2-3- مروری بر سیر اسکان غیررسمی در جهان…………………………………………………. 15

2-4- روند تکوین و تکامل سکونتگاههای غیررسمی…………………………………………….. 16

2-4-1- تهاجم سازمان یافته……………………………………………………………………….. 17

2-4-2- تصرف خزنده…………………………………………………………………………………. 18

2-4-3- بازتقسیم زمین…………………………………………………………………………….. 18

2-5- طبقه بندی سکونتگاه های غیر رسمی…………………………………………………… 19

2-6- بررسی دلایل شکل گیری اسکان های غیررسمی در کشورهای در حال توسعه…….. 21

2-6-1- عوامل ساختاری جامعه……………………………………………………………………. 23

2-6-2- عوامل سازمانی……………………………………………………………………………. 23

2-6-3- فقدان سیستم های حمایتی و مشارکتی……………………………………………… 23

2-6-4- فعالیتهای باندهای (مافیایی) نامشروع زمین………………………………………….. 24

2-6-5- ناکارآمدی سیاستهای تأمین مسکن………………………………………………….. 24

2-6-6- غیرقابل استطاعت بودن واحدهای مسکونی برای فقرای شهری……………………. 24

2-7- فقر شهری و ارتباط آن با اسکان غیررسمی……………………………………………… 25

2-7-1- تعریف فقر:…………………………………………………………………………………. 25

2-7-2- فقر و اسکان غیر رسمی……………………………………………………………….. 26

2-8- شناخت برنامه نهادهای جهانی مرتبط با اسکان غیررسمی و دیدگاههای آنها…….. 28

2-8-1- بانک جهانی (Word Bank)……………………………………………………………. 28

2-8-2- هبیتات(UN-HABITAT)………………………………………………………………….. 30

2-8-3- برنامه عمران ملل متحد (UNDP)………………………………………………………… 32

2-9- رویکردهای فلسفی- سیاسی نسبت به سکونتگاههای غیررسمی………………… 33

2-9-1- دسته اول: لیبرال…………………………………………………………………………. 33

2-9-2- دسته دوم: رادیکالی…………………………………………………………………… 33

2-9-3- دسته سوم: جامعه گرایی……………………………………………………………… 34

2-10- رویکردهای مداخله در توسعه سکونتگاه های غیررسمی:…………………………. 34

2-10-1- دوره اول (دهه 1960)…………………………………………………………………. 35

2-10-1-1- رویکرد نادیده انگاری………………………………………………………………… 37

2-10-1-2- رویکرد حذف و تخلیه اجباری…………………………………………………… 38

2-10-1-3- رویکرد مسکن عمومی:…………………………………………………………… 39

2-10-2- دوره دوم (دهه 1970)……………………………………………………………….. 40

2-10-2-1- رویکرد زمین و خدمات…………………………………………………………….. 42

2-10-2-2- رویکرد ارتقاءبخشی (بهسازی)………………………………………………….. 43

2-10-2-3- توسعه اندک افزا (افزایشی)…………………………………………………….. 46

2-10-2-4- رویکرد خودیاری……………………………………………………………………. 46

2-10-3- دوره سوم (دهه 1980)……………………………………………………………….. 47

2-10-3-1- رویکرد ارتقای محیطی………………………………………………………….. 49

2-10-3-2- رویکرد توانمندسازی……………………………………………………………….. 51

2-10-4- دوره چهارم (دهه اخیر)……………………………………………………………… 58

2-10-4-1- حکمروایی خوب……………………………………………………………………. 58

2-11- جمع بندی و نتیجه گیری……………………………………………………………. 65

بخش دوم: مرور مفاهیم مرتبط باسرمایه اجتماعی

2-12- اهمیت سرمایه اجتماعی……………………………………………………………. 68

2-13- تعریف سرمایه اجتماعی………………………………………………………………. 69

2-14- گونه های مختلف سرمایه اجتماعی……………………………………………. 70

2-14-1- سرمایه اجتماعی درون گروهی…………………………………………………. 71

2-14-2- سرمایۀ اجتماعی بین گروهی………………………………………………….. 71

2-14-3- سرمایۀ اجتماعی ارتباطی……………………………………………………….. 71

2-15- دیدگاه های نظری سرمایه اجتماعی………………………………………………. 72

2-15-1- دیدگاه مبتنی بر اجتماع محلی……………………………………………………. 72

2-15-2- دیدگاه شبکه ها…………………………………………………………………… 73

2-15-3- دیدگاه نهادی…………………………………………………………………………. 74

2-15-4- دیدگاه هم افزایی……………………………………………………………………. 75

2-16- عوامل موثر بر ایجاد، حفظ و نابودی سرمایۀ اجتماعی…………………………….. 76

2-16-1- بستگی شبکه های اجتماعی……………………………………………………… 76

2-16-2- ثبات…………………………………………………………………………………… 77

2-16-3- ایدئولوژی……………………………………………………………………………… 77

2-16-4- وابستگی افراد به یکدیگر…………………………………………………………… 77

2-17- سنجش سرمایه اجتماعی……………………………………………………………. 78

2-17-1- الگوهای اندازه گیری سرمایه اجتماعی…………………………………………….. 78

2-17-2- سطوح تحلیل………………………………………………………………………. 79

2-17-2-1- سطح خرد…………………………………………………………………………. 79

2-17-2-2- سطح میانی……………………………………………………………………….. 80

2-17-2-3- سطح کلان………………………………………………………………………… 80

2-18-ابعاد سرمایهاجتماعی………………………………………………………………….. 81

2-19- شاخصهای سرمایۀ اجتماعی………………………………………………………… 81

2-20- جمع بندی و نتیجه گیری……………………………………………………………. 85

فصل سوم: بررسی ویژگی­ها و فرآیند شکل­گیری سکونتگاه­های غیررسمی در ایران

مقدمه………………………………………………………………………………………. 1

3-1- چگونگی و عوامل موثر بر شکل گیری سکونتگاه های غیررسمی در ایران……… 86

3-2- برنامه ریزی شهری در ایران راهی برای تشدید مشکل سکونتگاه های غیررسمی….91

3-3- عوامل موثر بر شکل گیری متفاوت سکونتگاه های غیررسمی در ایران در مقایسه با سایر کشورها…..92

3-4- مروری بر راهکارهای چاره جویی اسکان غیررسمی در ایران…………………… 93

3-4-1- نگاهی بر سند توانمندسازی سکونتگاه های غیررسمی در ایران………….. 93

3-5- نتیجه گیری…………………………………………………………………………. 98

فصل چهارم: ویژگی­ها و مشخصات عام سکونتگاه غیررسمی شهر ساری

مقدمه………………………………………………………………………………………. 99

4-1- معرفی مورد پژوهی و دلایل انتخاب آن……………………………………………. 99

4-2- روند تکوین و تکامل محله هدف……………………………………………………. 100

4-3- ویژگی های محله هدف…………………………………………………………….. 101

4-3-1- اقتصادی…………………………………………………………………………… 101

4-3-1-1- ساختار اشتغال و گروه های درآمد- هزینه…………………………………… 101

4-3-1-2- موقعیت مکانی و نوع فعالیت اقتصادی گروه های عمده شغلی………….. 101

4-3-2- فرهنگی…………………………………………………………………………… 103

4-3-2-1- ترکیب اجتماعی………………………………………………………….. 103

4-3-2-2- توزیع گروه های اجتماعی بر حسب بافت فرهنگی………………………. 103

4-3-3- اجتماعی………………………………………………………………………. 104

4-3-3-1- جمعیت……………………………………………………………………….. 104

4-3-3-2- بررسی ویژگی خانوار – بعد خانوار…………………………………………. 104

4-3-3-3- شناخت جریان های مهاجرتی و منشأ…………………………………….. 104

4-3-4- حقوقی……………………………………………………………………………. 105

4-3-4-1- انواع مالکیت و نحوه تملک………………………………………………. 105

4-3-5- کالبدی……………………………………………………………………………. 105

4-3-5-1- خدمات موجود در محله…………………………………………………….. 105

4-3-5-2- نظام ساخت و ساز…………………………………………………………. 108

4-3-5-3- نظام سازه ابنیه……………………………………………………………… 109

4-3-5-4- نظام دفع آب های سطحی…………………………………………………. 110

4-3-5-5- انواع استقرار و مکانیابی………………………………………………….. 111

4-3-6-مسکن…………………………………………………………………………… 111

4-3-7- بافت سکونتگاه………………………………………………………………….. 111

4-3-7-1- موضع شناسی……………………………………………………………… 111

4-3-7-2- ریخت شناسی……………………………………………………………… 112

4-3-7-3- گونه شناسی……………………………………………………………… 112

4-3-8- ساختار شبکه ارتباطی………………………………………………………… 113

4-3-8-1- نظام دسترسی: بر حسب سلسله مراتب………………………………… 113

4-3-8-2- نظام دسترسی: بر حسب عرض…………………………………………. 113

4-3-8-3- نظام دسترسی: بر حسب پوشش کف…………………………………. 114

4-3-8-4- نظام دسترسی: بر حسب شیب……………………………………….. 114

فصل پنجم: سنجش و تحلیل میزان سرمایه اجتماعی موجود در سکونتگاه غیررسمی شهر ساری

مقدمه……………………………………………………………………………………. 116

5-1- سنجش میزان سرمایه اجتماعی……………………………………………… 116

5-1-1- روش تدوین پرسشنامه……………………………………………………….. 117

5-1-2- روش تکمیل پرسشنامه………………………………………………………. 119

5-1-3- روش تحلیل پرسشنامه…………………………………………………………. 119

5-1-3-1- گروه ها و شبکه ها……………………………………………………… 120

5-1-3-2- اعتماد و همبستگی………………………………………………………….. 120

5-1-3-3- تعاون و عمل جمعی………………………………………………………… 122

5-1-3-4- ارتباطات و اطلاعات………………………………………………………. 122

5-1-3-5- همبستگی اجتماعی……………………………………………………….. 122

5-1-3-6- اقدامات سیاسی و توانمندسازی……………………………………. 123

5-2- جمع بندی و نتیجه گیری……………………………………………………. 123

فصل ششم: راهکارها و پیشنهادات

6-1- راهکارها و پیشنهادات………………………………………………………… 125

6-1-1- راهکارها و پیشنهادات در سطح کلان……………………………………… 126

6-1-2- راهکارها و پیشنهادات در سطح خرد……………………………………… 129

منابع

منابع…………………………………………………………………….. 131

منابع فارسی:………………………………………………………………… 131

منابع لاتین…………………………………………………………………… 135

چکیده:

با توجه به رشد افسار گسیخته شهرنشینی در کشورهای در حال توسعه، فقر و محرومیت از مسائل محوری و اساسی به شمار می­رود که شهرها با آن دست به گریبان هستند. رشد پدیده فقر شهری و عمیق­تر شدن شکاف طبقاتی در شهرهای بزرگ باعث شده است که گروه­های کم درآمد در غالب اجتماعات محلی در فضاهای جغرافیایی خاص شکل گیرند که از روند کلی توسعه برکنار مانده و به اصطلاح به حاشیه رانده شده، هستند. در همین ارتباط، کمیسیون جهانی آینده شهرها در قرن بیست و یکم میلادی نیز هشدار داده است که به موازات رشد ابرشهرها، فقر شهری در کشورهای جنوب افزایش یافته و بخش عمده­ای از رشد شهرنشینی بر پایه اقتصاد غیررسمی و همراه با گسترش سکونتگاه­های غیررسمی صورت خواهد گرفت و این گرایش را «غیررسمی شدن شهرنشینی» نامیده است. در کشور ما نیز اسکان غیررسمی با رشدی سریعتر از رشد شهرنشینی به تعبیری رسمی، مواجه بوده و برآورد می شود که یک پنجم جمعیت شهری در اینگونه سکونتگاه­ها مستقر باشند. در حالیکه نگرش غالبمدیریت شهریدر برخی از کشورها و از جمله در ایران حذف بخش غیررسمی از عرصه عمومی شهر و ساماندهی (به مفهوم حذف) بخش غیررسمی به خاطر مشکلاتی چون سد معبر است. در حقیقت بخش غیررسمی نوش­داروی مشکل اشتغال در شهرهای در حال توسعه و عنصری تعیین کننده در توسعه شهری است. و این اتفاق نظر وجود دارد که بخش غیررسمی از توانمندی فراوانی در برنامه­ریزی و ساماندهی سکونتگاه­های غیررسمی برخوردار است و ساماندهی آن می­تواند منافع زیادی را برای بازیگران عرصه شهری، به ویژه کم درآمدان و نیز مدیریت شهری دربرداشته باشد. دیدگاه مبتنی بر توانمندسازی و ساماندهی سکونتگاه­های غیررسمی بیشترین تلاش خود را متوجه نحوه واکنش تهیدستان و کم­درآمدهای شهری به حل مسئله مسکن و سرپناه خود و راه­حل­ها و راه­کارهای توانمندسازی آن­ها و سامان­بخشی سکونتگاه­های غیررسمی کرده است. توانمندسازی، زمینه­سازی برای ارتقای شرایط اجتماع محلی از راه گسترش و بکارگیری ظرفیت موجود است. در حقیقت توانمندسازی برنامه حل مسئله از درون بر پایه توسعه اجتماعات محلی است. در این الگو ظرفیت­های محلی برای پاسخگویی به نیازهای اجتماع شکوفا می­شود که در آن مشارکت به مثابه نکته کلیدی در جهت بهره گیری از توان جمعی نگریسته می­شود. اعتماد و مشارکت اجتماعی دو مولفه اصلی سرمایه اجتماعی است. سرمایه اجتماعی پدیده­ای ضروری برای یک زندگی اجتماعی توام با پیشرفت و موفقیت است. سرمایه اجتماعی در جوامع نقشی به مراتب مهم­تر از سرمایه فیزیکی و انسانی ایفا می­کند. بگونه­ای که در نبود سرمایه اجتماعی، اثربخشی سایر سرمایه­ها در جامعه کاهش یافته و بدون سرمایه اجتماعی پیمودن را­ه­های توسعه و تکامل فرهنگی و اقتصادی ناهموار می­شوند، از این رو موضوع سرمایه اجتماعی به عنوان یک اصل محوری برای دستیابی به توسعه محسوب می شود. هدف اصلی رساله حاضر، دستیابی به راهکارهای بکارگیری سرمایه­های اجتماعی موجود در سکونتگاه­های غیررسمی در جهت ارتقاء و سرعت بخشیدن به روند برنامه­های توانمندسازی و ساماندهی این سکونتگاه­ها می­باشد تا بتوان از آن به عنوان یکی از مهم­ترین عوامل در مشارکت­پذیری ساکنین در فرایند توانمندسازی این سکونتگاه­ها بهره جست، به گونه­ایی که این امر موجب بهبود منابع و منافع افراد و در نتیجه افزایش رفاه و پایداری شهری شهروندان و ساکنین شود.

فصل اول: کلیات پژوهش

1-1- طرح مسأله

با توجه به رشد افسار گسیخته شهرنشینی در کشورهای در حال توسعه، فقر و محرومیت از مسائل محوری و اساسی به شمار می­رود که شهرها با آن دست به گریبان هستند. رشد پدیده فقر شهری و عمیق­تر شدن شکاف طبقاتی در شهرهای بزرگ باعث شده است که گروه­های کم درآمد در غالب اجتماعات محلی در فضاهای جغرافیایی خاص شکل گیرند که از روند کلی توسعه برکنار مانده و به اصطلاح به حاشیه رانده شده، هستند. در واقع، شهرهای بسیاری از کشورهای کمتر توسعه یافته با مشکل عمیق انطباق نیافتگی الگوهای رفتاری و فن­آوری وارد شده از کشورهای بیشتر توسعه یافته روبرو می­باشند، از بازتاب­های این انطباق نیافتگی، اغتشاش در ساختار فضایی و بروز پدیده اسکان غیررسمی در این شهرها بوده است که به ویژه با توجه به ویژگیهای ساختار فضایی و مکانیزم­های هدایت و کنترل شهری در آنها در سال­های اخیر با رشد و گسترش قابل ملاحظه­ای مواجه بوده­اند، لذا توجه جدی به بهبود وضعیت این سکونتگاه ها به دلیل پیامدهای منفی آن در ابعاد مختلف ضرورت دارد. از آنجا كه راه حل­هایی همچون حذف و تخریب یا دادن خدمات صرف از سوی سازمان­های ذ­ی­ربط بدون پذیرفتن حق شهروندی و بكارگیری نیروی شراكتی این اجتماعات هیچ­كدام راهگشا نبود­ه­اند، لذا باید در جست­وجوی راه حلی ریشه­ای و درونزا در نحوه مواجهه با این سكونتگاه­ها بود تا بتوان به یكپارچگی این محله­ها با محله­های رسمی شهر دست یافت. دیدگاه مبتنی بر توانمندسازی و ساماندهی سکونتگاه­های غیررسمی بیشترین تلاش خود را متوجه نحوه واکنش تهیدستان و کم درآمدهای شهری به حل مسئله مسکن و سرپناه خود و راه­حل­ها و راه­کارهای توانمندسازی آن­ها و سامان­بخشی سکونتگاه­های غیررسمی کرده است. این راهبرد بر بسیج تمامی امکانات بالقوه و منابع و تمامی عوامل برای ایجاد مسکن و بهبودی در شرایط زندگی جوامع فقیر تاکید دارد و به مردم این فرصت را می­دهد که شرایط خانه و محل زندگی خود را با توجه به اولویت­ها و نیازهایشان بهبود بخشند. در روش توانمندسازی مرکز توجه، ساکنان شهر و مردم هستند و دولت متعهد می­گردد که تسهیلات لازم را برای آنان فراهم کند. در راستای توانمندسازی سکونتگاه­های غیر رسمی توجه به سرمایه­های اجتماعی این سکونتگاه­ها می تواند نقش موثری در ارتقاء کیفیت محیطی آن­ها داشته باشد. نظریه سرمایه اجتماعی به وسیله چهار مولفه معرفی می شود که عبارتند از: اعتماد، همکاری، مشارکت مدنی و ارتباطات متقابل. مشارکت فرآیندی است که در آن مردم محلی می­توانند با هم برای ایجاد تغییر در زندگی خود کار کنند و در تصمیم­گیری در رابطه با مسایل پیرامون زندگی خود نقش فعال داشته باشند. سرمایه اجتماعی مجموعه هنجارهای موجود در سیستم­های اجتماعی است که موجب ارتقای سطح همکاری اعضای آن جامعه شده و موجب پایین آمدن سطح هزینه­های تبادل­ها و ارتباط­ها می­شود. سرمایه اجتماعی در جوامع نقشی به مراتب مهم­تر از سرمایه فیزیکی و انسانی ایفا می­کند. بگونه­ای که در نبود سرمایه اجتماعی اثربخشی سایر سرمایه­ها در جامعه کاهش یافته و بدون سرمایه اجتماعی پیمودن را­ه­های توسعه و تکامل فرهنگی و اقتصادی ناهموار می­شوند از این رو موضوع سرمایه اجتماعی به عنوان یک اصل محوری برای دستیابی به توسعه محسوب می شود. این رساله به دنبال بهره­گیری از سرمایه­های اجتماعی سگونتگاه­های غیررسمی در فرایند توانمندسازی و بکارگیری آن در نمونه مورد مطالعه می­باشد.

2-1- ضرورت و اهمیت موضوع مورد مطالعه

بنابر اعلام مرکز اسکان بشر ملل متحد در سال 1996 یک پنجم جمعیت جهان فاقد خانه­ای در شأن زندگی انسان بودند که دامنۀ گسترده­ای از بی­سرپناه­ها و خیابان خواب­ها تا آلونک­نشینان را در بر می­گرفت (­potter,1998:137). نگران­کننده­تر اینکه این نسبت و تعداد برای برای کشورهای «جنوب» در حال افزایش بوده به طوریکه در منطقه­ای با رونق اقتصادی آسیا-اقیانوسیه، حدود 60 درصد جمعیت شهری در سال 2000 طبق برآورد اسکاپ بدینگونه مسکن گزیده­اند(2). در همین ارتباط، کمیسیون جهانی آینده شهرها در قرن بیست و یکم میلادی نیز هشدار داده است که به موازات رشد ابرشهرها، فقر شهری در کشورهای جنوب افزایش یافته و بخش عمده ای از رشد شهرنشینی بر پایه اقتصاد غیررسمی و همراه با گسترش سکونتگاه­های غیررسمی صورت خواهد گرفت و این گرایش را «غیررسمی شدن شهرنشینی» نامیده است (Drakakis,2000:154). در کشور ما نیز اسکان غیررسمی با رشدی سریعتر از رشد شهرنشینی به تعبیری رسمی، مواجه بوده و برآورد می شود که یک پنجم جمعیت شهری در اینگونه سکونتگاه­ها مستقر باشند. از اینرو، اسکان غیررسمی، مسأله­ای گذرا و با ابعاد محدود نبوده و توافقی بر بقاء، باز تولید و بسط آن وجود دارد که حاکی از عدم کفایت راه­حل ها و سیاست های شهری متداول است و رهیافت ها و اقدامات نوینی را می طلبد.

کم توجهی به بخش غیر رسمی در برنامه ریزی شهری کشورهای در حال توسعه به دلیلی وام گرفتن برنامه­ریزی این کشورها از الگوهای برنامه­ریزی شهری رایج در غرب می­باشد. چراکه در کشورهای توسعه یافته، بخش غیررسمی ماهیتی متفاوت از آن چه در کشورهای در حال توسعه وجود دارد، دارد و برنامه­ریزی رسمی در این بخش جایگاه چندانی ندارد. بخش غیررسمی عمدتا از دو جنبه ارتقاء و ساماندهی محیط شهری و ارتقای زندگی فقرا می تواند مورد توجه مدیران و برنامه ریزان شهری قرار گیرد. در حالیکه نگرش غالب مدیریت شهری در برخی از کشورها و از جمله در ایران حذف بخش غیررسمی از عرصه عمومی شهر و ساماندهی (به مفهوم حذف) بخش غیر رسمی به خاطر مشکلاتی چون سد معبر است. در حقیقت بخش غیررسمی نوش داروی مشکل اشتغال در شهرهای در حال توسعه و عنصری تعیین کننده در توسعه شهری است. و این اتفاق نظر وجود دارد که بخش غیررسمی از توانمندی فراوانی در برنامه­ریزی و ساماندهی سکونتگاه­های غیررسمی برخوردار است و ساماندهی آن می تواند منافع زیادی را برای بازیگران عرصه شهری، به ویژه کم درآمدان و نیز مدیریت شهری دربرداشته باشد.