…………………….17

2-2-5- پیشگویی نوستراداموس ………………………………………………………………………………………………………..19

2-3- پیشینه فال…………………………………………………………………………………………………………………………………20

2-3-1- فال نیک…………………………………………………………………………………………………………………………………22

2-3-1-1- راه های رهایی از فال بد……………………………………………………………………………………………………24

2-3-2- تنوّع فال در باور اجتماعی ……………………………………………………………………………………………………25

2-3-2-1-فال حافظ………………………………………………………………………………………………………………………….30

2-4- طالع…………………………………………………………………………………………………………………………………………….36

2-4-1- پیشینۀطالع بینی ……………………………………………………………………………………………………………….. 37

2-4-2-انواعطالع بینی………………………………………………………………………………………………………………………38

2-4-2-1- طالع بینی خورشیدی ………………………………………………………………………………………………………38

2-4-2-2-طالع بینی چینی ……………………………………………………………………………………………………………….38

2-4-3- تأثیر صور فلکی و بروج بر سرنوشت……………………………………………………………………………………..39

2-4-4-ابزار طالع بینی ……………………………………………………………………………………………………………………….42

2-5- بخت ………………………………………………………………………………………………………………………………………….44

2-6- استخاره ……………………………………………………………………………………………………………………………………..45

2-6-1- انواع استخاره …………………………………………………………………………………………………………………………47

2-6-1- 1- نماز استخاره ذات الرقاع…………………………………………………………………………………………………..47

2-6-1-2- استخاره تسبیح………………………………………………………………………………………………………………….48

2-6-1-3- استخاره به قرآن ……………………………………………………………………………………………………………….48

2-7- فال و استخاره از نظر سایر ادیان……………………………………………………………………………………………….49

2-7-1- فال نیک و استخاره در اسلام………………………………………………………………………………………………..50

2-8- امثال و حِکمِ فال واستخاره ……………………………………………………………………………………………………….53

فصل سوم: حوزۀ تحقیق

3- شرح و احوال و آثار شاعران برجسته …………………………………………………………………………………………….55

3-1- رودکی سمرقندی ………………………………………………………………………………………………………………………56

3-1-1- سبک رودکی …………………………………………………………………………………………………………………………56

3-1-2- آثار رودکی ……………………………………………………………………………………………………………………………57

3-2- فردوسی طوسی………………………………………………………………………………………………………………………….58

3-2-1- سبک فردوسی در شاهنامه …………………………………………………………………………………………………..58

3-2-2- تأثیر کواکب در اندیشه فردوسی ………………………………………………………………………………………….58

3-3- ناصر خسرو قبادیانی ………………………………………………………………………………………………………………….60

3-3-1 -سبک و شیوه ی سخن ناصر خسرو ……………………………………………………………………………………..61

3-3-2 –نجوم و ناصر خسرو ………………………………………………………………………………………………………………62

3-3-3- آثار علمی و ادبی حکیم قبادیانی …………………………………………………………………………………………62

3-4- سنائی غزنوی …………………………………………………………………………………………………………………………….63

3-4-1- سبک سنائی ………………………………………………………………………………………………………………………….63

3-4-2- آثار حکیم سنائی …………………………………………………………………………………………………………………..64

3-5- خاقانی شروانی …………………………………………………………………………………………………………………………..65

3-5-1-سبک وشیوۀ سخن خاقانی …………………………………………………………………………………………………….66

3-5-2- آثار خاقانی …………………………………………………………………………………………………………………………….66

3-6-حکیم نظامی گنجوی…………………………………………………………………………………………………………………..66

3-6-1- سبک نظامی ………………………………………………………………………………………………………………………….67

3-6-2-آثار نظامی ………………………………………………………………………………………………………………………………68

3- 7- مولانا …………………………………………………………………………………………………………………………………………68

3-7-1- سبک مولانا…………………………………………………………………………………………………………………………….69

3-2-7-2- آثار مولانا……………………………………………………………………………………………………………………………69

3-8- سعدی شیرازی ………………………………………………………………………………………………………………………….70

3-8-1-سبک سعدی ………………………………………………………………………………………………………………………….71

3-8-2- آثار سعدی …………………………………………………………………………………………………………………………….71

3-9- نَزاری قُهستانی ………………………………………………………………………………………………………………………….72

3-9-1-آثار نَزاری…………………………………………………………………………………………………………………………………72

3-10-حافظ شیرازی ………………………………………………………………………………………………………………………….73

3-10-1- سبک شعری حافظ ……………………………………………………………………………………………………………73

3-11- جامی ………………………………………………………………………………………………………………………………………75

3-11-1- سبک جامی ………………………………………………………………………………………………………………………..76

3-11-2- آثار جامی ………………………………………………………………………………………………………………………….76

3-12- محتشم کاشانی ………………………………………………………………………………………………………………………77

3-12-1- شیوۀ سخن محتشم …………………………………………………………………………………………………………..77

3-12-2- آثار محتشم ………………………………………………………………………………………………………………………..78

3-13- وحشی بافقی …………………………………………………………………………………………………………………………..78

3-13-1-سبک وشیوۀ سخن وحشی…………………………………………………………………………………………………..79

3-13-2-آثار وحشی …………………………………………………………………………………………………………………………..79

3-14- بیدل دهلوی …………………………………………………………………………………………………………………………..80

3-14-1- سبک دهلوی ……………………………………………………………………………………………………………………..80

3-14-2- آثار دهلوی …………………………………………………………………………………………………………………………81

3-15- قآآنی ……………………………………………………………………………………………………………………………………….81

3-15-1- سبک وبیان قآآنی ………………………………………………………………………………………………………………82

3-15-2- آثار قآآنی ……………………………………………………………………………………………………………………………82

3-16- ملک الشعرای بهار …………………………………………………………………………………………………………………..83

3-16-1- سبک شعر ی بهار ………………………………………………………………………………………………………………83

3-16-2- ویژگی های شعری پارسی در دوره ی مشروطه ………………………………………………………………..84

3-16-3- آثار ملک شعرای بهار …………………………………………………………………………………………………………84

3-17- شهریار …………………………………………………………………………………………………………………………………….84

3-17-1- آثار شهریار …………………………………………………………………………………………………………………………85

3-18- فریدون مشیری ………………………………………………………………………………………………………………………85

3-18-1- سبک مشیری …………………………………………………………………………………………………………………….86

3-18-2- آثار مشیری ………………………………………………………………………………………………………………………..86

3- 19 –نادر نادر پور……………………………………………………………………………………………………………………………87

3-19-1- سبک نادرپور ………………………………………………………………………………………………………………………87

3-19-2- آثار نادر پور ………………………………………………………………………………………………………………………..88

فصل چهارم : داده های تحقیق

4-تجلّی فال واستخاره در شعر فارسی ……………………………………………………………………………………………….89

4-1- خاستگاه فال و استخاره …………………………………………………………………………………………………………….91

4-2- پیشگویی، اولین گام تفأل…………………………………………………………………………………………………………92

4-2-1- عوامل پیشگویی…………………………………………………………………………………………………………………….93

4 -2-2- ستاره شناسی ، نماد پیشگویی…………………………………………………………………………………………….94

4-3-شیوه های پیشگویی باعلم ستاره شناسی…………………………………………………………………………………99

4-3-1- اختر شناسی تفألی…………………………………………………………………………………………………………………99

4-3-2-اختر شناسی زایچه ایی ( طالع بینی ) …………………………………………………………………………………..101

4-4- بخت ………………………………………………………………………………………………………………………………………..112

4-5- مُروا و مُرغوا در اشعار ……………………………………………………………………………………………………………..115

4-6- اقسام فال درشعر …………………………………………………………………………………………………………………….117

4-6-1-فال های روزهای هفته………………………………………………………………………………………………………….117

4-6-2- فال زدن به تولّد و مرگ………………………………………………………………………………………………………118

4-6-3- فال زدن به جانداران ( جغد ، کلاغ، کرم وشتر)…………………………………………………………………………………..121

4-6-4- فال های اشیاء……………………………………………………………………………………………………………………………………….123

4-6-4-1 فال آینه………………………………………………………………………………………………………………………………………………..125

4-6-4-2 فال شانه………………………………………………………………………………………………………………………………………………..126

4-6-4-3 فال نخود……………………………………………………………………………………………………………………………………………….126

4-6-4-4 فال خاک یا ماسه……………………………………………………………………………………………………………………………….126

4-6-4-5 فال نامه…………………………………………………………………………………………………………………………………………………127

4-6-1-5-سایر فال ها ( فال گل ، شعله یا آتش ، حباب ) ……………………………………………………………………………… 127

4-7- تأکید شاعران برفال نیک………………………………………………………………………………………………………..129

4-8- فال های پُر کاربرد در اشعار …………………………………………………………………………………………………..133

4-8-1- فال مُصحف یا «استخاره »…………………………………………………………………………………………………133

4-8-1-1- فال تسبیح………………………………………………………………………………………………………………………137

4-8-2- «فال حافظ » ……………………………………………………………………………………………………………………..138

4-8-3- فال اعضای صورت …………………………………………………………………………………………………………….140

4-8-3-1- فال چهره ……………………………………………………………………………………………………………………..140

4-8-3-2- فال « چشم و گوش»……………………………………………………………………………………………………..144

4-8-3-3- فال « اشک» ………………………………………………………………………………………………………………..145

4-8- 4- فال دست یا کف بینی ………………………………………………………………………………………………………145

4-8- 5- طالع بینی ………………………………………………………………………………………………………………………….146

4-9-فال و استخاره در اندیشۀ شاعران ……………………………………………………………………………………………149

فصل پنجم : نتیجه

5- نتیجه گیری ………………………………………………………………………………………………………………………………..154

منابع……………………………………………………………………………………………………………………………………………………

 

فهرست جدول و نمودارها

جدول 1. خلاصه ای از فراوانی فال ها و استخاره در اشعار شاعران(کلاسیک و معاصر)………….. 165

نمودار 1. فراوانی فال های متداول در اشعار شاعران(کلاسیک و معاصر)…………………………. 166

نمودار 2. درصد فراوانی فال های متداول در اشعار شاعران(کلاسیک و معاصر)………………….. 167

جدول 2. فراوانی فال هی متداول در اشعار شاعران(کلاسیک و معاصر)…………………………..

چکیده

 

«فال» واژه­ی عربی است،به معنی­خوش بینی و تفأل به نیکی و ضد«طَیره»(شوم)است.و درفرهنگ لغت به معنی شگون، طالع، بخت، پیش بینی­خوش بینانه و به­دل نیک آوردن است.برخی فال را به عنوان «علم فال» دانسته­اند. منشاء فال از پیشگویی­است. درزمان گذشته بسیاری معتقد به نیروهای ماوراءالطبیعه بوده­اند. وآنهارا در تعیین سرنوشت و آینده خود موثر می دانستند، این اعتقاد نه فقط دربرخی ­قشرِمحروم و بی­سواد بلکه بین برخی طبقه حاکم و اشراف که امورحکومتی و ادارۀکشور رابه­عهده داشتند؛ رواج داشت. باگذشت زمان، تاثیر اوضاع کواکب بر زندگی حال و آینده در اندیشه برخی ، به باور اجتماعی تبدیل شده ­است. در دین اسلام به «فالِ نیک­زدن» سفارش­شده­ است. از آنجایی که شاعران هردوره­ایی جزو قشرِ دانشمند و زبان ­گویای جامعه محسوب می­شوند. این روندِ فکری درلابلای آثارشان جای­گرفته و امروزه باگذشت زمان، انعکاسِ قَدَاسَتِ« فال» و«استخاره» باهمان، بارمعنایی کهن، در اشعاربرخی از شاعران مُتداول است. این پایان­نامه، نخست، به تبیین و تشریح فال و مشتقّات ­آن، چون: «پیشگویی»،«طالع»،«تَطَیُّر» و«استخاره» ازلحاظ لغوی و مفهومی پرداخته است. سپس با بررسی اندیشۀشاعران درادبیّات منظوم فارسی به این­نتیجه رسیده­ است که با وجود همۀ اختلافات میان منکران و معتقدان این ­اندیشه، شاعران فرهیخته­ایی، چون: رودکی، فردوسی، خاقانی، نظامی، مولانا، سعدی، حافظ، مشیری، نادرپور و… ازجمله افرادی هستند، که به اهمّیّت قَدَاسَت فال وپیشگویی، معترف بوده­اند. ودر آثار خود به این رویکرد فکری، نظری مثبت داشته اند.

کلیدواژه­ها:

فال، پیشگویی، استخاره، طالع، تَطَیُّر، قَدَاسَت و ادبیّات منظوم فارسی

 

1- 1- مقدّمه ی تحقیق

انسان از دیرباز، با حسِ­جستجوگرانه، برای علت­یابی پدیده­های طبیعی و ماوراءالطبیعی اطراف خود، به دنبال راهی بوده­است،که بر زمان تسلط یابد تا ازآیندۀ و سرنوشت خویش آگاه گردد. او معتقد به­اموری شد؛ که بر تمام گسترۀ باورها و زندگی­اش تاثیرگذاشت. به گونه­ایی که امروزه با وجود پیشرفت علوم بشری، بسیاری از آن باورها به قوّت خود باقی مانده است .

ریشۀ این تفکر، ازآن جا ناشی می شود که درمیان تمام اقوام کهن، به ویژه در بین النهرین عقیده برآن بودکه سرنوشت انسان یکسره دردست خدایان است وجبری چنان مطلق با ذکر جزئیات ودقیق، بر سرنوشت حیات مردم غلبه دارد. علاوه برآن، این اعتقاد هم وجود داشت­­، که نیروی فوق طبیعی که سرنوشت مارا تعیین کرده­اند؛ قادرند، خواسته­های خودرا برای یاری به آگاهی ما برسانند و ما را یاری­کنند واز مقاصد نیروهای پلید و مقتّدر برضد ما جلوگیری کنند. تقویت باور تاثیر ستارگان برزندگی بشر وپیشگویی با ستارگان، حدود بیش از 400 سال پیش از میلاد بر می­گردد.

با این توصیف، باورها و عقیده ها چه مثبت وچه منفی، همیشه از «زبان فرهنگ عامه » بوجود می آید وبین مردم فقیر وغنی جامعه قوّت می گیرد، امّا انگیزه انتخاب موضوع « قَداست فال و استخاره در ادبیّات منظوم » برای پژوهش حاضر ، سوال اساسی بود، که همواره فکر نگارنده را درطول تحصیل، دراین مقطع­تحصیلی به خود مشغول داشته بود وباخود می­اندیشیدم که شاعران چگونه اهمّیت قَدَاسَت فال و استخاره را در اشعارخود به تصویر کشیده اند و بازتاب آن در بین اشعار شاعران معاصر چگونه است؟ وازآنجایی که تاکنون پژوهشی با این عنوان درادبیّات منظوم صورت نگرفته بود، تصمیم گرفتم، با راهنمایی­های بیدریغ و دلسوزانۀ استادان محترم گامی هرچند کوچک در پژوهش این مهّم بردارم.

برای تبیین موضوع، این پایان نامه، در پنج فصل ذیل تدوین شده است :

فصل اول: با عنوان کلیّات تحقیق، شامل: مقدّمه، بیان مسأله، سوالات تحقیق، اهمیّت و ضرورت تحقیق، پیشینه و اهداف و… است.

فصل دوم: در این فصل موضوع تحقیق، یعنی مفهوم فال و استخاره از نظری لغوی و مفهومی مورد بررسی قرارگرفته است.

فصل سوم: در این فصل، برای پیشبرد اهداف تحقیق، زندگی نامه ها، سبک شعری و آثار شاعران شاخص گردآوری شده است.

فصل چهارم: مهم ترین فصل پژوهش است. و به بررسی مفهوم فال و استخاره در ادبیّات منظوم می­پردازد..

فصل پنجم:ارائۀ نتیجه گیری پژوهش است.

«فال» از ریشه فأل عربی است؛ در فرهنگ هابه معنای شگون، طالع، بخت، پیش بینی وعاقبت گویی آمده است. همچنین درکتب مختلف بعنوان علم، ازآن یاد شده ­است. « علمی­است، که بوسیله آن برخی­حوادث آینده دانسته می­شود. واین کار باگشودن قرآن کریم یا کتب بزرگان، مانند: دیوان حافظ و مثنوی مولوی و نظایر آن انجام می­پذیرد.»(معین،1357: ذیل واژۀ فال) استخاره هم به معنای طلوع کننده، جزیی­ازمنطقه البروج و پیشگویی سرنوشت و برای انجام کاری با قرآنفال گرفتناست. و…(همان)

فال و فالگیری روشی برای شناخت آینده­است وآگاهی پیداکردن از آنچه قراراست رخ­بدهد و یا رخ­ندهد. قَداست این روش درفرهنگ­ها بین اقوام و ملل گوناگون آن قدر بوده است که همیشه، طالبان زیادی رابه خود جلب نموده است.

بنا امیدی ازین در مرو بزن فالی بـــود کـــه قــرعۀدولــت بنام مــا افتد

شبی که ماه مُراد از افق شود طالع بــــود کــه پــرتـو نــوری ببام ما افتـد

(حافظ ،244:1379 )

در خصوص زادگاه اصلی فال اتفاق نظر خاصی نیست. از کهن ترین نمونه های فال بینی از شهر «سیپار» بود که شمش را به خاطر هنر غیب گویی و فال بینی می ستودند.( قدیانی، 1387 : 529)