شباهت طواف و نماز 18

تفاوت نماز و طواف.. 18

رسیدگی به حاجت مؤمن ،مجوز قطع طواف.. 19

حجر الاسود. 19

مقام ابراهیم.. 20

الف) مفهوم مقام 20

ب) ویژگی های حضرت ابراهیم. 20

زمزم. 21

پیشینه چاه زمزم 21

صفا و مروه. 22

راز تسمیه صفا و مروه 22

عرفات… 22

الف) راز تسمیه این سرزمین به عرفات.. 22

ب) آمرزش گناهان در عرفات.. 23

مشعر. 24

راز تسمیه مشعر. 24

منا 25

راز تسمیه منا 25

اعمال منا 25

1) رمی جمره 25

2) قربانی. 26

3) تقصیر. 26

2-3- بخش دوم: پیشینه پژوهش…. 28

2-3-1- پایان نامه ها 28

2-3-2- مقاله ها 30

جمع بندی و نتیجه گیری. 32

فصل سوم: روش تحقیق

3-1- مقدمه. 34

الف)نوع تحقیق.. 35

3-2- نوع تحقیق.. 35

3-2-1- تحقیقات بنیادی. 35

3-2-2- تحقیقات کاربردی. 35

3-3- روش تحقیق.. 36

تحقیقات توصیفی. 36

3-4- روش گردآوری اطلاعات… 37

3-5- روش تجزیه و تحلیل اطلاعات… 38

فصل چهارم: یافته های تحقیق

4-1- مقدمه. 39

4-2- بخش اول: بررسی سؤال اول تحقیق.. 41

مفهوم حج از منظر قرآن و روایات چیست؟ 41

4-3- بخش دوم: بررسی سؤال دوم تحقیق.. 42

مبانی انسان شناختی حج از منظر قرآن و روایات چیست؟ 42

مفهوم مبانی تعلیم و تربیت… 42

مبانی تربیت دینی.. 42

مبانی انسان شناسی.. 42

الف) پرستش گری. 43

ارتباط پرستش گری با برنامه ی تربیتی حج. 43

ب) عقل ورزی. 44

ارتباط عقل ورزی با برنامه ی تربیتی حج. 45

ج) حقیقت جویی. 45

ارتباط حقیقت جویی با برنامه ی تربیتی حج. 46

د) اجتماع گرایی. 46

ارتباط اجتماع گرایی با برنامه ی تربیتی حج. 46

ه) مسؤولیت پذیری. 47

ارتباط مسئولیت پذیری با برنامه ی تربیتی حج. 47

و)کمال گرایی. 48

ارتباط کمال گرایی با برنامه ی تربیتی حج. 48

4-4- بخش سوم : بررسی سؤال سوم تحقیق.. 49

اسرار تشریع حج از منظر قرآن و روایات چیست؟ 49

4-4-1- سرّ عام حج.. 49

4-4-2- اسرار مناسک حج.. 50

نیت.. 51

غسل احرام 52

احرام 53

سرّ احرام از منظر امام سجاد 53

سرّ احرام از منظرامام صادق(ع) 53

سرّاحرام ازمنظر امام رضا(ع) 54

سرّ در آوردن لباس دوخته و پوشیدن لباس غیر دوخته 54

محرّمات احرام و اسرار آن. 55

تلبیه 57

حکمت تشریع تلبیه ازمنظرامام صادق(ع) 57

طواف.. 59

الف) طواف نشانه محوریت کعبه 59

ب) حجرالاسود نقطه شروع طواف.. 59

ج) طواف جلوه ای ازهمبستگی ای مردم 59

د) طواف بین مرزتوحید و ولایت.. 60

ه) سرّ هفت شوط طواف.. 61

سرّاستلام حجرالاسود 63

مقام ابراهیم(ع) 64

سرّنماز در مقام ابراهیم(ع) 64

مقام ومسئولیت پذیری. 64

مقام والگوبرداری از ابراهیم(ع) 64

مقام وبه جاآوردن نماز شکر. 65

زمزم 65

سرّ نوشیدن آب زمزم ازمنظر امامان معصوم(ع) 65

سعی صفا و مروه 65

سرّ سعی بین صفا و مروه 65

1.سعی و امید. 65

2.سعی و ترازوی اعمال. 66

3. سعی و توحید ناب.. 66

4.سعی و غلبه بر نفس اماره 66

5.سعی و ازمیان رفتن کبر و غرور 66

6.سعی وتلاش برای راندن شیطان. 67

7.سعی جلوه ای ازخوف و رجاء 67

8. سعی، رمز تلاش درصحنه زندگی. 68

عرفات.. 69

سرّوقوف.. 69

اسرارعرفات از زبان امام سجاد(ع) 70

عرفات و امر به معروف و نهی از منکر. 71

عرفات و رهایی از خودبینی. 71

مشعر( سرزمین درک و شعور) 72

تقوا عامل برتری مردم 72

سرّ وقوف در مشعر از منظر امام سجاد(ع) 73

اسرار مشعرالحرام 73

منا 74

الف) سرّمنا از منظرامام صادق(ع) 74

ب) سرّمنا از منظر امام سجاد(ع) 74

رمی جمرات.. 75

سرّ رمی جمرات.. 75

سرّ تعدّد عقبات.. 77

سرّ هفت سنگ… 77

قربانی. 78

هدف اصلی در قربانی. 78

1.گذشت از مال در راه خدا 78

2.حفظ شعائر الهی. 78

3.سیر کردن گرسنه ها 78

4.تقوا 79

5.شکرحضرت حق. 79

سرّ قربانی از منظر امام صادق(ع) 80

ابعاد فلسفه قربانی. 80

مفهوم واژه تفث.. 81

دیدار با امام ،مفهوم حقیقی واژه تفث.. 81

حلق و تقصیر. 81

اسرار حلق و تقصیر. 81

طواف آخر. 83

سرّطواف آخر. 83

4-5- جمع بندی و نتیجه گیری.. 85

4-6- بخش چهارم : بررسی سؤال چهارم تحقیق.. 87

آثار تربیتی مطلوب حج از منظر قرآن و روایات چیست؟ 87

4-6-1- آثار تربیتی حج از حیث ارتباط انسان با خدا 89

الف)خداشناسی. 89

خداشناسی درعرفات.. 90

ب)پرورش خوف و رجا 91

4-6-2- آثار تربیتی حج از حیث ارتباط انسان با خود 95

الف) پرورش نیروی تفکر. 95

ب)خود شناسی. 97

ج) خود سازی. 99

د ) قطع تعلقات دنیوی. 100

4-6-3- اثر تربیتی حج از حیث ارتباط با دیگران. 103

الف) وحدت امت اسلامی در حج. 105

ب) مساوات مردمی در حج. 105

ج) خوش خلقی در حج. 106

د) همکاری و تعاون در حج. 106

ه) حفظ زبان. 106

4-6-4- اثر تربیتی حج از حیث ارتباط انسان با جهان هستی. 107

الف) شناخت طبیعت به عنوان مظهر حق. 107

ب)استفاده ی بهینه از داشته های تکوینی. 108

4-7- بخش پنجم : بررسی سؤال پنجم تحقیق. 110

از منظرقرآن و روایات ،علل عدم تحقق آثار تربیتی حج در شماری از حجاج چیست؟ 110

الف) علل فکری. 110

1.عدم آشنایی با اسرار عبادت ها و دستورهای دینی. 110

2.غفلت از تاریخ گذشته ی مسلمانان. 111

3.عدم آگاهی از مناسک حج. 112

4.عدم تسلیم در مناسک حج. 113

5.توجه به غیر صاحب البیت.. 113

ب)علل عملی. 114

1.عدم رعایت تقوا قبل و بعد از سفرحج. 114

2.تبدیل حج به سفر سیاحتی و تجارتی. 115

3 .روی آوری به فرنگی مآبی. 115

4.سستی و کاهلی در طول سفر حج. 116

جمع بندی و نتیجه گیری. 116

فصل پنجم: خلاصه ی نتایج

5-1- مقدمه. 119

5-2- خلاصه ی نتایج مربوط به سؤال اول تحقیق.. 119

5-3- خلاصه ی نتایج مربوط به سؤال دوم تحقیق 119

5-4- خلاصه ی نتایج مربوط به سؤال سوم تحقیق 123

5-5- خلاصه ی نتایج مربوط به سؤال چهارم تحقیق.. 136

5-6- خلاصه ی نتایج مربوط به سؤال پنجم تحقیق.. 147

محدودیت ها و پیشنهادها 151

1) محدودیت ها 151

2)پیشنهادها 151

الف)پیشنهادهای پژوهشی. 151

ب)پیشنهادهای کاربردی. 151

منابع و مآخذ. 152

کلیات تحقیق
1-1- مقدمه

اسلام، تنها دین جامعی است که ازطرف پروردگارعالم نازل شده ودربردارنده همه کمالات انسانی است وبرهمه ادیان باطل چیره گشته ودرگستره زمین قابل اجرا ومورد استفاده است. بنابراین باید حاوی برنامه هایی باشد که درطول تاریخ مورد بهره برداری قرار گیرد ودر راستای تعالی انسانیت ظهورکامل داشته باشد.(جوادی آملی،1383،صص22-17)

ازبزرگ ترین و مهم ترین اوصاف اسلام، کلیّت ودوام است، بدین معنا که همه افراد انسان ازسیاه وسپید وسرخ ودیگرنژادها را در خود جای می دهد وهمچنین تمام خط زمان، ازگذشته وآینده تا روزقیامت را دربر می گیرد. درنتیجه باید برنا مه های آن هم جهانی بوده ونمودار زنده ای ازکلیّت ودوام باشد.(همان)

حج، ازشاخص ترین برنامه های جهانی اسلام است، ازاین رو می توان همگانی وهمیشگی بودن آن را سند گویای کلیّت ودوام دین الهی دانست. وازهمین رو است که درمیان امم واقوام گذشته ودرطول قرون ازتطاول سال ها وروزها درامان مانده است.(همان)

ازطرفی بشر فطرتاً موجودی است که میل ذاتی به پرستش وگرایش به معبود حقیقی ویکتا دارد. درواقع پرستش نیاز روحی وفطری انسان وحقیقتی است که درهمه موجودات جهان هستی نیز وجود دارد. ازاین رو خداوند منّان حج رادراسلام به عنوان یک فریضه بزرگ دینی مقرّر فرموده وانجام اعمال ومناسک آن را برمسلمانان وانسانهای واجد شرایط واجب نموده است، تا این پرستش فطری وگرایش معنوی وروحی به سوی خدا دروجود انسان پرورش وتعالی یابد، چرا که اگرانسان درجهت صحیح تربیت ورشد یابد ودرمسیر الهی فطری ویکتاپرستی قرار گیرد، ازهرگونه بت گرایی وشرک پرهیز وازپرستش مشرکانه دوری می جوید.(رستگار جویباری،1377،ص14)

درمیان موجودات هستی انسان تنها موجودی است که توانایی آن را داردکه به بالاترین حد کمال که همان تقرّب الی الله است دست یابد. بنابراین نیازمند برنامه هایی است که او رابه این هدف برساند وبالطبع به همان اندازه که هدف، بزرگ و والاست برنامه های تربیتی که برای رسیدن به آن وضع می شود نیز باید بزرگ و والا باشد. حج به عنوان یک فریضه ی بزرگ عبادی ،ارزشی ومعنوی وسیله وبرنامه ای است که انسان رامی تواند به بلندترین قله کمال برساند.

1-2- بیان مسأله

خداند، حکیم است واز این رو کار اودارای هدف است. البته خدای تعالی به سبب غنای ذاتی،ازهدف منزه است، لیکن خودجهان دارای هدف وجودی است وبه آن نائل می شود. هدف والای مخلوق وکمال نهایی او این است که بنده خداوند شود،« وما خَلَقتَ الجِن والِانس الّا لِیَعبُدونَ » البته روشن است که خداوند محتاج نیست تا مورد پرستش قرار گیرد.« إن تَکفُروا أنتُم ومَن فِی الأَرضِ جَمیعاً فإنّ الله لَغَنیُّ الحَمید ».عبادت به ظاهرو باطن خود غایت مخلوق است نه خالق غنی محض.

حج نیز همچون سایر عبادات غایت خلق است نه خالق ،زیرا او عین غنا وبی نیازی و کمال محض است. با این بیان، راز این سخن خداوند آشکارمی شود که فرمود: «ولِللّهِ عَلَی الناسِ حِجُّ البَیتِ مَنِ إستَطاعَ الیهِ سَبیلاً ومن کَفَرفَأنّ الله غَنیٌ عنِ العالَمین» زیرا حج عبادتی است که ازجانب خدا برمردم واجب شده است وآنان به گزاردن حج وعمره نیازمندند. پس اگرکفرورزیدند، باید بدانند که خداوند ازجهانیان بی نیاز است، چه رسد به آن هاوعبادتشان.(جوادی آملی،1386،صص157-156)

عبادت اگرچه غایت آفرینش است اما خودمقدمه یقین ویقین غایت آن است:« وأعبد ربّک حتی یأتیک الیقین». حج نیز نشانه وفراهم آورنده هدف والای عبادت یعنی یقین است. زیرا حج ،نورو بصیرت وشهود است وازهمین رو در روایات آمده است که تارک حج کورمحشور می شود واو دردنیا کور است ودرآخرت کورتر وگمراه تر.(همان)

سالکان طریق عبودیت وبندگی معتقدند که عبادات ازنظر خاصیت اثرگزاری در روح وتکمیل نفس مختلف اند. بعضی اثر تطهیروتخلیه دارند وبعضی موجب تزیین وتخلیه جان می شوند. عبادت حج درمیان انواع عبادات امتیازش این است که جامع الامرین است، هم خاصیت تطهیردارد وهم مایه تزیین. هم دفع ظلمت می کند وهم نورانیت ذکر وانس با خدا می آورد. البته ما آن حج وآن عبادتی رامنشأ این همه آثارعظیم حیاتی معرفی می کنیم که دارای روح ومغزباشد وبا توجه به دقائق ولطایف الهام بخش معنویش انجام شود.(ضیاء آبادی،1379،ص12)

اما باید دید که چرا خداوند حج رابرای انسان به عنوان یک تکلیف منظورکرده است؟ چه ویژگی ها وچه توانایی های بالقوه درانسان موجود است که خداوند حج رابه عنوان برنامه تربیتی بزرگ برای او وضع نموده است؟ لذا دراین تحقیق سعی برآن است که ابتدا به مبانی تربیتی حج بپردازیم. چراکه مبانی به آن چه هست اشاره دارد نه به آن چه باید باشد.مبانی به عنوان مبدأ ونقطه شروع تلقی می شود. بهشتی(1388،ص29) در رابطه با مبانی تربیت دینی ازدیدگاه اسلام گفته است: « اوصاف وجودی انسان ،جهان وآفریدگارانسان وجهان اندکه ازمتون اسلامی استخراج وبه یکی ازدوشکل بسیط یعنی مفاهیم یا مرکب یعنی گزاره های اخباری یا توصیفی بیان می شوند وشالوده استخراج وتدوین اهداف، اصول وبرنامه ها وروش ها به شمارمی آیند.»

مبانی که دراینجا مدنظر است ناظر به مبانی انسان شناسی می باشد. با شناخت انسان وابعادوجودی اوست که می توان استعدادهای نهفته درون وی راشکوفا کرد وبه مرحله سعادت وکمال رساند. دراین رابطه باید گفت تربیت صحیح انسان ودرک موقعیت حقیقی او درجهان نیز فقط درسایه شناخت انسان امکان پذیراست وگرنه تربیت به بیراهه خواهد رفت.

حج نیز که یکی ازبرنامه های تربیتی انسان ازسوی خداوند است وبرای انسان به عنوان یک تکلیف منظور شده است، مسبوق به شناخت انسان و ویژگی های وجودی اوست.

پس ازتعیین نقطه شروع وشناخت انسان ،به دنبال آن خواهیم بود که بدانیم آثارتربیتی برخواسته ازاین عبادت درفرد چیست واین که آیا آثار تربیتی حج درهمه انسان ها نتیجه یکسان به دنبال خواهد داشت؟

حج به عنوان مجموعه ای کوچک شده ازدین،دارای آثارتربیتی فراوانی است که درمنابع معتبراسلامی بحث درباره این اثربخشی را به وضوح می توان مشاهده کرد. آثارتربیتی که دراینجه مدنظر است ناظر به بعد اخلاقی ومعنوی وجودانسان است. زیرا هرگونه حرکتی برای اصلاح ملت ها وتغییر رفتار انسان باید ازدرون آن هاشروع شود زیرا تا خود انسان اصلاح نشود ،نباید منتظر اصلاح جوامع بود.

امام علی(ع) می فرمایند: «حج آزمونی بزرگ وامتحانی سخت وآزمایشی آشکار برای پاک سازی وخالص شدن است که خداوند آن راسبب رحمت ورسیدن به بهشت قرار داد.»(دشتی،1388،خطبه1،ص27)

ونیز می فرمایند: «خدای سبحان کعبه را مظهرتواضع بندگان دربرابر عظمت خویش ونشانه اعتراف آنان به بزرگی وقدرت خود قرار داد.»(همان)

فلسفه ی تربیتی و واقعی حج همان عزم طاعت تمام وپرستش حق ومخالفت با هرعصیان ودیده از هرمعصیت پوشیدن وبراطاعت وعبادت حق مشرف شدن است. حال اگرانسان بتواند چنین حج جوهری را انجام دهد، دراین صورت است که می شود گفت حج حقیقی وبا محتوا وهدف دار انجام داده واثر واقعی آن دروجودش به عینیت درآمده است.(رستگار جویباری،1377،ص24)

بنابراین این تحقیق درپی رسیدن به هدف اصلی خود است که عبارت است از:«بررسی مبانی وآثار تربیتی حج ازمنظر قرآن وروایات.»

1-3- اهمیت تحقیق

1.بسیاری ازپژوهش های انجام شده درزمینه حج به بررسی آن ازنیمه راه یعنی به بررسی آثار وابعاد تربیتی حج پرداخته اند درحالی که نقطه شروع را که همان مبانی حج است نادیده گرفته اند. تمام توجه حج به انسان است. انسان با همه ویژگی ها وابعادوجودیش وغرض این است انسان درابتدا خود براین ویژگی ها آگاهی یابد .تحقیق انجام شده درصدد این است که درابتدا به خود انسان بپردازد وبرای رسیدن به این منظور به مبانی تربیتی حج که عامل رسیدن ما به هدف فوق است می پردازیم.

2 . شاید یکی ازمهم ترین دلایل این که حج با آن همه عظمتی که دارد در روح وجان شماری ازانسان ها هیچ گونه اثرات وتحولات اخلاقی برجای نمی گزارد، عدم توجه به روح وباطن این عمل باشد. چرا که اگرازمعنا وهدف واقعی این عمل عبادی وتربیتی آگاهی لازم به عمل بیاید،اثرات تربیتی آن دروجود انسان به وضوح نمایان خواهد شد. اگرانسان نداند که برای چه وبا چه هدفی خداوند این فریضه را برای او واجب کرده است چگونه می تواند از آثار تربیتی برخواسته از آن برخوردار گردد؟ پس سزاوار وبلکه وظیفه هرمسلمانی است که قبل ازعزیمت به دیارکعبه آگاهی خودرا در زمینه روح ومقاصد حج بالا ببرد.

3.یکی ازدلایل گرفتار آمدن مسلمین در دره فلاکت ودرماندگی درحوزه فرهنگ ومدنیت ،غفلت آن ها ازحج وتمامیت آن بوده است. چه همواره ازحج وزیارت حرمین به مثابه ی ابزاری برای استخوان سبک کردن وثبت نام دردفتر طالبان بهشت استفاده کرده اند غافل ازاینکه حج همه اسلام است .حج همه اسلام، همه دین وهمه تفکرمعنوی است. درواقع حج روح پنهان درمیان همه آداب ومناسک است که امکان بالقوه رشد وارتقای اعمال وکردار آدمی وبه ویژه مناسبات فردی وجمعی را به وجود می آورد. اما بایدگفت حج به تمامی مورد غفلت واقع شده است بیراهه نیست اگربگوییم حج رابا همه چیز اشتباه گرفته اند. حج رابا تجارت ،حج با سیاست، حج رابا اعتبار، وکسب شهرت هیچ نسبتی نیست.(شفیعی سروستانی،1387،صص16-14)

با این همه نباید نسبت به آن چه گذشته است صرفاً تأسف خورد وازآن چه باید بشود غفلت ورزید زیرا هرچه بیشتر دراین عمل بزرگ عبادی وتربیتی غوطه ور شویم ،به مسائل ونکته های بیشماری دست خواهیم یافت که در رشد وارتقای شخصیت وجودی انسان مؤثر می باشد.

1-4- اهداف تحقیق

1-4-1- هدف کلّی

بررسی مبانی وآثار تربیتی حج ازمنظر قرآن وروایات.

1-4-2- هدف های ویژه

1.بررسی مفهوم حج ازمنظر قرآن وروایات.

2. بررسی مبانی انسان شناختی حج ازمنظرقرآن وروایات.

2. بررسی اسرار تشریع حج ازمنظرقرآن وروایات.

2. 4. بررسی آثار تربیتی مطلوب حج ازمنظر قرآن وروایات.

5 .بررسی علل عدم تحقق آثار تربیتی حج درشماری ازحجاج با توجه به آموزه های قرآنی وروایات.

1-5- سؤالات تحقیق

1-5-1- سؤال اصلی

مبانی وآثارتربیتی حج ازمنظر قرآن وروایات چیست؟

1-5-2- سؤالات فرعی

1.مفهوم حج ازمنظر قرآن وروایات چیست؟

2. مبانی انسان شناختی حج ازمنظرقرآن وروایات چیست؟

3.اسرار تشریع حج ازمنظرقرآن وروایات چیست؟

4. آثار تربیتی مطلوب حج ازمنظر قرآن وروایات چیست؟

4. از منظر قرآن و روایات،علل عدم تحقق آثار تربیتی حج درشماری ازحجاج چیست؟

1-6- تعریف اصطلاحات

قرآن : کتاب آسمانی مسلمانان شامل 6600آیه در قالب 114 سوره.(عمید،1389،ص1382)

روایات: به معنی نقل کردن خبر یا حدیث یا سخن ازکسی ،بازگو کردن سخن کسی.(همان، ص712)

دراین جا منظور آن دسته ازروایاتی است که ازپیشوایان معصوم یعنی پیامبر وامامان پس از اوبوده ودر راستای موضوع تحقیق می باشد.

تربیت:تربیت از ریشه ی “رَبَوَ” در لغت یعنی«غذا دادن و بزرگ کردن» و در اصطلاح مورد نظر ما«مجموعه ی تدابیر و روش هایی است که برای ایجاد،ابقاء و اکمال ادراکات،تمایلات،تصمیمات و اقدامات مطلوب در متربی صورت می پذیرد.(بهشتی،1388،ص24)

تعلیم و تربیت اسلامی: هرگونه اقدام هدایتگرانه ای که به منظورایجاد،ابقاء و اکمال استعدادهای ادراکی،میلی،ارادی و عملی متربی در چهار حوزه ارتباط با خدا،ارتباط با خود،ارتباط با دیگران و ارتباط با جهان بر مبنای قرآن،سنت و عقل به سوی هدف غایی قرب مطلق الهی انجام می شود.(همان،ص17)

مبانی تربیت دینی: اوصاف وجودی انسان ، جهان وآفریدگارانسان وجهان اند که ازمتون اسلامی استخراج وبه یکی ازدو شکل بسیط یعنی مفاهیم یا مرکب یعنی گزاره های اخباری یا توصیفی بیان می شوند وشالوده ی استخراج وتدوین اهداف ،اصول، برنامه ها وروش ها به شمار می آید.(بهشتی،1388،ص29)

حج: درلغت به معنای قصد، خویشتن داری ،پیروزی برخصم درمقام استدلال وچند معنای دیگرآمده است ودراصطلاح شریعت وآیین سلام حج سفری است به مکانی مقدس وشهری مشهور به نام مکه درماهی حرام ومعظم (ذیحجه) به منظور زیارت خانه خدا(کعبه) وبرگزاری مراسمی ویژه درچند موقوف ومیعادگاه که همگی درمکه واطراف آن قراردارد ومجموع این مراسم به نام مناسک حج خوانده می شود.(میرقاسمی،1384،ص12)

صفا و مروه

«إنّ الصَّفا والمَروَة مِن شَعائِرالله»(منبع)

صفا ومروه همچون سایراماکن ومناسک حج از علائم عبادی است

شعائر جمع شعیره به معنای علامت است. البته این بدان معنا نیست که صفاومروه تنها علائم ونشانه تکوینی حق است، زیرا به لحاظ تکوین همه موجودات شعیرة الله وازشعائرالله اند. صفاومروه همچون کعبه ،عرفات، مشعرومنا، شعائر جعلی وتشریعی است تا علائم عبادت باشد.

1. آشنایی با انواع انحرافات جنسی:.27

1-1 خود ارضایی:.28

1-2 لواط:.29

1-3 مساحقه :.32

1-4 زنا:.33

2. علل و عوامل انحرافات جنسی:.35

2-1 وسوسه های شیطانی:.35

2-2 طغیان وسرکشی قوای نفسانی:.36

2-3 تحولات بلوغ:.38

2-4 تصاویر و فیلم ها:.40

2-5- عقده حقارت:.41

2-6 معاشرت با دستان ناباب:.43

نتیجه:.44

فصل سوم: راهكارهای اختصاصی مقابله با انحرافات جنسی: 46

1- راهكار کنترل شهوت و غریزه جنسی:.47

1-1 برنامه ریزی برای کار مداوم:.48

1-2 تنظیم خواب:.50

1-3 پرهیز از عشوه و ناز در سخن گفتن با نا محرم: 51

1-4 فرار از موقعیت آسیب زا:.53

1-5 پرورش تقوا و معنویت در وجود خویش:.54

1-6 روزه گرفتن:.55

1-7 وقار در رفت و آمد:.57

1-8 اصلاح و مهاجرت :.58

2- خودارضایی:.62

الف. ضررها و آسیب های جسمانی:.62

ب. آسیب های روانی خودارضایی:.63

ج. آسیبها و ضررهای اجتماعی:.64

2-2 راههای پیش گیری از خودارضایی.65

2-2-1 ورزش و فعالیت بدنی:.65

2-2-2 کیفیت خواب:.67

الف. با وضو بودن:.68

ب. محاسبه:.68

ج. دعا و تلاوت قرآن:.69

د. به سمت قبله خوابیدن:.69

2-2-3 اصلاح برنامه غذایی.70

2-2-4 اجتناب از مشاهده فیلم های مبتذل:.72

2-2-5 انتخاب دوست خوب :.73

2-2-6 استحمام با آب سرد:.75

2-2-7 تقویت اراده:.76

3- زنا:.82

3-1 اجتناب از همجواری با نا محرم.82

3-2 اجتناب از خلوت.83

3-3 عدم جلب توجه نامحرم.84

3-4 ازدواج.85

3-5جلوگیری از بی حجابی..86

3-6پرهیز از مصافحه:88

3-7یاد معاد و آخرت:89

3-7حاضرنشدندرمحیطهایآلوده:91

4-1 لواط یا همجنس گرایی.92

4-1-1 مقابله با افکار شیطانی.92

4-1-2 اجتناب از نگاه شهوت آمیز به پسرها.93

4-1-3 اجتناب ازخوابیدن دو مرد یا دو زن.94

4-1-4کنترل افکار هوس آلود.95

4-1-5 توجه به آثار و عواقب همجنس بازی.96

5- چشم چرانی.98

5-1 راهكار درمان چشم چرانی:.98

5-1-1 توجه به نتایج چشم پاکی :.99

5-1-2 عدم خود نمایی زنان:.101

5-1-3پرهیز از استعمال بوی خوش:.102

5-1-4نهی از نگاه به نامحرم:.103

5-1-5پوشش مناسب:.105

نتیجه گیری.108

فصل چهارم:راهکارهایكلیمقابلهباانحرافاتجنسی..111

1- خانواده و والدین.112

1-2 تمکین در امور زناشویی.112

1-3 محبت زن و شوهر.114

1-4 نهی از دوستی دختر و پسر.117

1-5 رعایت کنترل و نظارت بر رفتار خانواده.118

1-6 آراستگی زن و شوهر.120

2- مدرسه.121

3-1 نهادهای حکومتی:.122

3-1-1 اهتمام به ازدواج جوانان و آسانسازی آن:.122

3-1-2 مقدمات ایجاد ازدواج:.124

3-1-3 ساحت فرهنگی:.124

3-1-4 ساحت اقتصادی:.124

3-2 پائین آوردن سن ازدواج:.125

3-3 متعه:.126

3-3-1 راههای جلوگیری از زیانهای متعه:.127

3-1-4 پرهیز از اختلاط:.128

3-1-5 برخورد قاطع با متخلفان.129

نتیجه گیری.132

منابع و مآخذ.134

چکیده:

راهکارهای مقابله با انحرافات جنسی و اخلاقی یکی از مهم ترین مسائلی است که در جامعه کنونی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. از این رو، تبیین راه­بردها و فنونی که در قرآن کریم برای بهداشت جنسی و مقابله با انحرافات اخلاقی در دوران نوجوانی و بزرگسالی مطرح كرده است، نقشی بسزا و مهم ایفا می كند. در قرآن کریم روش های متعددی برای بهداشت جنسی وجود دارد. مهم­ترین آن­ها عبارتند از: ملاحظه کردن تفاوت های جنسیتی در تعامل با کودکان؛ رعایت بهداشت اخلاقی زوجین در حضور فرزندان، جداسازی بستر خواب کودکان، پاسخ گویی صحیح به سؤالات جنسی کودک، و اجازه گرفتن در حین ورود به اتاق والدین. در دوره نوجوانی و جوانی نیز راه­بردهایی هم­چون آگاهی دادن زمینه مسائل جنسی. خدا محوری، توجه به قیامت و یاد مرگ، تقویت اراده، بهداشت اخلاقی، تغذیه، ازدواج وآموزش خانوادهدر خصوص تکالیف زناشویی می­باشد. كسانی كه تقوى اختیار كردند و از خدا ترسانند و از نافرمانى خدا و از معاصى گریزانند، چون وسوسه‏اى از شیطان با آن­ها تماس پیدا كند و شیطان در پیرامون آن­ها دور بزند خدا را بیاد مى‏آورند و آن­چه را خداوند براى پرهیزكاران وعده فرموده و آن­چه را براى بزهكاران وعید قرار داده است متذكّر می­شوند و از اطاعت شیطان اجتناب كرده ترك معصیت مى‏نمایند و بسبب این تذكّر بمواقع خطا و مكاید شیطان بینا هستند و چشم دلشان باز است و بلافاصله طریق حق و طریق خیر را می­بینند و به آن رو مى‏كنند. بنابراین مؤمن كامل و متّقى قوىّ الایمان مانند بدن سالم و صحیح است كه میكرب­هاى امراض، داخل آن نمی­شوند و اگر داخل شوند به نیروى بنیه قوى می­میرند همچنین است حال آن دلها كه وساوس شیطانى داخل او نمی­شود و اگر هم داخل شود متذكّر گشته و آن را از خود میراند.

کلیدواژه­ها: راهکارهای فردی، انحرافات جنسی، زنا، مساحقه، لواط، خودارضایی، شهوت، چشم­چرانی، قرآن، اهل بیت:

فصل نخست: كلیات

فصل اول: كلیات تحقیق و مفهوم شناسی:

مقدمه:

از وقتی که انسان خلق شد، غریزه جنسی و شهوت همواره با او همراه بوده و می توانسته به طورصحیح و یا نادرست از آن استفاده کند، پس انبیاء و معصومین7برای ما راه و روشِ استفاده صحیح از این غریزه را بیان کرده­اند، و از همان ابتدا با انحرافات جنسی مبارزه کرده و احکام خدا را در این مورد بیان کرده اند. غریزه جنسی یک غریزۀ قوی در انسان شمرده می­شود، و اگر انسان با بکارگیری صحیح آن آشنا نشود، مسلّماً به انحراف کشیده می­شود، امروزه نیز با توجّه به گسترشِ ارتباطات جهانی و تبدیل شدن دنیا به دهکده جهانی و ابتذال غرب لازم است با فرامین معصومین7آشنا شده و از این نعمت الهی به بهترین شیوه استفاده کرده و راه کمال را در پیش بگیرد. بدین سان ما را بر آن داشت که در این مورد تحقیقی ارائه نموده، و توانسته باشیم اولاً کمکی کرده باشیم به رفع این معضلِ جوانان، ثانیاً موجبات رضایت حق تعالی را فراهم نموده باشیم.

1-ادبیات تحقیق:

بیان مسئله:

یکی از مسائلی که ذهن دانشمندان را به خود معطوف ساخته مسئله انحرافات جنسی است. اسلام برخلاف نظر مخالفان، واپس زدن میل جنسی را جایز نمی­شمارد و تنها راه ارضای جنسی را از طریق ازدواج دائم و موقت پیشنهاد می­کند و لذت­گرهای سمعی و لمسی را مخصوص همسران می داند و رفتارهای نابهنجاری چون استمناء، لواط، مساحقه و زنا را زشت و مذموم می­شمارد و آنها را برخلاف فطرت بشر می داند. این انحرافات آسیب­های جبران ناپذیری بر جسم و روح فرد می­گذارد و باعث قطع نسل بشر، اختلال درنظم اجتماع ، رکود معنویت و سقوط اجتماع می گردد و تمایل فطری مرد به زن و زن به مرد با به صفت انحراف جنسی تغییر می­دهند. و به همین جهت اسلام راهکارهایی جهت جلوگیری از انحرافات جنسی ارایه می دهد که از بهترین و مهمترین الگوهها می باشد . اگر این راهکارهای حاصله از دین اسلام نادیده گرفته نشود فرد و جامعه به کمال خواهند رسید. بدین لحاظ هدف این تحقیق بازنمایی این راهکارها می باشد که می تواند در عصر حاضر به عنوان الگو برای راه و روش صحیح در زندگی خود و خانواده و جامعه قرار گیرد. بنابراین پرداختن به چنین موضوعاتی از اهمیت والایی برخوردار است، زیرا در حال حاضر وظیفه ماست که به بیان الگوی مناسب تربیتی در فرد و به تبع آن در خانواده و جامعه بپردازیم که لازمه آن توجه به قرآن و سیره معصومین: می باشد به این دلیل که عدم رعایت راه حل های اسلامی کیفرهای دردناکی متوجه فرد و جامعه خواهد ساخت و به راههای ناسالم و نامشروع می کشاند و جامعه را از مسیر حقیقی و واقعی خود باز می دارد و این امر زمینه عوارضی چون، قتل، سست شدن کانون خانواده و احساس ندامت وخود کشی… را به همراه دارد. پس در اینجا باید ببینیم راهکارهای اختصاصی مبارزه با انحرافات جنسی از دیدگاه قرآن و اهل بیت :چگونه بوده و در حال حاضر چه نقشی ایفا می کند.

اهدف اصلی:

• بررسی راهکارهای فردی مبارزه با انحرافات جنسی از دیدگاه قرآن و اهل بیت:

• بررسی انواع انحرافات جنسی:

• بررسی علل و عوامل انحرافات جنسی:

• بررسی و تبیین مهمترین راهکار فردی مبارزه با انحرافات جنسی:

• بررسی و ارائه راهکارهای کلی مبارزه با انحرافات جنسی:

ضرورت تحقیق:

امروزه پرداختن به پژوهش هایی که بتوانند به درستی ، نظری از نظرات اسلام را در مقوله ای مشخص مورد بررسی قرار دهند و آن را به صورتی کاربردی بیان کنند بسیار ضروری به نظر می رسد. از این باب است پرداختن به پژوهش حاضر یعنی بررسی راهکارهای فردی مبارزه با انحرافات جنسی از دیدگاه قرآن و اهل بیت:؛ زیرا اسلام راهکارهایی جهت جلوگیری از انحرافات جنسی ارائه می دهد که از بهترین و مهمترین الگوها می باشد. اهمیت و ضرورت این موضوع به حدی است که اگر همه افراد و اقوام بتوانند این راهکارها را در بطن زندگی خود نهادینه کنند ثمره ی آن را در زندگی آرام و به دور از انحراف ، خواهد دید. این پژوهش می تواند به عنوان مرجعی مناسب برای شناخت مفاهیم قرآن و بیانات ائمه معصومین: در این زمینه باشد.

فرضیه­هایتحقیق:

• هر نوع رفتار جنسی ای که خارج از محدوده و قوانین دین صورت گیرد انحراف جنسی محسوب می شود.

• مهم­ترین انحرافات جنسی قابل مطرح؛ زنا، خودارضایی، همجنس گرایی، می باشند.

• از بررسی های به عمل آمده؛ وسوسه های شیطانی و دوستان ناباب می توانند زمینه را برای بی بند و باری در محیط فرآهم کنند.

………………………………………………………………………………..8

الف – سبک زندگی …………………………………………………………………………………8

۲-2-1- معنای سبک زندگی ……………………………………………………….8

۲-2-1-1- معنای لغوی سبک زندگی …………………………………………………8

۲-2-1-2- معنای اصطلاحی سبک زندگی ……………………………………………………9

الف) سبک زندگی از جنبۀ روان شناختی ………………………………………………………………..9

ب) سبک زندگی از جنبۀ جامعه شناختی ……………………………………………………………..10

2-2-1-3- عناصر مفهوم سبک زندگی ………………………………………………………………12

2-2-1-4- تاریخچۀ سبک زندگی …………………………………………………………………14

۲-2-1-5- شاخص های سبک زندگی ……………………………………………………14

الف) مصرف فرهنگی ……………………………………………………………………………………15

ب) فعالیت های فراغت ………………………………………………………………………..16

ج) شاخص های پراکنده …………………………………………………………………………. 16

ب- لیبرالیسم ………………………………………………………………………………………………………..17

2-2-2- مفهوم شناسی لیبرالیسم …………………………………………………17

۲-2-2-1- تاریخچۀ لیبرالیسم ………………………………………………………………………………..18

۲-2-2-2- مبانی فلسفی لیبرالیسم ……………………………………………………….20

۲-2-2-2-1- جهان شناسی …………………………………………………………………..20

2-2-2-2-2-انسان شناسی ………………………………………………………………….21

الف_فردگرایی …………………………………………………………………………………….22

ب-انسان مداری ……………………………………………………………………………………………..24

2-2-2-2-3- ارزش شناسی ………………………………………………………………27

الف) آزادی ……………………………………………………………………………………….27

ب) تساهل و مدارا ………………………………………………………………………37

ج) سکولاریسم ……………………………………………………………………………………31

۲-2-2-2-4معرفت شناسی …………………………………………………………..34

الف) امکان شناخت ………………………………………………………………………34

ب) ابزارشناخت ……………………………………………………………………….34

2-2-2-3- وروداندیشه های لیبرالیستی به ایران ……………………………………….37

2-2-2-4- تعلیم و تربیت در مکتب لیبرالیسم ………………………………………………..39

ج-اسلام …………………………………………………………………………………………………..40

2-2-3- مبانی فکری اسلام …………………………….40

2-2-3-1-جهان شناسی ………………………………………………………………….40

۲-2-3-2-انسان شناسی ……………………………………………..41

الف-اصالت فرد و جامعه …………………………………………………………43

ب) حق و تکلیف …………………………………………………………44

۲-2-3-3- ارزش­شناسی ………………………………………………………….46

الف- آزادی ………………………………………………………………………………………46

ب- تساهل و مدارا …………………………………………………………………………48

ج- اخلاق …………………………………………………………………………………49

تعریف اخلاق در اسلام ……………………………………………………….49

۲-2-3-4- معرفت شناسی …………………………………………………50

د) برنامۀدرسی پنهان ………………………………………………………………………53

2-2-4- انواع برنامه درسی …………………………………………………………………………54

۲-2-4-1- مفهوم برنامۀ درسی پنهان ……………………………………………………54

2-2-4-1-1- تاریخچۀ برنامۀ درسی پنهان …………………………………………57

2-2-4-1-2- رویکردها و نظریه های مختلف در برنامۀ درسی پنهان ………………57

2-2-4-1-3- ویژگی های برنامۀ درسی پنهان …………………………………………58

2-2-4-1-3- طبقه بندی و تحلیل ابعاد مختلف برنامۀ درسی پنهان ………………59

2-2-4-1-4- عوامل مؤثر در شکل گیری برنامۀ درسی پنهان ………………………59

و) نظام آموزش متوسطه …………………………………………………….61

2-2-5- تعریف دورۀ متوسطه ………………………………………….61

2-2-5-1- اهداف دورۀ متوسطه ………………………………………………..61

الف- اعتقادی …………………………………………………………………….62

ب- اخلاقی …………………………………………………………………….62

ج- اجتماعی ………………………………………………………………………63

2-2-5-2- ویژگی های دانش آموزان در دورۀ متوسطه …………………63

2-2-5-3- نیازهای اساسی نوجوانان در دورۀ متوسطه ……………………………64

2-3- پیشینۀ پژوهش …………………………………………66

2-3-1- پایان نامه ها و رساله ها …………………………………………………….66

2-3-2 مقاله ها ………………………………………………………………68

2-3-3- کتاب ……………………………………………………………..69

2-3-4- جمع بندی پیشینۀ پژوهش …………………………………………..69

فصل سوم: روش شناسی تحقیق ……………………………….71

3-1- مقدمه ……………………………………………………………………………72

3-2- نوع تحقیق ……………………………………………………72

3-3- روش تحقیق ………………………………………………………………73

3-3-1- روش تحقیق سؤال اول، دوم و چهارم ……………………………73

3-3-2- روش تحقیق سؤال سوم …………………………………………………….74

3-4- روش گرد­آوری اطلاعات ……………………………………………………….75

3-5- روش تجزیه و تحلیل اطلاعات ………………………………………….75

3-6- جمع بندی روش شناسی تحقیق ……………………………………………….76

فصل چهارم: یافته های تحقیق……………………………………………77

4-1- مقدمه ……………………………………………………………………………………78

4-2- بررسی سؤال اول تحقیق ………………………………………………..78

4-2-1- استنباط اصول عملی از مبانی فکری لیبرالیسم ……………………………….. 79

4-2-1-1- مبنای جهان شناختی ………………..79

4-2-1-1-1- اصل عملی برآمده از مبنای جهان شناختی ……………………………79

4-2-1-2- مبنای انسان شناختی ………………………………………………79

4-2- 1-2-1- اصول عملی برآمده از مبنای انسان شناختی ……………………..80

الف- محوریت امیال فردی و ارضای حداکثری آن ها …………………….80

ب- محوریت منافع فردی …………………………………………………………..80

4-2-1-3- مبنای ارزش شناختی ………………………………………………………80

4-2-1-3-1- اصول عملی برآمده از مبنای ارزش شناختی ……………………………….81

الف- آزادی بیرونی …………………………………………………………………81

ب– تساهل و مدارای حداکثری ……………………………………………………81

ج– محوریت انسان در تعیین بایدها و نبایدهای اخلاقی ……………………..82

4-2-1-4- مبانی دین شناختی ………………………………………..82

4-2-1-4-1- اصول عملی برآمده از مبنای دین شناختی ……………………………..82

4-2-2- بررسی اوقات فراغت براساس مبانی و اصول عملی استنباط شده از مکتب لیبرالیسم ………………..85

4-2-2-1- تبیین تأثیر مبنای جهان شناختی و اصل عملی برآمده از آن بر اوقات فراغت ………………………..85

4-2-2-2- تبیین تأثیر مبنای انسان شناختی بر شاخص اوقات فراغت ………………85

4-2-2-2-1- تبیین تأثیر اصول عملی برآمده از مبنای انسان شناختی بر اوقات فراغت …………………………..86

الف- تأثیر اصل عملی «محوریت منافع فردی» بر اوقات فراغت …………………………………….86

ب- تأثیر اصل عملی «محوریت امیال و ارضای حداکثری آن ها» بر اوقات فراغت ……………………..86

4-2-2-3- تبیین تأثیر اصول عملی برآمده از مبانی ارزش شناختی بر اوقات فراغت ………………………………..86

الف- تبیین تأثیر اصل عملی «آزادی بیرونی» بر اوقات فراغت ………………………………86

ب- تبیین تأثیر «اصل تساهل و مدارای حداکثری» بر اوقات فراغت ………………………..87

ج- تأثیر اصل عملی «تعیین بایدها و نبایدهای اخلاقی» بر اوقات فراغت ……………………87

4-2-2-4- تبیین تأثیر اصل عملی برآمده از مبنای دین شناختی اوقات فراغت …………………………87

4-2-2-5- ویژگی های اوقات فراغت در سبک زندگی لیبرالیسمی ……………………………..88

4-2-2-6- مصادیق اوقات فراغت لیبرالی ……………………………………………..88

4-2-3- بررسی تأثیر مبانی و اصول عملی استنباط شده از مکتب لیبرالیسم بر روابط انسانی ………………..89

4-2-3-1- تبیین تأثیر مبنای جهان شناختی اصل عملی برآمده از آن بر روابط انسانی ………………………….90

4-2-3-2-1- تأثیر اصول عملی برخاسته از مبانی انسان شناختی لیبرالیسم بر روابط انسانی ………………….90

4-2-3-2- تبیین تأثیر مبنای انسان شناختی «تقدم فرد بر جامعه» بر شاخص روابط انسانی …………………90

الف- تأثیر اصل عملی «محوریت منافع فردی» بر شاخص روابط انسانی ………………….90

ب- تأثیر اصل عملی «محوریت امیال و ارضای حداکثری آن ها» بر شاخص روابط انسانی ……………………….91

4-2-3-3- تبیین تأثیر اصول عملی برآمده از مبنای ارزش شناختی روابط انسانی …………………………………..91

الف- آزادی بیرونی …………………………………………………………….91

ب- تساهل و مدارای حداکثری ……………………………………………………………………91

ج- محوریت انسان در تعیین بایدها و نبایدهای اخلاقی ………………………91

4-2-3-4- تبیین تأثیر اصل عملی برآمده از مبنای دین شناختی روابط انسانی ……………92

4-2-3-5- ویژگیهای روابط انسانی در سبک زندگی لیبرالیستی …………………….92

4-2-3-6- مصادیقی از انواع روابط انسانی در مکتب لیبرالیسم ………………………………..93

4-2-4- جمع بندی سؤال یک …………………………………………………….93

4-3- بررسی سؤال دوم تحقیق ……………………………………………………………………..95

4-3-1-1- مبانی و اصول عملی استنباط شده از مکتب اسلام ………………..96

4-3-1-1- مبنای جهان شناختی ………………………………………………………..96

4-3-1-2- مبنای انسان شناختی ………………………………………………………………..96

4-3-1-2-1- اصول عملی برآمده از مبنای انسان شناختی ……………………………97

الف- محوریت فطرت و تعادل در ارضای تمایلات ……………………………………..97

ب- تکلیف مداری ………………………………………………………………………………97

4-3-1-3- مبنای ارزش شناختی ………………………………98

4-3-1-3-1- اصول عملی برآمده از مبنای ارزش شناختی …………………………….98

الف- محوریت آزادی درونی …………………………………………………………………………….98

4-3-1-4- مبنای دین شناختی ………………………………………………………………….100

4-3-1-4-1- اصل عملی برآمده از مبنای دین شناختی ……………………………………….100

4-3-2- بررسی اوقات فراغت بر اساس مبانی و اصول عملی استنباط شده از مکتب اسلام …………………101

4-3-2-1- تبیین تأثیر مبنای جهان شناختی واصل عملی برآمده از آن بر اوقات فراغت ……………………..101

4-3-2-2- تبیین تأثیر مبنای انسان شناختی «تقدم فرد بر جامعه» بر اوقات فراغت …………………………….101

4-3-2-2-1- تبیین تأثیر اصول عملی برآمده از مبانی انسان شناختی بر اوقات فراغت …………………………102

الف- محوریت فطرت و تعادل در ارضای تمایلات ………………………………………..102

ب- تکلیف مداری ……………………………………………………………………………………102

4-3-2-3- تبیین تأثیر اصول عملی برآمده از مبانی ارزش شناختی بر اوقات فراغت ……………………………..102

الف- محوریت آزادی درونی ……………………………………………………………….102

ب- تساهل و مدارای نسبی …………………………………………………………………103

ج- محوریت بایدها و نبایدهای فطری بر اساس آموزه های دین ………………………………103

4-3-2-4- تبیین تأثیر مبنای دین شناختی و اصل عملی برآمده از آن بر اوقات فراغت ………………………..103

4-3-2-5- ویژگی های اوقات فراغت در سبک زندگی اسلامی ………………………………103

4-3-2-6- مصادیق نحوۀ گذران اوقات فراغت در مکتب اسلام ……………………………104

4-3-3- بررسی روابط انسانی بر اساس مبانی و اصول عملی استنباط شده از مکتب اسلام …………………..105

4-3-3-1- تبیین تأثیر مبنای جهان شناختی و اصل عملی برآمده از آن روابط انسانی ………………………..105

4-3-3-2- تبیین تأثیر مبنای انسان شناختی روابط انسانی ………………………………..105

4-3-3-5- ویژگی های روابط انسانی در سبک زندگی اسلامی ………………………………107

4-3-3-6- مصادیق روابط انسانی در سبک زندگی اسلامی ………………………………………..108

4-3-4- جمع بندی سؤال دو ………………………………………………………………………….108

4-4- بررسی سؤال سوم تحقیق ………………………………………………………………110

4-4-1- تقابل در مبنای جهان­شناختی ……………………………………………………………110

4-4-2- تقابل در مبنای انسان شناختی ………………………………………………….110

4-4-2-1- تقابل در اصول عملی برآمده از مبنای انسان شناختی ……………………………..111

الف- تکلیف مداری در مقابل محوریت منافع فردی ……………………………………………………111

ب- محوریت فطرت و تعادل در ارضای تمایلات در مقابل محوریت امیال و ارضای حداکثری آن ها……….111

4-4-3- تقابل در مبنای ارزش شناختی ……………………………………………………..112

4-4-3-1- تقابل در اصول عملی برآمده از مبنای ارز شناختی ………………………………….112

الف- آزادی درونی در مقابل آزادی بیرونی …………………………………………………….112

ب- تساهل و مدارای نسبی در مقابل تساهل و مدارای حداکثری ………………………………115

ج- محوریت بایدها و نبایدهای فطری بر اساس آموزه های فطری دین در مقابل محوریت انسان در بایدها و نبایدهای اخلاقی ……………………………….116

4-4-4- تقابل در مبنای دین شناختی ………………………………………117

4-4-1- تقابل در اصول عملی برآمده از مبنای دین شناختی …………………………118

4-4-5- جمع بندی سؤال سه ………………………………………………………..118

4-5- بررسی سؤال چهارم ……………………………………………………….120

4-5-1- بررسی شاخص اوقات فراغت لیبرال در مدرسۀ متوسطه …………………………121

الف) معلم- دانش آموز …………………………………………………121

ب- کادرآموزشی- دانش آموز ……………………………………………122

ج- دانش آموز– دانش آموز ……………………………………………………………124

4-5-2- بررسی شاخص روابط انسانی لیبرال در مدرسۀ متوسطه ……………125

الف- معلم – دانش آموز ……………………………………………………125

ب- ارتباط دانش آموز- دانش آموز ……………………………………………….126

4-5-3- جمع­بندی سؤال چهار ……………………………………………………128

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری ……………………………………..130

5-1- مقدمه ……………………………………………………………………………….131

5-2- خلاصۀ یافته های مربوط به سؤال یک ………………………………………..131

5-3- خلاصۀ یافته های مربوط به سؤال دو …………………………………….133

5-4- خلاصۀ یافته های مربوط به سؤال سه ……………………………………..135

5-5- خلاصۀ یافته های مربوط به سؤال چهار …………………………………………….136

5-6- بحث و نتیجه گیری …………………………………137

5-7- محدودیت­های پژوهش …………………………………..139

2-3- مفهوم عاطفه ……………………………………………………………………………. 25

2-3-1- معنای اصطلاحی عاطفه …………………………………………………………. 25

2-3-2- عاطفه در قرآن ………………………………………………………………………… 28

2-3-3- تقسیم بندی عواطف ……………………………………………………………. 30

2-3-4- حالات عاطفی ……………………………………………………………………………………. 31

2-3-5- نقش عواطف در زندگی انسان …………………………………………………… 33

2-3-6- تقابل بین عقل و احساس …………………………………………………………. 34

2-3-7- عاطفه از دیدگاه اسلام …………………………………………………….. 40

2-3-8- دیدگاه متفکّران اسلامی ………………………………………………………………… 42

الف : عقل گرایان……………………………………………………………………….. 42

ب : عاطفه گرایان……………………………………………………………………………. 45

2-3-9- دیدگاه فلاسفه …………………………………………………………………… 46

الف : عقل گرایان ……………………………………………………………………………………. 46

ب : عاطفه گرایان ……………………………………………………………………….. 47

2-4- مفهوم تربیت ……………………………………………………………………………. 48

2-5- مفهوم اخلاق ………………………………………………………………………….. 49

2-5-1- تربیت اخلاقی ……………………………………………………………………… 50

2-5-2- رابطه تربیت و اخلاق ……………………………………………………………….. 54

2-5-3- اهمّیّت تربیت اخلاقی ………………………………………………………………………….. 54

2-5-4- جایگاه عقل و عاطفه در تربیت اخلاقی …………………………………………. 55

2-6- شرح مختصر زندگانی استاد شهید مطهری ………………………………………………. 59

ب ) پیشینه تحقیق ………………………………………………………………………….. 62

2-7- پایان نامه ها ………………………………………………………………………………. 63

2-8- مقاله ها ………………………………………………………………………………………. 64

2-9- کتاب ها …………………………………………………………………………………………….. 68

2-10- جمع بندیمبانی نظری و پیشینه تحقیق…………………………………………… 70

فصل سوم : روش شناسی تحقیق ……………………………………………………………….. 71

3 -1- مقدمه ………………………………………………………………………………………72

3-2- نوع تحقیق ………………………………………………………………………………73

3-3- روش تحقیق ………………………………………………………………………….73

3 -4- روش و ابزار گرد آوری اطلاعات ………………………………………………. 75

فصل چهارم : یافته های تحقیق ………………………………………………………………….77

4-1- مقدمه …………………………………………………………………………………. 78

4-2- بررسی سؤال اول تحقیق : جایگاه عقل در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری چیست ؟………… 79

الف) پرورش استعداد عقلانی …………………………………………………….. 79

ب) تعقل در قرآن…………………………………………………………………. 80

ج) عقل در روایات ………………………………………………………… 82

د ) عقل باید غربال کننده باشد ……………………………………… 83

ه) دور اندیشی ………………………………………………………………… 84

و ) آزاد کردن عقل از عادات اجتماعی ………………………………….. 84

ز ) حمایت از عقل در مقابل اکثریت ………………………………………….. 84

ح ) لزوم توأم بودن عقل و علم …………………………………………………… 85

ط ) تأثیر ناپذیری از قضاوت دیگران ……………………………………….. 85

ی ) عقل نظری و عقل عملی …………………………………………………………..86

ک ) عادت به تفکر و تعقل…………………………………………………………….87

ل ) تقوا و روشن بینی ………………………………………………………….. 88

م ) تقوا و حکمت عملی ……………………………………………………….. 91

ن ) راز تأثیر تقوا در روشن بینی ……………………………………………… 92

س ) تربیت از نظر استاد مطهری ……………………………………………… 94

ع ) اخلاق از نظر استاد مطهری ……………………………………………….. 94

ف ) چرا بشر به روش اخلاقی و تربیتی نیاز دارد ؟ ……………………… 97

ص ) فرق اخلاق و تربیت …………………………………………………….. 98

ق) پشتوانه اخلاق …………………………………………………………. 99

ر ) انسان موجود دو کانونی …………………………………………………….. 101

ش ) نقش عقل در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری ………………..102

4-2- بررسی سؤال دوم : جایگاه عاطفه در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری چیست ؟………………….105

الف ) عاطفه از دیدگاه استاد مطهری…………………………….. 105

ب ) تقوا و تلطیف احساسات ………………………………………………. 106

ج)تأثیر دل در قضاوت عقل ………………………………………………… 106

د )روح انسان ، منشأاحساسهای اخلاقی و دروازه ای به سوی معنویت ………… 107

ه ) هر محبتی اخلاق نیست ………………………………………….. 109

و ) اخلاق محدود به غیر دوستی نیست ……………………………… 110

ز ) تفسیر انسان دوستی ………………………………………………….. 110

ح ) نقش عواطف در رفتار اخلاقی …………………………………… 111

ط ) نقش عواطف در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری ……………. 112

4-4- جمع بندی ………………………………………………. 115

فصل پنجم : خلاصه و نتیجه گیری ………………………………………. 116

5-1- مقدمه ……………………………………………………………… 117

5-2- اجمالی بر مسأله ، پرسش ها و روش تحقیق ………………. 117

5-3- نتایج ………………………………………………………… 118

5-3-1- خلاصه نتایج مربوط به سؤال اول ………………………………. 118

5-3-2- خلاصه نتایج مربوط به سؤال دوم ………………….. 119

5-3-3- تحلیل جایگاه عقل و عاطفه در تربیت اخلاقی …………………….. 120

5-4- محدودیت ها …………………………………………… 124

5- 5- پیشنهادها ……………………………………. 125

الف) پیشنهادهای پژوهشی ………………………………… 125

ب ) پیشنهادهای کاربردی …………………………………….. 125

فهرست منابع ……………………………………………………. 126

چکیده انگلیسی …………………………………………………137

1- 1- مقدمه

جهان کنونی با پیشرفت های سرسام آور فنی و صنعتی خود انسان امروزی را در برابر مشکلات بغرنجی قرار داده است و موفقیت های پی در پی علمی و فنی این احساس را در انسان امروزی بوجود آورده که بی نیاز از بعد اخلاقی است. ( وارنوک ، ترجمه فنایی ، 1380، ص140)

رشد تحقیقات گسترده تجربی و زیست شناسی ، باعث شد که انسان به عنوان یک حیوان تکامل یافته فرض شود و جنبه های اخلاقی انسان صرفاً در حد فعل و انفعالات جسمانی و تغییرات سلولی در نظر گرفته شود . ( برزینکا ، ترجمه بایبوردی ، 1371، ص 30) و از طرف دیگر تعمیم دادن منطق عصر ماشین و بهره وری خط مونتاژ به انسان باعث شد که همانند ماشین با او رفتار شود . ( گوتک ، ترجمه پاک سرشت ، 1380، ص 163)

اگر تربیت را رو کردن آزادانه به ارزش هایی که زمینه ی تکامل انسان را فراهم می کند بدانیم ، درمی یابیم که با همه پیشرفت هایی که در زمینه علم و تکنولوژی صورت گرفته ، هیچ تغییری در تکامل انسان ها رخ نداده است و حتی این پیشرفت موجب تنزل آنها شده است و از آنها افرادی رو گردان از ارزش ها ساخته که مصداق حرف نیچه که انسان مدرن را کوچک می شمارد ، شده است . ( نقیب زاده ، 1376، ص 194)

2-2 تحولات به صورت خاص 28

2-2-1 کودتا 28

2-2-2 جنگ داخلی.. 37

2-2-3 انقلاب.. 41

2-2-4 خیزش… 44

13 دسته بندی و پالایش عوامل.. 78

فصل سوم: روش پژوهش… 89

مقدمه. 90

1 روش تحقیق 91

2 استراتژی تحقیق 91

3 روش گردآوری اطلاعات و داده ها 91

4 روش نمونه گیری هر یک از انواع. 92

5 حجم نمونه 93

6 پایایی و روایی 93

7 دلفی فازی 95

7-1 دلفی 95

7-2 فازی 98

8 سیستم استنتاج فازی 101

8-1 پایگاه قواعد 102

8-2 پایگاه داده 103

2-1-1 تابع عضویت مثلثی.. 104

2-2 واحد تصمیم گیری.. 105

2-3 رابط فازی ساز 106

2-4 رابط غیر فازی ساز 106

2-5 پایگاه دانش 106

3 استفاده از نرم افزار 107

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده ها (یافته ها) 114

مقدمه. 115

1 بخش اول: فرایند انجام و تحلیل نتایج دلفی فازی.. 116

1-1 فرایند اجرای دلفی فازی تک مرحله ای در پژوهش 116

1-2 تحلیل نتایج دلفی فازی.. 120

1-2-2 جمع بندی.. 127

2 بخش دوم: فرایند انجام و تحلیل نتایج سیستم استنتاج فازی.. 131

3 آزمون سیستم کنترل کننده و تحلیل نتایج. 145

3-1 تحول سال 2013 مصر. 146

3-2 تحول سال 2011 بحرین.. 155

3-3 تحول سال 2011 سوریه. 160

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری.. 166

1 خلاصه 167

2 جنبه های روابط بین المللی این رساله. 170

3 تأیید یا رد فرضیات 173

4 مقایسه یافته های پژوهش با پژوهش های پیشین.. 173

5 پاسخ به سؤالات 174

6 محدودیت های پژوهش 177

9 پیشنهادات 177

منابع. 179

مقدمه

خاورمیانه منطقه ای است مملو از حوادث و تحولات که گویا به صورت دوره ای تکرار می شوند. این منطقه انقلاب ها و شبه انقلاب های متعددی را به خود دیده است که با آرزوی دستیابی به آرمانشهری بهتر صورت پذیرفته اند، اما پس از مدتی نه تنها به اهداف خود دست نیافتند، بلکه انقلابیون به قدرت رسیده نیز راهی به خطاتر از آنان طی کرده اند که علیه آن ها قیام، شورش یا کودتا کرده بودند. قذافی با کنار زدن ادریسی و کودتای حزب بعث عراق توسط قاسم علیه فیصل نمونه هایی بوده است که این چرخة آرزو را نشان می دهند.

همچنین این سرزمین لشکرکشی ها و طرح ها و نقشه های قدرت های بزرگی را به خود دیده است که به منظور تغییر اوضاع قبل صورت پذیرفته اند، اما نه تنها اوضاع بهتر نشده، بلکه هرج و مرج و بلوا بیش از پیش فراگیر شد. در عراق، در 1958 سرهنگ قاسم کودتا کرد و در 1963 حزب بعث کودتا کرد. این کودتاها نتوانست عراق را به کشور بهتر از قبل مبدل سازد. تنها کارکرد این کودتاها در تغییر نخبگان سیاسی بود. حملة آمریکا به عراق در سال 2002 نیز گرچه با نابودی صدام همراه شد، اما ثبات را برای این کشور به همراه نیاورد و در هر دو مورد اخیر آمریکا را گرفتار باتلاقی کرد که نه راه پس داشت و نه راه پیش.

کودتای معمر قذافی در 1969 با وعده های ایجاد یک کشور بهتر، دموکرات تر و رفاهی بیشتر برای شهروندان محمد ادریس سنوسی را حذف نمود، ولی در نهایت دیکتاتوری شدیدتر، وضعیت اقتصادی و اجتماعی نابسامان تری جایگزین شد. دخالت ناتو در لیبی گرچه به نابودی قذافی انجامید، و آزادی را به ارمغان آورد، اما شرایط را برای بروز جنگ های قبیله ای فراهم ساخت و تا کنون این کشور روی آرامش را به خود ندیده است. جالب آنجاست کهفرهنگ سیاسیاین کشور همچنان با حضور ثبات مخالف است و علیه نخست وزیر جدید این کشور نیز کودتا صورت پذیرفت و علی زیدان مورد ربایش قرار گرفت. در حال حاضر نیز همچنان قیام ها علیه دولت ادامه دارد و عملاً لیبی به محلی برای جنگ قبیله ای مبدل شده است.

طرح خاورمیانة بزرگ و نقشة راه نیز نه تنها به مبدل شدن خاورمیانه به سرزمینی لیبرال دموکرات منتهی نشد، بلکه از یک طرف، گروه هایی را به قدرت رسانید که در چارچوب منافع غرب جای نداشتند. در عراق شیعیان و در نوار غزه، حماس از طریقی دموکراتیک و انتخاباتی به قدرت رسیدند. از طرف دیگر، فعالیت گروه های تروریستی و بنیادگرا در منطقه افزایش یافت و عراق و سوریه به بهشتی برای فعالیت های تروریستی مبدل شدند. قیام مردم مصر، تونس نیز تا کنون نتوانسته ثبات، رفاه و امنیت مورد نظر مردم را به ارمغان آورد و کنار رفتن حاکمان قبل جز با ادامه نابسامانی ها و ناآرامی ها همراه نبوده است.

چرخه های آرزو در خاورمیانه هرچند از وجود بحرانی اساسی و ماهوی در این منطقه خبر می دهد، ولی از طرف دیگر، تکرارپذیری آن ها نشان از وجود قواعدی تاریخی در این منطقه دارد که تا کنون ناشناخته مانده اند. تحولات مشابه از وجود الگوهای یکسانی خبر می دهند. در این منطقه کودتا پشت کودتا و قیام پشت قیام امری مفروض و عادی به شمار می آید (Mansfeld, 1999: 30-36).

از این رو، به نظر می رسد که حداقل در دیدگاه کلان و بدون ورود به جزئیات، الگوهای مشابهی در تمامی کشورهای این منطقه حاکم است. این تحولات تکرارپذیر ذهن ما را به آن سمت می برد که این منطقه از ویژگی های مشابهی برخوردار است که رفتارها و تحولات مشابهی را حاصل می آورد. اقتصاد ضعیف و یا توسعة اقتصادی وابسته، پائین بودن دموکراسی و شاخص های آن در این منطقه، شیوع نبردهای قبیله ای، درگیری های مذهبی و حزبی، وجود اکثریت مسلمان، دخالت قدرت های فرامنطقه ای در آن از جمله ویژگی های مشترک این سرزمین است. گرچه این چرخه ها نوعی ناامیدی را به انسان از اصلاح و توسعه این کشورها تحمیل می کند، ولی از طرف دیگر نشان از آن دارد که تحولات خاورمیانه با قواعدی خاص در ارتباط است و از این رو نظمی بر آن حاکم است. تحولات انقلابی و شبه انقلابی متعدد هرچند در کوتاه مدت با آثاری مثبت همراه بوده، اما بعد از مدتی به روندهای گذشته بازگشت نموده اند و از این رو، در اغلب موارد تحولات انقلابی و شبه انقلابی جز هزینه های اقتصادی و اجتماعی ناشی از خود دستاوردی نداشته اند. بنابراین می توان با کشف الگوهای حاکم بر این تحولات تا حدود زیادی آن ها را پیش بینی کرد. البته ما در اینجا سعی نداریم تا مثبت بودن یا منفی بودن نتایج تحولات و اخلاقی بودن یا نبودن آن ها را مورد بررسی قرار دهیم. ما به دنبال آن هستیم تا با کشف عوامل اصلی و کلان تحولات و رابطه آن ها با یکدیگر، میزان وقوع انقلاب و شبه انقلاب های خاورمیانه را با مدلی برآمده از سیستم استنتاج (استنباط) فازی[1] تحلیل نمائیم.

بیان مسئله

مدل سازی و بدست آوردن قدرت پیش بینی هرچند توسط بسیاری از دیدگاه ها و مکاتب فرااثبات گرایانه مورد نقد قرار گرفته، اما از اهمیتی کاربردی برخوردار بوده است. نخبگان سیاسی از پژوهشگر اجتماعی انتظار دارند تا با رصد و تحلیل شرایط گذشته و حال، آن ها را به تصویری از شرایط احتمالی آینده واصل سازد (Pentland & Liu, 1999).

در میان پدیده های اجتماعی، انقلاب ها و شبه انقلاب ها از جایگاهی رفیع به لحاظ اهمیت برخوردار هستند. تغییرات ناشی از این بی ثباتی ها به شدت اذهان سیاستمدارن و پژوهشگران را به خود مشغول کرده است. از این رو، این پژوهش سعی دارد با شناسایی عوامل و قواعد 4 نوع بی ثباتی با عناوین انقلاب، خیزش، جنگ داخلی و کودتا، چرایی و چگونگی وقوع این تحولات را در قالب مدلی پویا شناسایی کند.

اما شناسایی این عوامل تنها ابتدای راه است، چراکه در نگاه پراگماتیستی، نخبگان سیاسی به دنبال شناسایی مهمترین عوامل و به عبارت دیگر عوامل کلیدی این تحولات هستند. آن ها خوب از محدودیت منابع در دسترس خود خبر دارند و می دانند که کنترل و مدیریت همه این عوامل در دوره های حساس زمانی وقوع آن ها، که زمان به سرعت تنگ می شود، تقریباً ناممکن است. از این رو، در مرحله بعد پژوهش با استفاده از تکنیک دلفی فازی به دنبال شناسایی کلیدی ترین عوامل وقوع این تحولات است.

مرحله سوم، به تقاضای عملگرایان سیاسی برای دستیابی به مدلی برای تحلیل آنچه واقع شده و استفاده از آن در پیش بینی آنچه احتمالاً در آینده رخ می دهد نزدیک می سازد. در این مرحله با کمک سیستم استنباط فازی چگونگی ایجاد یک بی ثباتی از دل عوامل کلیدی مورد مدل سازی قرار می گیرد. در این مرحله، یک سیستم کنترل کننده ارائه می شود. این سیستم کنترل کننده فازی[2] یک سیستم پویا[3] را بر اساس تئوری مجموعه های فازی[4] طراحی می کند (Kandel & Langholz,

1993: xvii) و همان مدل ما است که کلیه خروجی ها را با پیش فرض قرار گرفتن همه ورودی ها در حد وسط از مقیاس پیوسته مثلاً [0،10]، یعنی 5، مرتب تحلیل می کند و می توان با تغییر اعداد قطعی ورودی ها، تغییر در کل مجموعه سیستم و خروجی ها را مشاهده نمود به علاوه مدل ارائه شده با بررسی چند نمونه مورد آزمایش قرار می گیرد.

اهمیت و ضرورت پژوهش

اهمیت موضوع این تحقیق را می توان در موارد زیر خلاصه نمود:

1. اهمیت مطالعات خاورمیانه برای ایران، به عنوان منطقه ای که در آن مستقر است، و برای جهانیان، به دلیل موقعیت استراتژیک و ژئواکونومیک آن.

1. اهمیت تحولات انقلابی و شبه انقلابی در علوم انسانی به عنوان بزرگترین پدیده های اجتماعی که معمولاً با تغییرات شگرفی همراه هستند.

1. اهمیت شناخت کلیدی ترین عوامل در زمانی که محدودیت منابع اقتصادی و زمانی، کنترل همه عوامل را ناممکن می سازد.

1. اهمیت مدل سازی و استفاده از آن در پیش بینی برای عملگرایان سیاسی، سیاست مداران و بسیاری از محققان.

1. ضرورت تقویت فصل جدیدی از روش ها در رشته علوم سیاسی و روابط بین الملل داخل کشور

اهداف پژوهش

1-1 هدف اصلی

مدل سازی چگونگی وقوع 4 تحول انقلاب، خیزش، جنگ داخلی و کودتا در خاورمیانه عربی

1-2 اهداف فرعی

1. شناسایی عوامل وقوع انقلاب، خیزش، جنگ داخلی و کودتا در خاورمیانه عربی

1. شناسایی عوامل کلیدی وقوع انقلاب، خیزش، جنگ داخلی و کودتا در خاورمیانه عربی

1. شناسایی قواعد حاصل از ترکیب عوامل کلیدی در وقوع انقلاب، خیزش، جنگ داخلی و کودتا

1. آشنا ساختن پژوهشگران داخلی علوم سیاسی و روابط بین الملل باتکنیک دلفی فازی[5]

1. آشنا ساختن پژوهشگران داخلی علوم سیاسی و روابط بین الملل با سیستم استنباط فازی

پرسش های پژوهش

1-3 سؤال اصلی

چگونه می توان با بکارگیری سیستم استنتاج فازی تحولات انقلابی یا شبه انقلابی خاورمیانه را مدل سازی کرد؟

1-4 سؤالات فرعی

1. عوامل (ورودی ها[6]) وقوع انقلاب، خیزش، جنگ داخلی و کودتا خاورمیانه کدامند؟

1. عوامل کلیدی[7] وقوع انقلاب، خیزش، جنگ داخلی و کودتا خاورمیانه کدامند؟

1. چگونه عوامل کلیدی با ترکیب با یکدیگر به انقلاب، خیزش، جنگ داخلی و کودتا منتهی می شوند؟

فرضیه

در این تحقیق به دنبال پاسخ دادن به سؤال آن می باشیم و این کار از طریق اکتشاف و استقرا صورت می گیرد. لذا پژوهش اکتشافی و استقرائی است و مبتنی بر فرضیه نمی باشد.

متغیرها

متغیرهای این پژوهش بصورت زیر می باشند.

1-5 متغیر مستقل

انقلاب، خیزش، جنگ داخلی و کودتا.

1-6 متغیر وابسته

عوامل ایجاد کننده انقلاب، خیزش، جنگ داخلی و کودتا که در حین تحقیق شناسایی می شوند.

تعریف نظری و عملیاتی مفاهیم

1. انقلاب: معانی مختلفی برای انقلاب ارائه شده است. مارکس آن را تحول در نظام اقتصادی، ویلفردو پارتو آن را به معنای چرخش نخبگان، ماکس وبر و الکسی دوتوکریل از آن به عنوان افزایش قدرت دولت، محافظه کاران آن را خیال پردازی و برخی دیگر آن را حل کننده بحران مشارکت سیاسی معنی می نماید (بشیریه، 1382: 196-194). هانا آرنت انقلاب را پدیده ای اجتماعی با مشارکت مردم و همراه با خشونت می داند که به تغیر و تحول بنیادین و اساسی در زمینه های سیاسی و اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و ایدئولوژیکی یک جامعه گردد (1361: 37).

هرچند تعاریف متعددی از انقلاب وجود دارد، اما این تعاریف شمولیت زیادی دارند و تقریباً همه انواع بی ثباتی را در خود جای می دهند. این موضوع برای ما مشکل آفرین است و مدل سازی ما را غیرممکن می سازد. لذا باید به دنبال تعاریفی بود که مرز میان انقلاب با سایر تحولات را روشن ساخته باشند. با تعریف انقلاب در معنای اخص تعداد آن در طول تاریخ انگشت شمار می شود. در اینجا به شماری از این تعاریف رجوع می کنیم. از نظر مردیها انقلاب برابر است با دگرگونی سریع، بنیادین و خشونت آمیز داخلی در ارزش ها و اسطوره ها، نهادهای سیاسی ـ اجتماعی و فعالیت های حکومتی (1385: 41). از نظر هانتینگتون انقلاب برابر است با تحولی سریع، بنیادین و خشونت آمیز در ارزش ها و اسطوره های حاکم یک جامعه و در نهادهای سیاسی، ساخت اجتماعی، رهبری و فعالیت و سیاست های حکومتی (بشیریه، 1372: 3؛ هانتینگتون، 1386: 385). در تعریفی دیگر انقلاب عبارتست از دگرگونی بنیادی در همه زمینه های اجتماعی، اخلاقی، اقتصادی، حقوقی و به ویژه سیاسی نسبت به آنچه پیش از انقلاب استوار و پابرجا بوده است و این دگرگونی ها همیشه با سرنگونی نظام سیاسی حاكم پیش می آید و كمتر با آرامش همراه بوده و اغلب با كارهای خشونت آمیز و ویران گری و خونریزی ها همگام می باشد (ابوالمحمد، 1376: 364). منوچهر محمدی نیز انقلاب را حركتی مردمی، در جهت تغییر سریع و بنیانی ارزش ها و باورهای مسلط، نهادهای سیاسی، ساختارهای اجتماعی، رهبری، روش ها و فعالیت های حكومتی یك جامعه تعریف نموده كه توأم با خشونت است (27 :1380).

در تعریف عام، انقلاب را می توان هر تحولی در نظر گرفت. ولی در اینجا منظور ما از انقلاب، در معنای اخص آن است. در این معنا انقلاب پدیده ای است اجتماعی، با تغییرات بنیادین سیاسی و اجتماعی، همراه با خشونت، رهبری کاریزماتیک، ایدئولوژی و بسیج عمومی که بر خلاف اصلاحات، از روندی سریع برخوردار است. در این صورت می توان میان انقلاب و سایر انواع بی ثباتی سیاسی هم عرض آن ـ همچون کودتا، خیزش، جنگ داخلی ـ تمایز ایجاد نمود. همچنین، تفاوت انقلاب با جنبش های استقلال طلبانه در آن است که نقطه شروع تحول انقلابی نارضایتی از سیستم سیاسی داخلی ولی نقطه شروع جنبش و یا جنگ های استقلال طلبانه، نارضایتی از دخالت خارجی است. انقلاب ایران، فرانسه و روسیه سه نمونه انقلاب است که در از شاخص های مذکر برخوردار هستند.

2. شبه انقلاب: انقلاب قلابی[8] به معنای انقلابی است که به روی کار آمدن گروه هایی غیردموکراتیک و یا فاسد منتهی می شود و مشارکت مردم در جریان انقلاب در نهایت چیزی برای آن ها در بر نداشته است، مگر یک میوه فاسد. فرایند روی کار آمدن فاشیستم و نازیسم را انقلاب هایی قلابی می نامند (Parenti, 1997: 14). با این حال، منظور ما از شبه انقلاب هرگز در این معنا نیست.