2-9-علم تعلیم وتربیت…………………………………………………………………………………………………………24

2-10-ویژگی های علم تعلیم وتربیت………………………………………………………………………………………26

2-11-آراءتربیتی درسده های میانه…………………………………………………………………………………………..28

2-12-استفاده ازپندواندرزدرتربیت متربّیان ………………………………………………………………………………29

2-12-1-قرآن و روش موعظه و پند و اندرز…………………………………………………………………………..29

2-12-2-شرایط لازم برای موعظه و پند و اندرز………………………………………………………………………29

2-13-تشکیل خانواده وبایدونبایدهای تربیتی…………………………………………………………………………..32

2-13-1-پذیرش مسئولیت شکست وجبران کمبودهای والدین …………………………………………………33

2-13-2-شناسایی کاستی ها وتلاش درجهت رفع آنها ……………………………………………………………..34

2-13-3-انضباط ومهربانی……………………………………………………………………………………………………34

2-13-4-تفاوت بین سخت بودن با ناتوانی………………………………………………………………………………35

2-14-تعلیم وتربیت……………………………………………………………………………………………………………..35

2-14-1-معنای تربیت درمنظراسلام……………………………………………………………………………………….37

2-14-2-تعلیم وتربیت واهمیت آن درجامعه ی اسلامی…………………………………………………………….38

2-14-3-معنای تربیت ازمنظرمکاتب وادیان درغرب………………………………………………………………..40

2-15-حکمت نظری وعملی…………………………………………………………………………………………………43

2-15-1-غایت هستی…………………………………………………………………………………………………………..44

2-15-2-غایت زندگی انسان…………………………………………………………………………………………………45

2-15-3-خودیابی زمینه ی خدایابی………………………………………………………………………………………..46

2-15-3-1-استنتاج……………………………………………………………………………………………………………..46

2-15-3-2-رشدوهدایت بندگان،فرجام رحمت الهی……………………………………………………………….47

2-16-تربیت ازمنظردین………………………………………………………………………………………………………..47

2-16-1- امکان تربیت…………………………………………………………………………………………………………48

2-16-2- حدودتربیت………………………………………………………………………………………………………….49

2-16-3- منزلت تربیت………………………………………………………………………………………………………..51

2-16-3-1-تأمل درماهیّت امررسالت…………………………………………………………………………………….53

2-16-3-2-تأمل درمعنای احیای نفس…………………………………………………………………………………..54

2-16-3-3-ارزیابی معناوگستره ی هدایت……………………………………………………………………………….55

2-16-3-4-تربیت ومعنای برترین میراث……………………………………………………………………………….56

2-17-ساحت های تربیتی………………………………………………………………………………………………………57

2-17-1-تربیت تکوینی……………………………………………………………………………………………………… 57

2-17-2-تربیت شرعی…………………………………………………………………………………………………………58

2-18-فلسفه ی تربیت…………………………………………………………………………………………………………..59

فصل سوّم:زندگی نامه ی خواجه نظام الملک توسی

3-1-زندگی نامه ی خواجه نظام الملک توسی………………………………………………………………………………62

3-2-اوضاع سیاسی – اجتماعی عصرسلجوقیان……………………………………………………………………….66

3-2-1-آلپ ارسلان………………………………………………………………………………………………………………67

3-2-2-ملک شاه…………………………………………………………………………………………………………………..67

3-3-سبک وشیوه ی نگارش کتاب………………………………………………………………………………………….69

3-4-القاب………………………………………………………………………………………………………………………….74

3-5-آثارنظام الملک………………………………………………………………………………………………………………74

3-6-خاندان نظام الملک………………………………………………………………………………………………………75

3-7-نقش نظام الملک درنظامیه…………………………………………………………………………………………….76

3-11-اقدامات برجسته ی خواجه نظام…………………………………………………………………………………..78

فصل چهارم:بررسی آرای تربیتی خواجه نظام الملک توسی

4-1-اندیشه های تربیتی اقتصادی خواجه نظام الملک باتوجه به کتاب سیاست نامه ……………………83

4-1-1-مداراباشهروندان ……………………………………………………………………………………………………83

4-1-2-توجه به امنیت……………………………………………………………………………………………………….83

4-1-3-نخبه سالاری…………………………………………………………………………………………………………..84

4-1-4-نظارت برکارگزاران………………………………………………………………………………………………..84

4-1-5-گردش مدیران……………………………………………………………………………………………………….85

4-1-6-توجه به رفاه عمومی………………………………………………………………………………………………86

4-1-7-توجّه به پژوهش …………………………………………………………………………………………………..86

4-1-8-اثرات تشویق وتنبیه دربرنامه های تربیتی……………………………………………………………………88

4-2-تربیت درجهت پیشگیری ازفساد…………………………………………………………………………………..91

4-3-نظام الملک وملک نظام یافته…………………………………………………………………………………………..95

4-3-1-خوراک………………………………………………………………………………………………………………….95

4-3-2-نامه هاوفرمان ها……………………………………………………………………………………………………….95

4-3-3-جانوران………………………………………………………………………………………………………………..96

4-3-4-داستانهاوحکایت های تاریخی…………………………………………………………………………………..96

4-4-تربیت درنظم وترتیب………………………………………………………………………………………………..98

4-4-1-درترتیب باردادن خاص وعام………………………………………………………………………………….98

4-4-2-حفظ سلسله مراتب اداری ونظامی وحرمت سران لشکر…………………………………………….99

4-4-3-عدل وعدالت……………………………………………………………………………………………………….100

4-4-4-کم گویی وگزیده گویی…………………………………………………………………………………………..107

4-5-برابری اقتصادی واجتماعی………………………………………………………………………………………..108

4-5-1-ویژگی یک محتسب……………………………………………………………………………………………..109

4-5-2-درمظالم نشستن پادشاه………………………………………………………………………………………….111

4-5-3-آثارغفلت پادشاه ازاحوال رعیت وکشور………………………………………………………………….112

4-5-4- ضرورت به کارگیری جاسوس دراصناف وگرو های مختلف……………………………………..112

4-5-5- لزوم پرهیزازشتاب درتصمیم گیری درامورمملکت…………………………………………………….113

4-5-6-لزوم پاسداری ازشریعت وپژوهش کردن درفرائض وسنت ها……………………………………..114

4-5-7- ضرورت اقامه ی دادگری ومبارزه باخوارج………………………………………………………………114

4-6- اخلاق وسیاست درآراءخواجه ونقدی برسیاست عملی خواجه……………………………………..116

4-6-1-گروه های جامعه دراندیشه ی خواجه نظام الملک…………………………………………………………116

4-6-2-مسأله ی حیاتی دررکن بقای حکومت………………………………………………………………………120

4-6-2-1-عدالت شاه نسبت به رعیّت ………………………………………………………………………………123

4-6-2-2-جلوگیری ازظلم وزیرنسبت به مردم……………………………………………………………………123

4-6-2-3-جلوگیری ازظلم عمال بررعیّت………………………………………………………………………….123

4-6-2-4-جلوگیری ازظلم مقطعان بررعیّت……………………………………………………………………….124

4-6-2-5-جلوگیری ازظلم مردم بریکدیگر…………………………………………………………………………125

4-6-2-6- نظارت برامرقضاوت برای حسن اجرای عدالت…………………………………………………..125

4-6-2-7-ارتباط دین ودولت……………………………………………………………………………………………129

4-7-نکات تربیتی برای فرمان روا……………………………………………………………………………………..132

4-7-1-رازآفرینش سیرالملوک………………………………………………………………………………………….133

4-7-2-ضرورت شایسته سالاری………………………………………………………………………………………..134

4-7-3- تحلیل وانگیزه های انتقادی نظام الملک ازوضع دیوانی واداری موجود………………………..136

4-7-3-1-کردارنامه ی سفیران…………………………………………………………………………………………..137

4-7-3-2-پادشاه…………………………………………………………………………………………………………….138

4-7-3-2-1-خیرخواهی یاخودخواهی………………………………………………………………………………140

4-7-3-2-2-هرج ومرج درگزینش…………………………………………………………………………………..140

4-7-3-2-3-شورا…………………………………………………………………………………………………………..141

4-7-3-2-4-تربیت برای سیاست……………………………………………………………………………………..142

4-7-3-2-5-دیدگاه خواجه نظام الملک نسبت به جایگاه زن………………………………………………….143

4-7-3-2-6-مصلحت اندیشی یک شاخصه ی تربیتی…………………………………………………………..146

4-7-3-2-7-سامان دادن روابط شهریاروسایرطبقات جامعه وگروه های مذهبی…………………………150

4-7-4-درتربیت پادشاهان………………………………………………………………………………………………..154

4-8-شاخصه ی تربیتی درسیرالملوک………………………………………………………………………………….158

4-8-1-تربیت وتعلیم دین………………………………………………………………………………………………..158

4-8-2- رعایت عدالت نسبت به کارگزاران………………………………………………………………………..159

4-8-3-عدم شتاب زدگی………………………………………………………………………………………………….165

4-8-4-سیره ی عملی نظام الملک……………………………………………………………………………………….160

4-8-5-لازم وملزوم بودن تربیت وسیاست…………………………………………………………………………163

4-8-5-1-اموردیوانی………………………………………………………………………………………………………164

4-8-5-2-امورنظامی……………………………………………………………………………………………………….166

4-8-5-3- تنظیم امورجاری مرکزترتیبات اجرایی دربار……………………………………………………….168

4-8-6-خواجه نظام الملک درجدال بادگراندیشان………………………………………………………………….171

فصل پنجم:نتیجه گیری وپیشنهاد

5-نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………………………………..176

ارائه ی پیشنهاد………………………………………………………………………………………………………………….178

نمودارها………………………………………………………………………………………………………………………….179

فهرست منابع…………………………………………………………………………………………………………………..184

چکیده:

سیاست نامه ها مانند هر پدیده ی ادبی دیگر،درانعکاس ساختاربنیادین جامعه مؤثّرند.سیاست نامه ها نوعی ادبیات که براساس شرایط ومحیط اجتماعی وویژگی های درونی افرادی که به آن پرداخته اند،درچارچوب خاصّی نوشته می شوند.خواجه نظام الملک توسی یکی از سیاست نامه نویسان بنام ایران است.اثرمشهور او سیاست نامه نام داردکه یکی ازبی تکلّف ترین نمونه های نثرفارسی کهن،به حساب می آید.وی ازقالب سیاست نامه برای بیان مشکلات واصلاح جامعه بهره برده است.نگارنده ی این سطورباتحقیق وپژوهش دراین اثر به این نتیجه رسیده است که تأثیرادبی وتاریخی سیاست نامه درامورتربیتی ازقدرت واستحکام لازم برخورداراست.نظام الملک تربیت دهنده ای است که می کوشد امورمملکت رابرپایه ی دین وعقلانیت استوارسازد و در اندیشه ی سیاسی خودمبانی تربیتی رابامسائل سیاسی ایران باستان بیامیزد.به همین دلیل می توان سرچشمه ی آثارتربیتی خواجه نظام الملک را در این راستا ارزیابی کرد.وی درفصل های گوناگون این کتاب سعی نموده گوهرتربیت راهمچون نگینی برانگشتری قدرت سیاسی بنشاندوبه همین دلیل تأثیری شگرف به لحاظ ادبی وتاریخی برامورتربیتی داشته باشد.

کلیدواژه ها:آرای تربیتی،سیاست نامه،خواجه نظام الملک.

-1-مقدمه

تربیت همواره همراه انسان بوده وبخش جدایی ناپذیرموجودیت بشراست.زیرا بشردارای نیازهایی برای زندگی بهتراست.تربیت برای اصلاح جامعه دارای ارزش حیاتی می باشد.تربیت براساس شرایط ومحیط اجتماعی وویژگی ها وداشته های افرادی که به آن پرداخته انددرقالب ها،چارچوب هاوانواع گوناگونی پدیدارشده است.درعصرسلجوقیان سیاست نامه نویسی یکی ازمواردی بوده که موردتوجه قرارگرفت.اثرگران قدرخواجه نیزازاین امرمستثنی نیست.موفَّقیت خواجه دراین امرسبب سازتحولی دراین زمینه گردیدتانویسندگان بسیاری دست به آفرینش سیاست نامه بزنند.

یکی ازنام دارترین سیاست نامه نویسان درقرن پنجم خواجه نظام الملک توسی بوده که ازچهره های استثنائی درسیاست نامه نویسی به شمارمی آید.اوباآمیزش افکاروعقایدباتجربه های گران سنگ خودبه آفرینش داستان هاواندرزهای حکیمانه ی تربیتی پرداخته است.هرحکایت وخبری درسیرالملوک برای شکل گیری بهتر،مواردی راکانون توجه ی خودقرارداده که نمودار داشته های این وزیربزرگ ایرانی است.وی باتوانمندی های خودتوانسته نکات تربیتی ارزشمندی رادرسیاست نامه بیافریندوپایه گذاراثری جاودان باشد.

درپایان نامه ی حاضر،به بررسی آرای تربیتی سیاست نامه ی خواجه نظام الملک توسی پرداخته شده است.

اساس این پایان نامه برپنج فصل بنانهاده شده است: بعدازبیان کلّیات درفصل اوّل،درفصل دوّم به بنیادنظری مربوط به موضوع یعنی آرای تربیتی،تربیت وتعاریف وتقسیم بندی های آن پرداخته شده است.فصل سوّم به شرح زندگی نامه،آثاروسبک شخصی خواجه نظام الملک اختصاص یافته است.درفصل چهارم،تجزیه وتحلیل وبررسی آرای تربیتی موجوددرسیرالملوک نظام الملک ارائه شده وسرانجام درفصل پنجم،نتیجه گیری آورده شده است.

ازموانع وتنگناهای موجودبرای این پایان نامه،می توان به عدم پیشینه ی تحقیقاتی درباره ی آرای تربیتی نهفته دربطن سیرالملوک هاازجمله سیاست نامه ی خواجه،محدودیت منابع موجوددرخصوص نظام الملک اشاره نمود.دراین پایان نامه ازسیاست نامه بامقدمه وتعلیقات عطاءاللّه تدین بیشتراستفاده شده است.

اندرزنامه،به عنوان رایج ترین شکل بیان اندیشه ی سیاسی دردوره ی اسلامی،ازاهمیّت ویژه ای برخورداراست،زیرااین رساله ها عموماًبه هدف تأثیرگذاری برمناسبات سیاسی وتصمیم گیری شهریار،وباتوجه به آرایش نیروهای سیاسی به نگارش درمی آیندوازاین حیث آن هارامی توان نوشته های سیاسی به معنای دقیق کلمه دانست.سنّت اندرزنامه نویسی به دوره ی ساسانی باز می گردد،که باگسترش نهاددربار،لاجرم تشریفات وآیین های وابسته به سلطنت نیزتوسعه یافته وطبقه ای ازفرهیختگان دردربارشکل گرفت که یکی ازوظایف آن هاتربیت این آداب به شاه زادگان ونگارش آثاری تربیتی برای شاهان بود.

1-2-بیان مسأله

خواجه نظام الملک،یکی ازبزرگ ترین نویسندگان قرن پنجم درعرصه ی سیاست نامه نویسی است.دربین سیرالملوک هایی که به رشته2ی تحریر درآمده است ازموفّق ترین دستاوردهای تربیتی-سیاسی قلمدادمی شود.سیاست نامه نویسی،هنری بسیارارزشمندوسترگ است که تأثیراجتماعی چشم گیروعمیقی به همراه داردوباتوجه به نیازانسانِ امروزبه پرورش روح،این هنرهم چنان موردتوجه است.

برای شکل گیری سیاست نامه،عناصروساختاری به کارمی رودکه این عناصرازیک طرف نیازمندآموزه هاوارزش های اخلاقی وتربیتی آن هادرضمیرخویش هستند،وازطرف دیگربه زندگی اجتماعی نویسنده گره خورده است.این عناصرباعناوینی چون سیاست عملی،شروط وبایستگی های حکومت،درصدتأثیرحوزه ی اخلاق وتربیت درحکم رانی،حیات فردی واجتماعی،معرفی می گردند.