…………………………………………………………………………………………….37

6-1-3 اشتقاق …………………………………………………………………………………………………..38

7-1-3 شبه اشتقاق ………………………………………………………………………………………….39

8-1-3 جناس محرّف …………………………………………………………………………………………40

2-3 تکریر ………………………………………………………………………………………………………..42

1-2-3 ردالصدر إلی العجز ……………………………………………………………………………….44

2-2-3 ردالعجز إلی الصدر ……………………………………………………………………………46

3-2-3 عکس لفظی ……………………………………………………………………………………….48

3-3 تکرار نحوی …………………………………………………………………………………………….49

4-3 سجع ………………………………………………………………………………………………………51

1-4-3 موازنه ………………………………………………………………………………………………….52

2-4-3 مزدوج ………………………………………………………………………………………………..54

پی نوشت های فصل دوم …………………………………………………………………………….55

فصل سوم: صنایع زیبایی آفرین معنوی در شعر فیاض لاهیجی

تعریف صنایع معنوی …………………………………………………………………………………..61

الف- روش تناسب …………………………………………………………………………………………62

1- مراعات النظیر ……………………………………………………………………………………..64

2- تضاد ……………………………………………………………………………………………………..67

3- تلمیح …………………………………………………………………………………………………….71

4- ارصاد و تسهیم ……………………………………………………………………………………..84

5- جمع ………………………………………………………………………………………………………86

6- تقسیم …………………………………………………………………………………………….88

ب- روش غیر منتظره بودن و غافلگیری …………………………………………………..89

1- متناقض نمایی ………………………………………………………………………………….90

2- استثنای منقطع …………………………………………………………………………………..95

3- ذم شبیه به مدح ……………………………………………………………………………………97

4- مدح شبیه به ذم ………………………………………………………………………………..99

5- استتباع …………………………………………………………………………………………101

6- التفات ………………………………………………………………………………………………103

7- تجرید …………………………………………………………………………………………………106

پ- روش بزرگ نمایی ………………………………………………………………………………..108

1- اغراق …………………………………………………………………………………………………109

2- تجاهل عارف …………………………………………………………………………………….112

3- صفت شاعرانه …………………………………………………………………………………..114

4- مقایسه و سنجش ………………………………………………………………………………116

ت- روش دو یا چند بُعدی بودن ……………………………………………………………….118

1- ایهام ……………………………………………………………………………………………….119

2- ایهام تناسب ………………………………………………………………………………………121

ث- روش استدلال ………………………………………………………………………………………123

1- حسن تعلیل ………………………………………………………………………………………….124

2- مذهب کلامی ………………………………………………………………………………………..126

3- ارسال المثل ……………………………………………………………………………………….128

ج- دیگر صنایع زیبایی آفرین معنوی ………………………………………………………..133

1- حسن طلب ………………………………………………………………………………………….133

2- حسّامیزی ………………………………………………………………………………………..135

3- تضمین …………………………………………………………………………………………..141

4- ابداع ………………………………………………………………………………………………..143

پی نوشت های فصل سوم ……………………………………………………………………….145

نتایج پژوهش ………………………………………………………………………………………..162

1-1 جدول بسامد انواع روش تکرار در شعر فیاض لاهیجی …………………………….163

2-1 نمودار بسامد انواع روش تکرار در شعر فیاض لاهیجی …………………………….163

3-1 جدول بسامد انواع روش تکرار واج در شعر فیاض لاهیجی …………………….164

4-1 نمودار بسامد انواع روش تکرار واج در شعر فیاض لاهیجی………………………164

5-1 جدول بسامد انواع روش تکرار واژه در شعر فیاض لاهیجی………………………165

6-1 نمودار بسامد انواع روش تکرار واژه در شعر فیاض لاهیجی…………………………..165

7-1 جدول بسامد انواع جناس در شعر فیاض لاهیجی ………………………………….166

8-1 نمودار بسامد انواع جناس در شعر فیاض لاهیجی ……………………………………166

9-1 جدول بسامد انواع تکریر در شعر فیاض لاهیجی ………………………………………167

10-1 نمودار بسامد انواع تکریر در شعر فیاض لاهیجی ………………………………….167

11-1جدول بسامد انواع سجع در شعر فیاض لاهیجی …………………………………….168

12-1 نمودار بسامد انواع سجع در شعر فیاض لاهیجی …………………………………….168

13-1 جدول بسامد انواع روش تناسب در شعر فیاض لاهیجی ………………………….169

14-1 نمودار بسامد انواع روش تناسب در شعر فیاض لاهیجی …………………………..169

15-1 جدول بسامد روش غیر منتظره بودن و غافلگیری در شعر فیاض لاهیجی…….170

16-1 نمودار بسامد روش غیر منتظره بودن و غافلگیری در شعر فیاض لاهیجی………..170

17-1 جدول بسامد انواع روش بزرگ نمایی در شعر فیاض لاهیجی ………………………..171

18-1 نمودار بسامد انواع روش بزرگ نمایی در شعر فیاض لاهیجی ………………………..171

19-1 جدول بسامد انواع روش دو یا چند بُعدی بودن در شعر فیاض لاهیجی……………172

20-1 نمودار بسامد انواع روش دو یا چند بُعدی بودن در شعر فیاض لاهیجی………….172

21-1 جدول بسامد انواع روش استدلال در شعر فیاض لاهیجی …………………………173

22-1 نمودار بسامد انواع روش استدلال در شعر فیاض لاهیجی ……………………………173

23-1 جدول بسامد سایر روش های زیبایی آفرین در شعر فیاض لاهیجی …………..174

24-1 نمودار بسامد سایر روش های زیبایی آفرین در شعر فیاض لاهیجی…………………174

نتیجه گیری ……………………………………………………………………………………………..175

فهرست منابع …………………………………………………………………………………………178

چکیده:

بدیع از دیدگاه زیبایی شناسی، دانشی است که با آن راه های زیبایی سخن آشکار می شود و علم آرایش کلام است که زبان معمولی را به شعر تبدیل می کند. فیاض لاهیجی (ف 1071ه.ق)، از جمله شاعران سبک هندی است که در بیان افکار و اندیشه ها، با زبانی شاعرانه از دانش بدیع که پایه های اصلی آن مبتنی بر صناعات لفظی و معنوی می باشد، استفادة فراوانی برده است. در این پژوهش که به شیوة توصیفی- تحلیلی انجام می شود، دیوان اشعار فیاض لاهیجی از دیدگاه نقد زیبایی شناسی، مخصوصاً دانش بدیع، مورد بررسی و واکاوی قرار گرفته و عوامل زیبایی آفرین بدیعی شعر او، هم از لحاظ نوع و هم از لحاظ میزان کاربرد، بررسی و تجزیه و تحلیل می شود. فیاض لاهیجی به منظور بیان افکار و تجربه های عرفانی خویش، از صنایع معنوی مخصوصاً تلمیح و مراعات النظیر، نسبت به سایر شگردهای بلاغی بیشتر بهره برده است.

فصل اول: مقدمه و کلیات

1-1- بیان مسأله و سوالات

بحث زیبایی و زیبایی شناسی، از زمان ارسطو (ف 322 ق.م) مطرح شده است. ارسطو، زیبایی را در هماهنگی اجزا و دقیق بودن می داند(احمدی،64:1391). از سدة هجدهم به این سو، زیبایی شناسی به عنوان یک علم قلمداد شد. «زیبایی ، جور آمدن و هماهنگی اعضای متشکله و کیفیت هر شیء یا هر جسم، با داشتن سازش با پیرامون و ایجاد تأثیر جاذب و ستایش آور در انسان است»(دانشور،135:1375). کانت (ف 1804م)، زیبایی شناسی را بنا نهاد و به دو بخش زیبایی و هنر تقسیم کرد. «به عقیدة وی، زیبایی، مفهومی ذوقی و رها از هرگونه بهره و سود است»(احمدی،81:1391).

صنایع بدیعی نیز از جمله شیوه های زیبایی آفرین کلام هستند، یعنی ترفندهایی که در زبان نظام جدیدی به وجود می آورند و سبب آشنایی زدایی و غرابت آن می گردند. «در حقیقت بدیع چنان که قدما گفته اند، علمی است که از وجوه تحسین کلام بحث می کند و مجموعه شگردهایی است که کلام عادی را کم و بیش تبدیل به کلام ادبی می کند و یا کلام ادبی را به سطح والاتری تعالی می بخشد»(شمیسا،11:1378). به عبارت دیگر «از دیدگاه زیبایی شناسی، بدیع دانش شناخت راه های زیبایی آفرین سخن می باشد»(اکبر زاده،162:1384).

تقریباً بیشتر علمای بلاغت، ترفندهای بدیعی را از دید علمی نگریسته اند و به همین خاطر آنچه در کتاب های بدیع از گذشته تا امروز آمده، نقش و ارزش زیبایی صنایع بدیعی را نشان نمی دهند، حال آنکه «جوهر شعر زیبایی می باشد و لازم است که صنایع بدیعی از دیدگاه عوامل زیبایی آفرین بررسی شود»(وحیدیان کامیار،12:1379).

ملاعبدالرزاق بن علی بن حسین (ف 1071 ه.ق)، از اساتید بزرگ فلسفه و حکمت و کلام دورة صفویه (قرن یازدهم) و یکی از شعرای توانای این دوره می باشد. وی یکی از بزرگان حکمت مشاء و اشراق و از متکلمان بزرگ، نه تنها در چهار قرن اخیر بلکه یکی از محقق ترین اندیشمندان دورة فرهنگ اسلامی است. «قدر و منزلت این حکیم متأله نه تنها در کلام و عرفان، بلکه ارج و منزلت او در هنر شعر و شاعری و قدرت بیان او در لطایف اندیشه های انسانی نیز نادیده و یا ناشناخته مانده است»(صفا،1230:1316).

محل تولد و زمان دقیق ولادت او مشخص نیست. ولی آنچه مسلم است و از لقب لاهیجی بر می آید، وی در لاهیجان و یا اطراف آن متولد شده است. «خانوادة او ظاهراً از طبقه ای نبوده است که نویسندگان به شرح حال و آثار او عنایتی بکنند. با این وصف وی در لاهیجان زاده شده و شاید مقدمات علوم را در آن محل دیده و سپس برای ادامه تحصیل نخست به تبریز می آید و از تبریز به کاشان، اصفهان و شیراز مسافرت می کند»(هدایت382:1336). ایّام زندگی فیاض را می توان به دو دوره تقسیم کرد: «دورة اول که ایام کودکی و اوایل جوانی اوست، برای ما روشن نیست که بر او چه گذشته و خانواده او در کجا و چگونه زندگی می کردند. ولی دورة دوم زندگی او را ما در قصاید و قطعات سروده اش می یابیم. این ایام مقارن با حکومت شاه صفی (ف 1052ه.ق) و شاه عباس ثانی (ف 1077ه.ق) است»(قمی،224:1363).

فیاض لاهیجی یکی از شاگردان ملاصدرا (ف 1050ه.ق)، میر محمدباقر داماد (ف 1063ه.ق) و صدرالدین محمد شیرازی (ف 1065ه.ق) است. فیاض پیرو سبک هندی و شعر دورة قرن یازدهم می باشد. «از ویژگی های عمدة شعر وی، باریک اندیشی، آوردن ارسال المثل، کنایات، استعارات خاصّ، هنرهای بدیعی و بیانی و گرایش به شعر عامیانه و مذهبی با معانی و مفاهیمی که در اذهان مردم زنده است. او با مهارت و استادی چنان بر الفاظ و معانی مسلّط است که به راحتی شعر می سراید»(مدرس،1326،ج361:4). دیوان اشعار فیاض لاهیجی شامل هفتصد غزل، سی و هفت قصیده، دوازده قطعه، چهار ترکیب بند، یک ترجیع بند، یک ساقی نامه و یک مثنوی و معراجیه، صد و پنجاه و سه رباعی و در مجموع دارای 9902 بیت می باشد. در این تحقیق نحوة به کارگیری صنعت بدیع از دیدگاه زیبایی شناختی در دیوان فیاض لاهیجی بررسی می گردد و تلاش می شود که به سؤالات زیر پاسخ داده شود:

1- عوامل زیبایی آفرین صنایع بدیعی در دیوان فیاض لاهیجی چیست؟

2- پرکاربردترین عامل زیبایی آفرین بدیعی در شعر فیاض لاهیجی کدام است؟

2-1- پیشینه پژوهش

با توجه به بررسی های به عمل آمده، مشخص گردید که دیوان فیاض لاهیجی از دیدگاه زیبایی شناختی، مورد بررسی قرار نگرفته است و پژوهش های انجام شده، بیشتر مبتنی بر بازتاب اندیشه ها و افکار دینی، فلسفی و عرفانی وی می باشد که در اینجا به معرفی آن ها پرداخته می شود:

احمدی (1380) در پژوهشی با عنوان: «فیاض لاهیجی شاعر ولایت مدار» معتقد است که فیاض لاهیجی به عنوان شاعر فیلسوف، متکلم و عالم دینی، از جمله کسانی است که شعر را محمل اندیشة ناب و ابزار بیان حق دانسته است، وی بخشی از اشعار خود را در مدح و منقبت امامان و پیامبران سروده است.

عطایی نظری (1389) در تحقیقی به نام: «بررسی اندیشه های کلامی فیاض لاهیجی» تلاش کرده است که پس از تشریح آراء و دیدگاه های فیاض در مباحث مختلف کلامی، با استفاده از تحلیل های ساختاری و محتوایی، در آثار کلامی وی مانند گوهر مراد، سرمایة ایمان و شوارق، نقش او را در فرایند فلسفی شدن علم کلام تبیین کند.

عطایی نظری (1390) در مقالة دیگری با عنوان: «نقش فیاض لاهیجی در فلسفی شدن کلام شیعه» تمامی آثار فیاض را مورد تحلیل قرار داده و نقش وی را در فرایند فلسفی شدن کلامش تبیین نموده و اعتقاد دارد که آثار وی، تمام شاخصه ها و ویژگی های مکتب فلسفه را داراست.

آخوندی (1390) در پژوهشی تحت عنوان: «فرهنگ تشبیهات غزلیات فیاض لاهیجی» به بررسی تشبیهات غزلیات وی پرداخته است. در این پژوهش، اکثر تشبیهات غزلیات فیاض از لحاظ طرفین تشبیه و ساختار، مورد بررسی قرار گرفته است. اغلب تشبیهات فیاض از نوع حسی به حسی است و تشبیهات مؤکّد نسبت به تشبیهات مرسل، از بسامد بیشتری برخوردار می باشد و از لحاظ شکل ظاهری، بسامد تشبیه مضمر بیشتر از تشبیهات دیگر است.

نوریان (1390) در تحقیقی با عنوان: «فرهنگ تلمیحات غزلیات فیاض لاهیجی» دربارة فیاض و تلمیحات اشعار او می گوید که وی از معدود دانشمندان و فلاسفه ای است که شعر را به طور جدی دنبال کرده و کثرت تلمیحات، خصوصاً تلمیحات عرفانی، از ویژگی غزل های اوست و تقریباً از تمام گونه های تلمیح استفاده کرده است.

صادقی حسن آبادی و عطایی نظری (1391) در تحقیقی با عنوان: «ملاک ها و ویژگی های مکتب کلام فلسفی در شیعه (با رویکرد به آثار فیاض لاهیجی» پس از ارائة تعریفی دقیق و جامع از کلام فلسفی، ملاک ها و ویژگی های آن را بازشناسی و معرفی کرده است، سپس آراء و اندیشه های کلامی فیاض را مورد بحث قرار داده است.