمود. اگر علیّت و نظام علّی و معلولی را نپذیریم اثبات چنین امری ممکن نیست؛ زیرا صورت هایی که در ذهن تحت شرایط خاصی پدید می آیند، ثابت می کنند که علّتی از خارج سبب پیدایش آنها شده است. اگر مبداء علیّت نباشد احساس و یا وجود شیء در حس نمی تواند وجود واقع عینی را که در قلمرو دیگری موجود است، کشف نماید.

ب) علیّت و استدلال

مبداء علیّت تنها مبدئی است که کلیه ی کوشش ها در راه استدلال، در کلیه ی قلمروهای فکری انسان بکار برده می شود، بر آن متوقف است. زیرا غرض از استدلال اثبات امری است که ثابت نشده است. بنابراین دلیل، علّت و واسطه در اثبات است و چیزی را که مجهول است، معلوم می گرداند. اگر رابطه ی علیّت و معلولیت را درک نکنیم از هیچ استدلالی نمی توانیم نتیجه بگیریم. زیرا نتیجه، معلول مقدمه ها است و هنگامیکه قانون علیّت از حساب ساقط گردد و هیچگونه ضرورتی بین علّت و معلول وجود نداشته باشد، ارتباطی نیز بین دلیل و آن حقیقت که مورد استدلال قرار گرفته است، نیز باقی نمی ماند.

ج) علیّت و اثبات خداوند

قانون علیّت، از با ارزش ترین قوانین مورد استفاده در فلسفه ی الهی است. همین قانون با سایر قوانین منشعب از آن است که ما را ملزم می کند که تمام رشته های علّی و معلولی را منتهی به یک ذات کامل و غیر معلول بدانیم و همه ی نظامات را تحت نظام واحد و قائم به ذات واحد بشناسیم. به همین دلیل است که مرحوم صدرالمتألهین در جلد دوم اسفار می نویسد:

أن الطریق إلى إثبات الصانع ینسد بسببه فإن الطریق إلیه هو أن الجائز لا یستغنی عن المؤثر فلو أبطلنا هذه القاعدة لم یمكننا إثبات واجب الوجود.

اگر علیّت نفی گردد، راه اثبات صانع نیز مسدود می شود. زیرا طریقه ی اثبات صانع این است که هر امر ممکنی محتاج به مؤثر است و چنانچه این طریق باطل شود، امکان اثبات واجب الوجود نخواهد بود.

2-3-2 ابواب بهشت وجهنم ازدیدگاه ملاصدرا 30

2-3-2-1 باب هشتم باب قلب… 32

2-3- 3ابواب بهشت وجهنم از دیدگاه امام خمینی.. 34

2-3-4مناسبات آن آیات و روایات… 37

2-4 درجات و درکات بهشت وجهنم. 39

2-4-1 درجات بهشت و درکات جهنم از دیدگاه ملاصدرا 39

2-4-2درجات بهشت و درکات جهنم از دیدگاه امام خمینی.. 47

2-4-2-1بهشت و جهنم اعمال. 47

2-4-2-2بهشت و جهنم اخلاق.. 48

2-4-2-3بهشت و جهنم لقاء. 49

2-4-3 مناسبات آن با آیات وروایات… 51

2-4-3-1 انواع واقسام بهشت در قرآن وروایات… 51

2-4-3-1- 1تبیینی ازجنت نعیم وساکنان آن. 52

2-4-3-1-2 تبیینی از جنت عدن وساکنان آن. 55

2-4-3-1-3 تبیینی از جنة المأوی وساکنان آن. 59

2-4-3-1-4 تبیینی از جنت فردوس وساکنان آن. 61

2-4-3-2 طبقات جهنم در قرآن. 62

2-4-3-2-1 تبیینی از هاویه. 66

2-4-3-2-2تبیینی از سعیر. 68

2-4-3-2-3 تبیینی از جَحیم. 68

2-4-3-2-4 تبیینی از سقر. 69

2-4-3-2-5 تبیینی از حطمه. 70

2-4-3-2-6 تبیینی از لظی.. 71

2-4-3-2-7 تبیینی از جهنم. 72

. 75

3- 1 حقیقت مکان وزمان. 76

3-1-1 حقیقت مكان. 77

3-1-1-1حقیقت مکان از دیدگاه ملاصدرا 78

3-1-1-2حقیقت مکان از دیدگاه امام خمینی.. 79

3-1-2 حقیقت زمان. 79

3-1-2-1حقیقت زمان از دیدگاه ملاصدرا 82

3-1-2-2 حقیقت زمان از دیدگاه امام خمینی.. 85

3-2 مکان وزمان بهشت وجهنم. 87

3-2-1 مکان وزمان بهشت وجهنم از دیدگاه ملاصدرا 87

3-2-2 مکان وزمان بهشت وجهنم از دیدگاه امام خمینی.. 89

3-2- 3مناسبات آن با آیات وروایات… 92

3-3 وجود کنونی بهشت وجهنم. 98

3-3-1 دلائل منکران. 99

3-3-1-1 دلیل نقلی.. 100

3-3-1-2 دلیل عقلی منکران. 102

3-3-2 دیدگاه ملاصدرا در مورد وجود کنونی بهشت وجهنم. 102

3-3-3دیدگاه امام خمینی در مورد وجود کنونی بهشت وجهنم. 104

3-3-4 مناسبات آن با آیات وروایات… 105

3-3-4-1 آیات وروایات مربوط به معراج پیامبر(ص) 106

3-3-4-2 آیاتی که دلالت بر مهیاشدن بهشت وجهنم دارد. 107

3-3-4- 3آیات وروایات دال بر رؤیت بهشت وجهنم در دنیا 108

3-3-4-4 احاطه جهنم به کافران. 109

3-3-4-5آیاتی که مالکیت مؤمنین را بر بهشت ثابت می کند. 111

3-3-4-6 روایات دالّ بر تشکیل کنونی بهشت وجهنم از اعمال انسان ها 111

. 114

4-1 نعمت های بهشتی.. 115

4-1-1خدمتگزاران بهشتی.. 115

4-1-2 ظروف بهشتی.. 118

4-1-3 لباس‏ها و زیورهای بهشتی.. 119

4-1-3-1 لباس هایی از سندس واستبرق.. 119

4-1-3-2 دستبندهایی از طلا، نقره ومروارید. 120

4-1-4 همسران بهشتی.. 120

4-1-4- 1پاک و پاکیزه 121

4-1-4-2 فراخ چشم. 122

4-1-4-3 تنها دلباخته ی همسران خویش و هم سن وسال. 122

4-1-4-4 همچون مروارید در صدف ویاقوت ومرجان. 124

4-1-5 مشروبات بهشتی.. 128

4-1-5-1شراب های طهور وغیر مسکروعاری از تباهی.. 128

4-1-5-2آب حیات… 130

4-1-6 نهرهای بهشتی.. 132

4-1-7 خوردنی‏های بهشتی.. 134

4-1-7-1 میوه های فراوان. 134

4-1-7-2میوه های دائمی.. 136

4-1-7-3 درخت سدر. 137

4-1-7-4گوشت های بهشتی.. 139

4-1-8تخت‏ها و فرش‏ها 140

4-1-8-1 تخت ها ی رو به روی هم. 140

4-1-8-2 تخت هایی زربا فت… 142

4-1-8-3 تخت ها وفرش هایی بلند مرتبه. 142

4-1-9 سلام وامنیت… 144

4-1-10 مقام رضوان الهی.. 148

4-1-11 خلود در نعمت ها ولذت ها 154

4-2 عذابهای جهنم. 155

4-2-1خوردنی های جهنم. 156

4-2-1-1ضریع. 156

4-2-1-2غذای گلوگیر. 157

4-2-1-3غسلین.. 157

4-2-1-4حمیم و غساق دو نوشایه جهنمی.. 158

4-2-1-5 درخت زقّوم. 160

4-2-2 غل و زنجیر دوزخیان. 165

4- 2- 3 لباس های دوزخیان. 168

4-2-3-1 لباس های آتشین.. 168

4-2-3-2پیراهن های آتش زا (قطران) 168

4-2-4 گرزهای آتشین.. 169

4-2-5 سایه هایی از دود و آتش… 170

4-2-6 بادهای گرم و سوزان. 172

4-2-7 تبدیل پوست انسان بعد از سوخته شدن آن در آتش دوزخ.. 174

4-2-8 سوختن درون انسان به وسیله آتش جهنم. 177

4-2-9 دشمنی وخصومت… 180

4-2-10 خلود در عذاب… 181

.. 185

. 189

الف- فهرست منابع فارسی: 189

ب- فهرست منابع عربی: 192

ج- فهرست مقالات… 197

فصل اول:

کلیات

1-1مقدمه

مباحث مربوط به بهشت وجهنم از اصلی ترین مباحث حوزه معادشناسی است.این پایان نامه متکفل استقراء آراء امام خمینی(ره)وملاصدرا در این زمینه وهمچنین دسته بندی وارائه نظام مند این آراء به صورتی روش مند می باشد.یکی دیگراز رسالت های این پایان نامه این است که در نگاه تطبیقی به این ارائه مبادرت ورزد تابرخی از نقاط عطف ونوآوری های خاص در نظرگاه امام(ره) که ازپیروان مکتب صدرایی است کشف گردد ورسالت مهم دیگراین پایان نامه غنی سازی درون مایه ی مباحث وتبیین های فلسفی عرفانی آراء ازدیدگاههاوتحلیل های تفسیری حضرت امام وملاصدرا وبیان استشهادها واستدلال های مربوط به آیات وروایات در حوزه های مورد بحث است.مسائلی نظیر:ماهیت بهشت وجهنم وجایگاه آن در عوالم وجود وقیامت ومکان وزمان بهشت وجهنم وسایر شاخصه های آن وطبقات بهشت وجهنم ومقامات آن وارتباط آنها با اعمال وجسمانی وروحانی بون عذابهاو…همه وهمه ازمسائلی است که در یک نظام وساختارروشن وازسویی مبتنی برمبانی فلسفی عرفانی وازسوی دیگرمدلل به آیات وروایات می توانند در این پایان نامه عرضه گردند.

1-2سؤالات تحقیق

1-2-1سؤالات اصلیِ تحقیق

-ماهیت وشاخصه ها بهشت وجهنم از دیدگاه امام خمینی وملاصدرا چیست و آراء ایشان در این زمینه چه مناسبتی با آیات و روایات دارد ؟

– طبقات ومراتب بهشت و جهنم و جلوه های پاداش وعذاب آن از دیدگاه امام خمینی وملاصدرا چیست و چه مناسباتی با اعمال وملکات انسان دارد وشواهد این آراء در آیات و روایات چیست؟

1-2-2سؤال فرعی تحقیق

– تبیین فلسفی عرفانی آراء ونظرات حضرت امام وملاصدرا در تطابق با دیدگاههای تفسیری ایشان چگونه انجام پذیر است وچه آیات وروایاتی نظرات ایشان را تأیید می نماید؟

…… 20

7.1.2- جایگاه و اهمیت مثل در زندگی انسان از دیدگاه افلاطون……………………………………………. 26

8.1.2- تمثیل ……………………………………………………………………………………………………………………………….. 27

9.1.2- تأملی پیرامون تأویل مثل افلاطون ………………………………………………………………………………… 29

بخش دوم : مبانی معرفتی مثل

1.2.2- نقش مثل در معرفت شناسی …………………………………………………………………………………………. 37

2.2.2- تأملی در كسب معرفت…………………………………………………………………………………………………….. 45

3.2.2- مفاهیم حقیقی و اعتباری………………………………………………………………………………………………… 47

4.2.2- معرفت حقیقی ………………………………………………………………………………………………………………… 49

5.2.2- تأملی در مفاهیم حقیقی و اعتباری ………………………………………………………………………………. 50

6.2.2- متعلَّق علم ……………………………………………………………………………………………………………………….. 51

بخش سوم : مثل و عالم طبیعت

1.3.2- مفهوم « مادی » و « مجرد »………………………………………………………………………………………….. 59

2.3.2- ویژگی های اجسام و مجردات ………………………………………………………………………………………… 60

3.3.2- نیاز ماده به صورت ………………………………………………………………………………………………………….. 61

4.3.2- پیوستگی ماده و صورت ………………………………………………………………………………………………….. 64

5.3.2- رابطه مثل و ماده …………………………………………………………………………………………………………….. 64

6.3.2- روابط واحد و كثیر در مثل …………………………………………………………………………………………….. 65

فصل سوم : بررسی مثل از دیدگاه ابن سینا

بخش اول : ابن سینا و مثل افلاطونی

1.1.3- مثل افلاطونی از دیدگاه ابن سینا ………………………………………………………………………………….. 70

2.1.3- اتحاد فرد مجرد و مادی در ماهیت ………………………………………………………………………………… 76

3.1.3- تداخل متبانیات ………………………………………………………………………………………………………………. 80

4.1.3- تشكیك بین فرد مادی و فرد مجرد …………………………………………………………………………….. 85

5.1.3- انتقاد بر دیدگاه ابن سینا پیرامون مثل افلاطونی…………………………………………………………… 90

فصل چهارم : بررسی مثل از دیدگاه صدرالمتألهین

بخش اول- دیدگاه صدرالمتألهین در تحقیق و ثبوت صور و مثل افلاطونی

1.1.4- صدرالمتألهین و مثل …………………………………………………………………………………………………….. 95

2.1.4- نقد تأویلات بعضی از حكما ……………………………………………………………………………………………. 97

3.1.4- قیاس افراد عالم ناسوت با مثل نوریه …………………………………………………………………………….. 102

4.1.4- دلایل سه گانه مشرقیه…………………………………………………………………………………………………….. 103

5.1.4- نتایج برهان ………………………………………………………………………………………………………………………. 108

بخش دوم- نقد و بررسی دیدگاه صدرالمتألهین

1.2.4- اثبات وجود حركت …………………………………………………………………………………………………………. 112

فصل پنجم : استنتاج و استنباط

بخش اول- نتیجه گیری

نتیجه گیری …………………………………………………………………………………………………………………………………. 124

فهرست منابع و مأخذ…………………………………………………………………………………………………………………….. 126

چکیده انگلیسی……………………………………………………………………………………………………………………………… 000

بخش اول

مقدمه

حمد و سپاس خداوندی را سزاست كه شدت ظهورش او را مخفی ساخته است. حقیقت آن است که در این عبارت که هیچگونه شکی در آن نمی باشد هر موجودی که دارای نفس باشد اعم از نباتی و حیوانی و ناطقه ، بدنبال کمال نهایی می باشند که بعضی از این موجودات مانند نبات و حیوان کمال نهایی آنها تا یک قلمروی است و تنها انسان یا چیزی شبیه به انسان است ، یعنی موجودی که دارای عقل و اختیار باشد و در مرتبه دیگری از وجود باشد که تا به آن غایت نهایی خود یعنی بیرون آمدن از کثرت و تا رسیدن به آن وحدت ناب و صرف لحظه ای قرار و آرام ندارد که ما این مسئله را به بداهت در خود و دیگران در می یابیم.

بنابرین باید گفت هدف و غایت یکی است ولی بعضی بیراهه می روند و تعداد اندکی که این مسیر را به درستی می پیمایند.یافتن حقیقت چیزی است که همواره هر کسی بدنبال آن است «هر انسانی طالب حقیقت است» که این خود یک قضیه موجبه کلیه است .لذا ما بر حسب تمایل درونی ، موضوعی که انتخاب نموده ایم مثل افلاطونی است. هر جا سخن از افلاطون به میان می آید واژه مثل، در ذهن تداعی می شود. و هر گاه سخن از مثل به میان می آید نام افلاطون به ذهن متبادر می شود.گویی چنین است که این دو واژه دارای تقابل تضایف اند.افلاطون تلاش می نماید با اثبات مثل طرحی نو در معرفت پیش روی بشر بگشاید و جهان هستی را از آن زاویه به تماشا بنشیند لذا با توجه به انگیزه و علاقه درونی ام این موضوع را برگزیدم.

برداشت اینجانب آن است که در این زمینه شاید بتوانم کار مفیدی انجام دهم. یكی از ویژگی های ذاتی بشر اعم از فلاسفه و دیگر انسان ها همواره دست یابی به حقیقت بوده است و در این راستا عده ای برای یافتن حقیقت، مقوله «معرفت» و چگونگی حصول آنرا پیش رو كشیدند و از آنجائیكه معرفت درست و یقینی به عنوان دانشی درست و مطمئن را نمی توان در میان محسوسات بدست آورد چونكه پیوسته در معرض تغییرند لذا باید به اموری ثابت و جاودان دست پیدا كنیم كه در معرض تغییر و زوال نباشند لذا این امر نگارنده را بر آن داشت كه این مهم را در مثل افلاطونی جستجو و بررسی نماید لذا دیدگاه دو فیلسوف بزرگ اسلام را كه یكی از آندو از مخالفین مثل «ابن سینا» و دیگری یكی از مدافعین مثل «صدرالمتألهین»، برایم بسیار اهمیت داشت برگزیدم و بر آن شدم تا جایی كه بضاعت علمی ام اجازه دهد دیدگاه های هر كدام را بررسی نمایم.

3-2-3. سکولاریسم. 52

4-2-3. انسان شناسی وظیفه گرا 54

5-2-3. کثرت گرایی. 58

6-2-3. نسبیت گرایی معرفت شناختی. 60

7-2-3. کانتیسم. 63

فصل چهارم

بررسی نظریه ی راولز، ویژگی ها و مبانی آن.. 79

1-4. نقد راولز بر نظریه های رقیب… 79

1-1-4. دیدگاه راولز درباره ی نظریه ی سودگرایی.. 80

2-1-4. دیدگاه راولز درباره ی نظریه ی شهودگرایی.. 84

3-1-4. دیدگاه راولز درباره ی نظریه ی کمال گرایی.. 87

2-4. راولز پیشین.. 89

1-2-4. کثرت‏گرایی.. 90

2-2-4. قراردادگرایی.. 91

3-2-4 وضع نخستین.. 93

4-2-4 پرده ی بی خبری.. 94

5-2-4. عقلانیت… 94

6-2-4. اصول عدالت… 96

3-4. راولز پسین.. 97

1-3-4. پراگماتیسم. 97

2-3-4. مدارای دموکراتیک… 107

3-3-4. اجماع هم پوشان. 109

4-3-4. اصل همگانی عدالت… 110

5-3-4. ایمان عقلایی به امکان تحقّق یک نظام عادلانه. 112

6-3-4. ایده ی مفهوم سیاسی عدالت… 112

7-3-4. ایده ی اجماع هم پوشان. 114

8-3-4. شرط همگانی مفهوم عدالت… 116

فصل پنجم

اندیشه های منتقد راولز. 121

1-5. فیلسوفان مسلمان. 121

2-5. کمال گرایان. 122

3-5. جامعه گرایان. 132

4-5. تکثرگرایان ارزشی.. 137

5-5. چندفرهنگی گرایان. 139

6-5. برابری خواهان. 142

7-5. آزادی خواهان (لیبرتارین ها) 145

8-5. فمینیست ها 151

فصل ششم

تحلیل. 153

1-6. بررسی نقدهای راولز بر نظریه های رقیب… 153

2-6. دسته بندی و بررسی نقدهای وارد بر راولز. 155

1-2-6. انتقادهای وارد بر مبانی و بستر فکری راولز. 155

1-1-2-6. نقد لیبرالیسم. 155

2-1-2-6. نقد انسان گرایی.. 157

3-1-2-6. نقد سکولاریسم. 160

4-1-2-6. نقد انسان شناسی وظیفه گرا 161

5-1-2-6. نقد کثرت گرایی.. 166

6-1-2-6. نقد نسبیت گرایی معرفت شناختی.. 169

7-1-2-6. نقد پراگماتیسم. 172

8-1-2-6. قرارداد اجتماعی.. 172

2-2-6. انتقادهای ناظر بر محتوای راولز. 175

1-2-2-6. بی توجّهی به فلسفه ی اخلاق.. 175

2-2-2-6. وضعیت اصیل.. 175

3-2-2-6. بی توجّهی به معیارهای عدالت پژوهی.. 176

4-2-2-6. پرده ی بی خبری.. 177

5-2-2-6. فرضی بودن وضع نخستین و اشکالات آن. 177

6-2-2-6. پارادوکس در تصور پیشین «خیر» و سعادت… 181

7-2-2-6. عدم توجّه به تلقی های دیگر از «خیر» 182

8-2-2-6. اصول عدالت: آزادی، تمایز. 182

9-2-2-6. اقتضای ظالمانه ی اصل دوم. 183

10-2-2-6. نسبیت عدالت و معیار ناپذیری مطلق آن. 184

11-2-2-6. ایدئولوژیک و جانب دارانه و بومی بودن نظریه ی راولز. 185

12-2-2-6. فقدان نوآوری.. 186

13-2-2-6. فقدان انسجام و شفافیت لازم و ابهام و تفسیرپذیری زیاد نظریه. 187

14-2-2-6. خنثا و تهی بودن عدالت در نظریه ی راولز. 188

15-2-2-6. معطوف بودن به پوچی و پوچ گرایی.. 189

16-2-2-6. عدم توجّه به بسیاری از تلقی های دیگر از عدالت… 190

17-2-2-6. تردیدپذیر بودنِ ضدیت با فایده انگاری.. 190

18-2-2-6. نگاه غیرساختاری و انتزاعی به عدالت اجتماعی.. 191

خاتمه

علل توجّه صاحب نظران به دست آورد راولز. 193

منابع: 199

کتاب نامه فارسی: 199

مقالات: 201

منابع انگلیسی: 203

منابع اینترنتی: 204

پیش گفتار

حال و هوای ماه رمضان و تشنگی و گرمای تابستان سال هشتاد و هشت، یکی از ماندگارترین خاطرات مرا رقم زد، طرح ضیافت، طرحی آموزشی-تبلیغی در دانش گاه فردوسی. بنا بود برای دانش جویان، درس جنگ نرم را تدریس کنم، بگذریم از حال و هوای آن روزها و ماجرای انتخابات و حساسیت ها و سر و صداهایی که بود و گذشت و… کمابیش به خیر گذشت.

درباره ی موضوعی که قرار بود برای دانش جویان تدریس کنم کم و بیش اندوخته ای داشتم، اما روزها، روزهایی بود که هر سری و صدایی بوی سیاست می داد، و نه سیاست به معنای مقدسی که می شناسیم، حال شاید بتوانی تصور کنی عبارت «جنگ نرم» آن هم در فضای هیجان زده ی دانش گاه با دانش جویان چه می کرد و با من چه می کرد.

پس هرچه که از کتب علمی و فلسفی و دینی در این زمینه به دستم می رسید می خواندم. لازمه ی این مطالعات آشنایی با مکتب های مختلفی بود که به نوعی در حوزه های علم و فرهنگ ما ورود پیدا کرده است. و از آن جا که من هیچ گاه امکان تحقّق تحقیقات بدون پیش فرض را باور نداشتم، عمدهی این مکتب ها را با عینک یک طلبه ی مسلمان ایرانی خواندم.هابرماس،هانتینگتون،پوپر،هایک،مکینتایر،نوزیک،راولزو… از جمله شخصیت هایی هستند که در خصوص نظریّاتشان مطالعه کردم. هم چنین سعی داشتم با نظریّات مربوط به دین، اخلاق و سیاست در فلسفه بیش تر آشنا شوم.

گرچه پیش تر – به دلایل کاملا شخصی- مایل بودم موضوع پایان نامه را مرتبط بافلسفه ی ذهنانتخاب کنم، لکن اساتیدی چون استاد کهنسال و استاد حقّی پیش نهاد کردند که موضوع را مرتبط با دغدغه های جاری و ساری در حوزه ی مطالعاتی خودم بردارم، بی درنگ پذیرفتم و به پیش نهاد یکی از اساتید روحانی، «راولز» را انتخاب کردم. با آن که می دانستم کار دشوار است و درباره ی او تا کنون بیش از دو-سه کتاب ترجمه نشده.

دو سال طول کشید تا این نوشته آن گونه شود که می خواهم، اما سرانجام شد.

موانعی که گذشت

1. عدم دست رسی به منابع درجه ی یک

بیش تر کتاب هایی که مورد نیازم بود در دست رس یا نبود، یا نیافتم. آثار بزرگانی چونساندل،نوزیک،گری،مکینتایر،جوزفرز،برایانباریو…

زمانی که ازاحمد واعظیدر این راستا کمک خواستم، فرمودند که کتابشان را در کمبریج نوشته اند، و از منابعی که در ایران می توان یافت اطلاعی ندارند. لذا ناچار بودم این کتاب ها را در فضای مجازی جست وجو و دانلود کنم. سخت تر آن جا بود که در جست وجوی نامی، هم نامی پرآوازه تر یافت می شد، چونان که درباره یجانگریپیش آمد، و این مسأله کار را بیش تر دشوار می کرد.

2. ترجمه ی نامناسب برخی آثار

متأسفانه پس از مدّت ها انتظار و پس از آن که برخی از آثار راولز ترجمه شد، دیدیم که ترجمه مناسب نیست و حتّا گاه، به متن اصلی وفادار نبوده است، هم چونقانون مردمانکه اعتراض دکتر ملکیان را نیز برانگیخت.

اینک پس از مطالعه ی بیش از پنجاه منبع، اعم از فارسی و انگلیسی، کتاب و مقاله، حقیقی و مجازی (اینترنتی)، حاصل این مطالعات را تقدیم اساتید و دانش جویان و حکمت پویانی می کنم که دل در گرو دانستن دارند.

از ویژگی های این نوشته نسبت به نوشته های مشابه، وجود مباحثی است که پیش از این شاید کم تر به آن اشاره شده. مثل دقت نظر در نگاه پراگماتیستی راولز پسین، که حتّا نویسنده ای هم چون احمد واعظی نیز در کتابش اشاره ای به این موضوع نداشته است.

هم چنین تلاش کردم که در جمع آوری نقدهای مختلفی که درباره ی راولز موجود است همّتی در خور داشته باشم. نویسنده مدّعی نیست که در این هدف غور کامل کرده است، لکن بنده در حد توان آن چه در منابع بود گردآوری کردم و در فصل پنجم کتاب آورده ام.

به هر حال، نوشته ای که پیش روی شما است شامل یک مقدمه و شش فصل است. فصل نخست مفهوم شناسی عدالت و عدالت سیاسی است که آغازه ای برای ورود به بحث است. فصل دوم توصیف نظریه ی جان راولز، فصل سوم و چهارم تبیین نظریه، فصل پنجم مربوط به نقدها و سرانجام فصل ششم تحلیل نظریه از نگاه نویسنده است.

امیدوارم، آن چه خواندم و نوشتم، در ساحت ربوبی الله جلّ و علی مرضیّ باشد و منظور.

در پایان از اساتید بزرگواری که در این ره گذر همراهم بودند صمیمانه سپاس گزارم، و امیدوارم با مطالعه و راه نمایی موشکفانه ی خود، بر غنای این کار بی افزایند.

مقدمه

الف- آشنایی با شخصیت و اندیشه ی جان راولز

راولز کیست؟

جان بوردن راولز[1]، فیلسوف معاصر آمریکایی در سال ۱۹۲۱ دربالتیمورزاده شد و تحصیلات خود را در رشته ی فلسفه دردانش گاه پرینستونآغاز کرد. پس از تحصیل، مدّتی به تدریس دردانش گاه کرنلپرداخت و از سال ۶۷۹۱ بههارواردرفت. او به سال ۲۰۰۲ در سنّ هشتادویک سالگی چشم از جهان فروبست. وی با رشد در سنّت فلسفه ی تحلیلی و فضای علمی شده ی فلسفه ی آمریکا، سعی کرد، پایه های فلسفه ی سیاسی خود را تدوین نماید و با تأثیری که از آرای فیلسوفانی چونلاک،روسووکانتگرفته بود، یکی از مهم ترین نظریّات را درباره ی عدالت پی ریزی کرد. راولز را یکی از بزرگ ترین فلاسفه ی سیاسی قرن بیستم شناخته اند که توانسته با مبنا قراردادن اصول لیبرالیسم، به مهم ترین دغدغه ی آرمان های ضدلیبرالیستی (یعنی بحث عدالت اجتماعی) بپردازد.

احاطه به دانش واندیشه ی پیشینیان در قلمرو اخلاق، فلسفه، سیاست و تاریخ، تلاش مداوم و خستگی ناپذیر علمی، نظم و انضباط شخصی، شخصیت فروتن و مهرورز، اندیشه ی پویا، نثر فصیح و روشن، از جان راولز چهره ای برجسته، دیرپا و نام ور در حوزه ی فلسفه ی دوران جدید ساخته است ؛ تا جایی که در میان منتقدان راولز کسانی نیز یافت می شوند که این شهرت اقبال عمومی را دلیل بر وجود افکار بدیع و استدلال های محکم در اندیشه ی وی نمی دانند؛ برای مثالشاپیرومعتقد است که راولز فیلسوفی است که از امتیاز فرا رفتن از مرزهای آکادمیک و تبدیل شدن به چهره ای مشهور و مردمی برخوردار بوده است.[2]

تلاش های علمی راولز

بخش دوم: شهودگرائی………………………………………………………………………………………………

عینی بودن اخلاق …………………………………………………………………………………………

وظیفه در اخلاق شهودگرا……………………………………………………………………………….

شهودگرایی دیوید راس………………………………………………………………………………….

مبانی شهودگرایی راس …………………………………………………………………………………

ارزیابی نهایی شهودگرایی……………………………………………………………………………….

بخش سوم: نظریه امر الهی…………………………………………………………………………………………

ادله اشاعره……………………………………………………………………………………………………..

ارزیابی حسن و قبح شرعی……………………………………………………………………………..

فصل سوم: نظریه­های غایت گرا………………………………………………………………………..

بخش اول: خودگرائی…………………………………………………………………………………….

خودگروی روان­شناختی ………………………………………………………………………………..

بخش دوم: سودگرائی ……………………………………………………………………………………..

سودگرایی جرمی بنتام………………………………………………………………………………………

سودگرایی جی.ای. میل ……………………………………………………………………………………

تعریف خوبی از نظر میل…………………………………………………………………………………..

ارزیابی سودگرائی…………………………………………………………………………………………….

غایت­گروی و حسن و قبح ذاتی ……………………………………………………………………….

بخش سوم: غایت­گرایان مسلمان ………………………………………………………………………

تعریف مفاهیم اخلاقی ……………………………………………………………………………………

معیار فعل اخلاقی ………………………………………………………………………………………….

حسن و قبح ذاتی ………………………………………………………………………………………….

غایت اخلاق ………………………………………………………………………………………………….

نقش نیت و حسن فاعلی …………………………………………………………………………………

حسن و قبح عقلی …………………………………………………………………………………………..

ارزیابی غایت­گرایی اخلاقی آیت الله مصباح ………………………………………………………

نتیجه­گیری ……………………………………………………………………………………………………..

اخلاق اسلامی؛ وظیفه­گرا یا غایت­گرا؟ ………………………………………………………………

منابع …………………………………………………………………………………………………………….

 

مقدمه