2-3-1-تحولات آموزشی.. 25

2-3-2- تحولات فرهنگی.. 27

2-3-3-تحولات اجتماعی.. 30

2-4-تحولات آموزشی ، فرهنگی و اجتماعی در دوره ی مظفری 32

2-4-1-تحولات آموزشی.. 33

2-4-2-تحولات فرهنگی.. 34

2-4-3-تحولات اجتماعی.. 35

2-5-آموزش و تعلیم و تربیت دختران.. 37

3-1- آشنایی با فرهنگ و تمدن و نهادهای آموزشی اروپاییان.. 46

3-1-1- عبداللطیف شوشتری.. 47

3-1-2- آقا احمد بهبهانی (کرمانشاهی ) 48

3-1-3- ابوالحسن خان شیرازی (1190-1262ق) 49

3-1-4-میرزا صالح شیرازی.. 49

3-1-5-میرزا مصطفی افشار 52

3-1-6- عبدالفتاح گرمرودی.. 54

3-2- فعالیت میسیونرهای مذهبی و گسترش مدارس جدید. 55

3-2-1- هیئت مبلغان آمریکایی.. 55

عنوان صفحه

3-2-2- میسیونرهای لازاریست… 57

3-2-2-1- دوره ی محمد شاه (1264-1250ق) 58

3-2-2-2- دوره ی ناصرالدین شاه (1313-1264ق) 60

3-2-2-3- دوره ی بعد از ناصرالدین شاه تا جنگ جهانی اول (1333-1313ق) 61

3-2-3- آلیانس فرانسه. 63

3-2-4- آلیانس جهانی یهود. 64

3-2-5- انجمن میسیونری کلیسای انگلستان.. 66

3-3 روزنامه ها 67

3-3-1-روزنامه ی اختر. 67

3-3-2-روزنامه ی تربیت… 69

3-3-3-روزنامه ی ثریا 70

3-3-4-روزنامه ی مجلس…. 72

3-3-5-روزنامه ی تمدن.. 73

3-3-6-روزنامه ی حبلالمتین.. 75

3-3-7-روزنامه ی شمس…. 76

3-3-8-روزنامه ی ایران نو. 77

3-4- حامیان آغازین تحصیلات جدید دختران.. 79

3-4-1- میرزا حسین خان سپهسالار(1260-1207ق) 79

3-4-2- میرزا فتحعلی آخوندزاده( 1295-1227ق) 80

3-4-3- میرزا ملکم خان (1326-1249ق) 83

3-4-4- حاج میرزا حسن رشدیه(1363-1267ق) 84

3-4-5-میرزا آقا خان کرمانی: (1314-1270ق) 86

3-4-6- حاج میزرا یحیی دولت آبادی (1359-1279 ق) 87

عنوان صفحه

 

4-1- تأثیرات انقلاب مشروطه درشیوه دانش اندوزی دختران.. 90

4-1-1-مقایسه ی شیوه ی دانش اندوزی دختران در قبل از مشروطه و بعد از مشروطه. 95

4-2- کوشش های اولیه برای ایجاد مدارس دخترانه به سبک جدید. 95

4-3- نقش احزاب و جریان های سیاسی درتوسعه و تضییق مدارس دخترانه. 99

4-3-1- حزب دموکرات ایران (عامیون) 100

4-3-2- حزب اجتماعیون اعتدالیون.. 100

4-3-3- حزب جمعیت ترقی خواهان ایران.. 101

4-3-4- حزب ترقی و تمدن تام. 101

4-3-5- حزب سوسیال دموکراسی ایران.. 102

4-3-6- حزب اصلاحیون عامیون.. 102

4-3-7- حزب جمعیت ایران جوان.. 103

4-4- دولت و مدارس جدید. 103

4-5- پراکنش جغرافیایی مدارس دخترانه. 109

4-5-1-مدارس دخترانه ی تبریز. 109

4-5-2-مدارس دخترانه ی مراغه وتوابع.. 112

4-5-3-مدارس دخترانه ی ارومیه. 113

4-5-4-مدارس دخترانه ی خوی.. 114

4-5-5-مدارس دخترانه ی اردبیل.. 114

4-5-6-مدارس دخترانه ی میانه. 114

4-5-7- مدارس دخترانه ی رشت و توابع.. 115

4-5-8- مدارس دخترانه ی اصفهان.. 117

4-5-9- مدارس دخترانه ی یزد. 119

عنوان صفحه

4-5-10-مدارس دخترانه ی مشهد. 121

4-5-11-مدارس دخترانه ی بیرجندو توابع.. 122

4-5-12-مدرسه دخترانه ی شاهرود. 123

4-5-13-مدرسه دخترانه ی ساری.. 123

4-5-14-مدارس دخترانه ی بابل.. 123

4-5-15-مدارس دخترانه ی اراک… 123

4-5-16-مدرسه ی دخترانه ی قم.. 124

4-5-17-مدارس دخترانهی قزوین.. 124

4-5-18-مدارس دخترانه ی همدان و توابع.. 125

4-5-19-مدارس دخترانه ی زنجان.. 126

4-5-20- مدارس دخترانه ی کرمانشاه 126

4-5-21-مدارس دخترانه ی کردستان (سنندج) 127

4-5-22-مدارس دخترانه ی فارس و بوشهر. 128

4-5-24-مدارس دخترانه ی کرمان.. 132

4-6- تأثیرات سیاسی – اجتماعی و فرهنگی مدارس دخترانه در امور جامعه. 134

4-6-1-تأثیرات سیاسی.. 136

4-6-1-1-تشکل ها و انجمن های زنان.. 136

4-6-1-2- حق رأی زنان.. 139

4-6-1-3-مبارزه با التیماتوم روسیه. 140

4-6-1-4-تحریم کالاهای خارجی.. 142

4-6-2-تأثیرات اجتماعی.. 143

4-6-2-1-وارد شدن زنان به عرصه کار 143

4-6-2-2- شرکت زنان در تاسیس بانک…. 144

عنوان صفحه

4-6-2-3-بهداشت… 145

4-6-3-تأثیرات فرهنگی.. 147

4-6-3-1-ورود زنان به صحنه ی تئاتر. 147

4-6-3-2-ورود زنان به عرصه ی روزنامه نگاری.. 148

4-6-3-3-زنان هنرمند. 152

. 153

.. 157

کلیات

جامعه ایران در عصر قاجار وارد مرحله­ی جدیدی از تغییر و تحول ساختار سیاسی – اجتماعی گردید که با دوران قبل از آن تفاوت چشمگیری داشت. از جمله در زمینه­ حضور زنان در عرصه­ی اجتماعی و سیاسی و فرهنگی، این تحول قابل ذکر است. تا قبل از انقلاب مشروطه اصولا مراکز یا سازمانی که از سوی دولت یا افراد در خصوص آموزش و تعلیم و تربیت دختران ایجاد شده باشند، وجود نداشت. مراکز آموزشی در چهارچوب مکتب­خانه­ها و تدریس خصوصی در منازل محدود می­شد و محتوای آموزشی آن­ها نیز دگرگون نشده بود، اما در اواسط این دوره به خصوص در آستانه­ی انقلاب مشروطه اولین سنگ بنای آموزش به سبک جدید گذاشته شد. در جامعه­ی بسته و مردسالار ایران دوره­ی قاجار اگرچه آموزش فقط سهم مردان بوده است، اما زنان با توجه به فرصت­های محدودی که در این زمان برای آن­ها فراهم شده بود با اقدامات مناسب و با حضور مستقیم و غیر مستقیم در زمینه­ احقاق حقوق خود تلاش­هایی را آغاز کردند. در این دوره زنان ایرانی پیش از آنکه منتظر حمایت دولت و حمایت­های قانونی باشند به سازماندهی­ خود پرداختند و به شیوه­های خلاق دست به تأسیس و اداره­ی مدارس جدید دخترانه زدند و حتی در راه تأسیس مدارس دخترانه، آن­ها با مخالفت­هایی جدی از سوی جناح سنتی جامعه مواجه شدند.

نخستین تلاش­های زنان برای تأسیس مدارس ملی دخترانه از سوی خانم طوبی ­رشدیه و بی­بی­خانم وزیراف صورت گرفت، اما مدارس آن­ها با مخالفت دولت بسته شد. به این ترتیب تا آغاز انقلاب مشروطه هیچ مدرسه­ی دخترانه­ای اجازه­ی تأسیس نیافت. با تغییر شرایط کشور چون فروکش کردن استبداد، احساس ضرورت ایجاد تحول در جامعه، پیدایش روزنامه­ها، و از همه مهم­تر انقلاب مشروطه، تحول جدیدی در زمینه تأسیس مدارس ملی به وجود آمد. در پی گشایش مجلس اول گروهی از مشروطه­خواهان از تأسیس مدارس دخترانه حمایت کردند. و همچنین زنان کوشش و جدیت بیشتری برای تأسیس مدارس دخترانه به عمل آوردند. در اواخر سال 1325ق پس از یک دوره فعالیت­های گسترده از سوی زنان، شرایط برای تأسیس مدارس دخترانه مهیا شد. با تصویب متمم قانون اساسی، اصل 18 و 19 آن به تحصیل اجباری بدون ذکر جنسیت پرداخته بود. در این شرایط زنان توانستند با استناد به این اصول حمایت نمایندگان مجلس را برای تأسیس مدارس دخترانه کسب کنند. در سال 1326ق خانم طوبی­آزموده مدرسه­ی” ناموس” را تأسیس کرد. گشایش مدارس ملی دخترانه در سال­های بعد همچنان ادامه یافت. مدارسی چون عفاف، تربیت، حجاب، شمس المدارس در سال 1327ق توسط زنان تأسیس شد.

با پایان یافتن استبداد صغیر و استقرار مجدد نظام پارلمانی، زنان توانستند با آزادی عمل بیشتری مدارس دخترانه را تأسیس کنند. در این دوره بیشتر،احزاب سیاسیبر لزوم تأسیس مدارس دخترانه تأکید می­کردند و خواستار سوادآموزی دختران و زنان ایران بودند. با توجه به اینکه در آبان 1329ق قانون معارف به تصویب دولت رسید و وزارت فرهنگ عملا ایجاد شد، اما باز هم روند تأسیس مدارس ملی دخترانه توسط زنان ادامه پیدا کرد. در این سال مدارسی چون صدوقی، الحسان، عفتیه، ترقی­بنات، تربیت ­بنات تأسیس شد. در سال 1337ق تحول عظیمی در زمینه تأسیس مدارس دخترانه به وجود آمد. به همت وزیر معارف، احمدخان­ نصیرالدوله بدر، دوباب مدرسه ابتدایی دولتی رایگان برای دختران تأسیس شد و مقررگردید در هر ناحیه­ی شهر یک مدرسه دولتی رایگان تأسیس شود. و همچنین در اواخر سال 1337ق مرکزی به نام دارالمعلمات برای ادامه­ی تحصیل دختران ایجاد شد. با توجه به این کوشش­ها و فعالیت­ها، شرایط برای گسترش مدارس دخترانه در سایر مناطق کشور فراهم شد و به تدریج در سایر شهرستان­های بزرگ کشور تأسیس مدارس دخترانه گسترش پیدا کرد.

نشد ولی رساله ها و کتاب هایی در خصوص جغرافیای تاریخی منطقه فراهان وجود دارد. به طورکلی تعدادی کتاب، پایان نامه و مقاله در خصوص فراهان انتشاریافته است، ولی هیچ یک به صورت دقیق و تخصصی به تشیع فراهان نپرداخته است. البته ناگفته نماند که این عدم توجه به تشیع فراهان به دلیل موضوع رساله ها و کتاب ها است که هدف اصلی انها در واقع چنین موضوعی نیست. در ادامه به معرفی چند نمونه می پردازیم.

كتابی از آقای سیفی تحت عنوان «سیرى كوتاه در جغرافیاى تاریخى تفرش و آشتیان»، در حوزۀ تاریخ محلى منطقه تفرش، آشتیان و فراهان که به طور غیرمستقیم اطلاعات محدودی دربارۀ تحولات تشیع امامیه در فراهان ارائه مى دهد. ولی به صورت دقیقی به جغرافیای تاریخی تفرش اشاره کرده است. کتاب «فراهان نامه» اثر آقای رضا مرادی غیاث آبادی که بیشتر به مطالعات مردم شناختی و گویش های رایج فراهان پرداخته است و در مورد تشیع منطقه اطلاعاتی نمی دهد. همچنین کتاب هایی از آقای مصطفی زمانی نیا به چاپ رسیده است که بیشتر نگاهی تاریخ توصیفی گونه داشته. گویا هدف نویسنده بیشتر بیان حوادث مختلف تاریخی بوده که با منطقه ارتباط دارد و منحصراً از تشیع فراهان در ادوار مختلف حرفی به میان نمی اید. در مورد پایان نامه های انجام شده اولین مدرک، مربوط به رساله پایان نامه آقای علیرضا سلطانی سرابی است که موضوع آن ویژگی های جغرافیایی (طبیعی، تاریخی، اجتماعی، اقتصادی) بخش فراهان است. با توجه به مشاهده این رساله در آن مطالب کامل و جامعی در مورد مذهب و دین منطقه بیان نشده بود و بیشتر شرایط حال جامعه فراهان در دوران صفویه و قاجاریه مدنظر قرار داشته است. در این رساله محقق سعی کرده به بررسی زمانی حوادث در بستر مکان بپردازد و بیشتر دستاوردهای این رساله در خصوص بعد از تشکیل دولت صفویه در ایران است.

رساله بعدی که شباهت کلی به این بحث دارد، مربوط به خانم الهام فهیم بود که با موضوع جغرافیای تاریخی فراهان به بررسی منطقه پرداخته بود ولی با توجه به منابع استفاده شده اطلاعات دقیقی از وضعیت مذهبی نمی دهد در این اثر نیز همانند نوشته پیشین مطالب تکراری جغرافیای تاریخی بررسی شده که بیشتر توصیفی بوده و تحلیلی در آن به کار نرفته است و بیشتر کلیات تاریخی منطقه بررسی شده است ولی اطلاعات مناسبی در خصوص جغرافیای تاریخی می دهد که بنده نیز از برخی اطلاعات آن در این پژوهش استفاده کرده ام.

در ساله دیگری که به لحاظ موضوعی شباهت زیادی به موضوع این رساله داشت پایان نامه آقای مسعود هرورانی بود که در این رساله نیز به جغرافیای تاریخی فراهان و آشتیان پرداخته شده است ولی با توجه به مطالبی که در آن بیان شده و نویسنده خود، آنها را بررسی کرده، مطالب متفرق و اندکی در خصوص ویژگی های دینی و مذهبی و بررسی علمی این موضوع بیان شده و مانند سایر رساله ها به جغرافیای تاریخی دوره های جدیدتر فراهان بیشتر دقد شده که این موجب غفلت از تاریخ دوره های کهن تر منطقه شده است.

در خصوص مقالات منتشره در مورد فراهان از استاد ابراهیم دهگان در خصوص بنای تاریخی قلعه فردقان، یکی از روستاهای قسمت شمالی فراهان کنونی مقاله ای چاپ شده است. در مورد شهر زلف آباد فراهان نیز آقای اسماعیل شراهی مقاله ای منتشر کرده که در آن کلیه سفال های مکشوفه از محوطه باستانی زلف آباد موردبررسی قرارگرفته است. این مقاله بیشتر با دید باستان شناسی بوده و توضیح کامل و دقیقی در خصوص تشیع منطقه وجود ندارد. در پایان باید به این نکته اشاره کنم که فراهان از سابقه تاریخی بسیار و پرفرازونشیبی برخوردار است که جای انجام تحقیقات و پژوهش های زیادی دارد و این امر باید بیشتر موردتوجه محققین این حوضه قرار گیرد.

اهداف

هدف کوتاه مدت این پژوهش، ارائه اطلاعات دقیقی در خصوص سیر تشیع منطقه فراهان و علل و نتایج رواج این مذهب در منطقه و تأثیرات آن است. هدف بند مدت و نهایی این تحقیق ترغیب سایر محققین و اندیشمندان برای بررسی های دقیق تر موضوع تشیع در فراهان است تا به چارچوبی دقیق و معتبر درباره تشیع فراهان رسید.

روش تحقیق

روش تحقیق اصلی این پژوهش بر اساس آنچه در عنوان آن آمده است و با توجه به قدیمی بودن موضوع، کتابخانه ای است و بر اساس جستجو در منابع و کتب قدیمی پیش می رود ولی با پیشرفت در بحث به منابع باستان شناسی موجود نیز توجه شده و حتی در برخی از موضوعات از روش های میدانی نیز استفاده کرده ایم.

در کل می توان گفت اولویت اصلی با منابع مکتوب و منابع دست اول است و در مراحل بعدی به شواهد قابل مشاهده هم توجه شده است و در پایان سعی شده با در نظر داشتن یک روش ترکیبی نتیجه گیری شود.

در برخی از مراحل کار بر اساس نوع اطلاعات جمع آوری شده از روش های تحلیلی هم کمک گرفته ایم و درمجموع روش پژوهش توصیفی-تحلیلی است.

محدوده زمانی و مكانی

این پژوهش زمینه های ورود و گسترش تشیع به منطقه فراهان از مناطق تاریخی ایران را بررسی می کند. این منطقه درگذشته بزرگ تر از اندازه کنونی بوده و علاوه بر فراهان، محدوده هایی از ساروق و اراک را نیز شامل می شده است.

فصل دوم: اوضاع ایران در دوره محمدعلی شاه و کابینه­های این دوره

2-1 تقابل محمدعلی شاه با مشروطه خواهان و مجلس شورای ملی.. 12

2-1-1 واقعه میدان توپخانه. 12

2-1-2 قرارداد 1907. 15

2-1-3 سوء قصد به جان محمدعلی شاه 16

2-1-4 بمباران مجلس و آغاز استبداد صغیر. 18

2-1-5 فتح تهران و عزل محمدعلی شاه از سلطنت.. 19

2-2 بررسی کابینه­ها قبل از فتح تهران. 22

2-2-1 کابینه میرزا نصرالله خان مشیرالدوله. 22

2-2-2 کابینه وزیر افخم (کابینه مجلل) 23

2-2-3 کابینه میرزا علی اصغرخان امین السلطان. 23

2-2-4 کابینه احمدخان مشیرالسلطنه. 24

2-2-5 کابینه ابوالقاسم خان ناصرالملک همدانی.. 24

2-2-6 کابینه حسینقلی خان نظام السلطنه مافی.. 25

2-2-7 کابینه احمدخان مشیرالسلطنه (کابینه بمباران) 26

2-2-8 کابینه سعدالدوله (آخرین کابینه قبل از فتح تهران) 26

فصل سوم: بررسی علل بحران در کابینه­های مشروطه

3-1 تعریف نهاد کابینه. 31

3-2 موانع شکل گیری حکومت پارلمانی و پایداری کابینه­ها 32

3-2-1 تجربه نخست حکومت مشروطه و مشکلات آن. 33

3-2-2 تقابل سلطنت، مجلس ملی و هیأت دولت.. 34

3-2-2-1 نقش مجلس در ناپایداری کابینه­ها 35

3-2-2-2 شکنندگی مجالس دوم و سوم شورای ملی.. 36

3-3 ماهیت و ترکیب وزرا و نمایندگان. 38

3-3-1 نخبگان خوش باور و حیرت زده 41

3-3-2 حاکمیت روابط و نه ضوابط.. 42

3-3-3 جناح بندی­های سیاسی.. 43

3-3-3-1 دموکرات­ها و اعتدالیون. 45

فصل اول: نقش عوامل داخلی و دخالت بیگانگان در ناپایداری کابینه­ها

4-1 دخالت­های خارجی.. 49

4-1-1 نقش روسیه در بی ثباتی وضعیت ایران. 50

4-1-1-1 اولتیماتوم دولت روس… 51

4-1-2 مداخلات انگلستان در ایران. 53

4-1-2-1 ورود ایران به جنگ جهانی اول. 54

4-1-2-2 پیامدهای جنگ جهانی اول و بروز قحطی.. 55

4-1-2-3 قرارداد 1919. 56

4-2 عدم وجود امنیت داخلی.. 57

4-2-1 بحران مالی و اقتصادی.. 59

4-2-2 شورش­های محلی.. 59

4-2-2-1 قیام شیخ محمد خیابانی.. 60

4-2-2-2 جنبش جنگل در شمال ایران. 62

4-2-2-3 ناامنی­های شیخ خزعل درجنوب ایران. 64

فصل پنجم: بررسی کابینه­ها از فتح تهران تا کودتای رضا خان

5-1 وضعیت کابینه­ها بعد از فتح تهران. 66

5-2 کابینه­ها از فتح تهران تا شکل گیری دولت مهاجرت.. 66

5-2-1 نخستین کابینه رسمی بدون رئیس الوزرا 67

5-2-2 کابینه محمدولی خان تنکابنی.. 68

5-2-3 کابینه میرزاحسن خان مستوفی الممالک… 70

5-2-4 کابینه محمدولی خان تنکابنی.. 72

5-2-5 کابینه صمصام السلطنه بختیاری.. 75

5-2-6 کابینه محمدعلی خان علاءالسلطنه. 79

5-2-7 کابینه میرزا حسن خان مستوفی الممالک… 81

5-2-8 کابینه میرزاحسن خان مشیرالدوله پیرنیا 82

5-2-9 کابینه عبدالمجیدمیرزا عین الدوله. 83

5-2-10 کابینه میرزا حسن خان مستوفی الممالک… 85

5-2-11 کابینه عبدالحسین میرزا فرمانفرما و دولت مهاجرت.. 87

5-3 کابینه­ها بعد از دولت مهاجرت تا کودتای رضاخان. 88

5-3-1 کابینه محمدولی خان تنکابنی.. 89

5-3-2 کابینه میرزاحسن خان وثوق الدوله. 90

5-3-3 کابینه محمدعلی خان علاءالسلطنه. 92

5-3-4 کابینه عبدالمجید میرزا عین الدوله. 93

5-3-5 کابینه میرزا حسن خان مستوفی الممالک… 94

5-3-6 کابینه صمصام السلطنه بختیاری.. 95

5-3-7 کابینه میرزاحسن خان وثوق الدوله. 97

5-3-8 کابینه میرزا حسن خان مشیرالدوله پیرنیا 100

5-3-9 کابینه فتح الله خان سپهداراعظم گیلانی.. 101

فصل ششم: معرفی وزارت خانه­ها و نخست وزیران از فتح تهران تا کودتای رضا خان

6-1 شرح حال نخست وزیران. 112

6-1-1 محمدولی خان سپهدار تنکابنی.. 112

6-1-2 میرزا حسن خان مستوفی الممالک… 113

6-1-3 نجفقلی خان صمصام السلطنه بختیاری.. 114

6-1-4 میرزا محمدعلی خان علاءالسلطنه. 115

6-1-5 میرزا حسن خان مشیرالدوله پیرنیا 115

6-1-6 عبدالمجید میرزا عین الدوله. 116

6-1-7 عبدالحسین میرزا فرمانفرما 117

6-1-8 میرزا حسن خان وثوق الدوله. 117

6-1-9 فتح الله خان سپهداراعظم رشتی.. 118

6-2 وظایف ادارات در وزارتخانه ها 119

6-2-1 وزارت عدلیه. 119

6-2-2 وزارت مالیه. 120

6-2-3 وزرات امور خارجه. 120

6-2-4 وزارت داخله. 120

6-2-5 وزارت فوائد عامه. 121

6-2-6 وزارت علوم (معارف و اوقاف) 122

6-2-7 وزارت جنگ (لشکر) 122

6-2-8 وزارت تجارت.. 123

6-2-9 وزارت پست و تلگراف.. 123

6-3 نتیجه گیری.. 123

منابع. 126

چکیده انگلیسی

مقدمه

بررسی کابینه­های مشروطه از فتح تهران درسال 1288ه. ش تا کودتای رضاخان درسال 1299ه. ش عنوان پایان نامه­ای بود که بواسطه­ی حساسیت دوره­ی مورد بحث (1288-1299ه. ش) برای پژوهشگر جذابیت داشت؛ آشفتگی­های داخلی و دخالت بیگانگان در این دوره به اوج خود رسیده و کابینه­ها نیز تحت تأثیر این شرایط با صدمات و بحران­هایی مواجه شدند. لذا دراین پژوهش تلاش بر این است که کابینه­ها مورد بررسی وتحلیل قرارگیرند تا عوامل داخلی و خارجی بحران ساز درطول این سال­ها و دشواری­هایی که وزرا با آن درگیر بودند شناسایی و معرفی گردد.

کابینه­هایی که در رساله بررسی شده، در شرایط بسیار حساس کشور زمامدار نظام نوپای مشروطه گردیدند و هنوز جایگاه محکم خود را در نظام سیاسی ایران نیافتند که با فتح تهران و خلع محمدعلی شاه، دوره­ی جدیدی آغاز شد که خواهی نخواهی کارکرد آن­ها در فراز و فرود اوضاع، سرنوشت ساز بوده است. دراین دوره که یکی از دوران مورد بحث نظام مشروطه است، کابینه­هایی روی کارآمد که برای نخستین بار در تاریخ ایران از سوی برخی از آنان برنامه­های مدوّن گوناگونی گاه به منظور تحقق اهداف جنبش مردم و بهبودی امور کشور و در مواردی جهت پیشبرد اهداف دولتمردان و صاحب منصبان مطرح شد. ولی بنابه علل و عواملی چند آنگونه که باید پیشرفت و استواری نیافت؛ درنتیجه اقشار و گروه­های مختلف نسبت به مشروطه بدبین گردیده و بستر ذهنی و عینی برای کودتای رضاخان و پادشاهی وی فراهم گردید و درآخر رضاخان توانست با اتکا بر عوامل داخلی و خارجی و تاحدودی توانایی فردی جریان حوادث را به نفع خود پایان دهد.

براین اساس مطالب پایان نامه در شش فصل تنظیم شده است؛ فصل اول شامل کلیات می­باشد.

در فصل دوم که مقدمه­ای برای ورود به بحث اصلی و مورد نظر است به ذکر مشخصات و بحران­های دوران محمدعلی شاه و زمینه­هایی که منجر به فتح تهران توسط مجاهدان گردید پرداخته شده و در آخر کابینه­های این دوره جهت آشنایی با دولت­ها و وزرایی که قبل از فتح تهران برسرکار بوده­اند، مطرح شده است.

فصل سوم به معرفی و بررسی عوامل بحران سازی که کابینه­ها در زمان شکل گیری و حتی بعد با آن مواجه بودند پرداخته است. ازآنجا که پس از مشروطه تشکل­های سیاسی مدرن وارد ایران شد اختلافاتی وجود داشت که ناکارآمدی حکومت و مجلس، همچنین سوءاستفاده­های برخی افراد از این شرایط جدید و تقویت موقعیت خود بر این آشفتگی­ها دامن می­زد.

از آنجا که موقعیت سیاسی جامعه از نظر شرایط داخلی و روابط با کشور­های خارجی بر وضعیت کابینه­ها تأثیر گذار است در فصل چهارم نیز به بررسی این عوامل پرداخته شده است؛ در این زمان به دلیل ناکارآمدی دولت و تجربه نداشتن احمد شاه، دخالت کشور­های خارجی و آشفتگی­های داخلی به اوج خود رسید که کابینه­ها را با بحران روبرو می­ساخت.

در فصل پنجم که بیشترین تأکید رساله است، فعالیت­های کابینه­ها بررسی شده، عوامل روی کارآمدن و براندازی آن­ها بیان رشده است. شایان ذکر می­باشد به دلیل آنکه هرکدام از عوامل داخلی وخارجی بحران ساز در کابینه­ها در فصل­های پیشین به طور مفصل شرح گردید در این فصل از توضیح زیاد اجتناب شده است.

در فصل آخر رساله تنها به بیان شرح حال نخست وزیرانی که در طول این سال­ها بر سرکار آمده و ذکر شرح وظایف هر وزارتخانه اکتفا شده است؛ چراکه تعداد وزرای روی کارآمده در دوره­ی مورد بحث زیاد است و معرفی هریک بطور جداگانه در این پژوهش امکان پذیر نبود.

1-2 بیان مسئله

به دنبال فتح تهران به دست مجاهدان در 23تیرماه1288/ 24جمادی الثانی1327/ 13ژانویه1909م و استعفای شاه ازسلطنت، اجتماع بزرگی از ملیون و سران مشروطه در بهارستان تشکیل شده و برای اداره­ی امور کشور 22نفر به عنوان هیأت مدیره انتخاب و احمد میرزا، پسر سیزده ساله­ی محمدعلی شاه را به سلطنت رساندند. چون او به سن بلوغ نرسیده بود عضدالملک، رئیس معمّر ایل قاجار، به نیابت سلطنت انتخاب گردید. دولت جدید و جوان مشروطه با مسائل پیچیده­ی داخلی مثل تشکیل احزاب گوناگون، ترور شخصیت­های بزرگ و قیام­های متعدد در داخل کشور مواجه بود. ازطرف دیگر بی کفایتی حکومت مرکزی، ازهم گسیختگی مالی کشور و فرصت طلبی کشور­هایی نظیر روس و انگلیس درتعیین نخست وزیران موردنظر خود جهت تأمین منافع وخواسته هایشان، وضع مملکت را هرروز أسف بارتر می­کرد. دراین میان جنگ­های خارجی و قرارداد­های تحمیلی بر وخامت اوضاع افزود. شرایط تا جایی پیشرفت که رضاخان سردارسپه از وضع آشفته­ی مملکت و بی کفایتی دولت سود جسته و درسوم اسفند 1299ش با دسته­های قزاق که از پیش مقدمات آن فراهم شده بود، از قزوین به تهران حرکت و دستگاه­های دولتی را تصرف نمود. در این مدت کوتاه مورد بحث،
کابینه­های زیادی برسرکارآمدند؛ به طوری که در فاصله­ی بین سال­های 1288تا 1299ه. ش، با احتساب کابینه­های ترمیمی و کابینه مهاجرت، 39 کابینه شکل گرفت که هیچکدام کفایت لازم را برای اداره­ی دولت نداشتند. ازآنجا که با مطالعه و تطبیق هرکابینه با ادوار قانون گذاری وعملکرد آن در هردوره می­توان تاحدی به ثبات وتزلزل دولت­ها و وضع حکومت آن­ها پی برد، سؤال مطرح
می­شود که چه کابینه­هایی در دوره­ی مذکور فعالیت داشتند و چرا مدت خدمت هرکدام ازآن­ها کوتاه بود؟

1-3 پرسش­های پژوهش

این پژوهش از یک پرسش اصلی و دو پرسش فرعی به شرح زیر تشکیل شده است:

الف) پرسش اصلی:

1. علت تشکیل کابینه­های مختلف بین سال­های 1288تا 1299ش چه بود؟

ب) پرسش­های فرعی:

1. وضعیت عملکرد کابینه­ها بعداز فتح تهران تا کودتای رضاخان چگونه بود؟

1. تأثیر شرایط سیاسی ایران و دول خارجی بر تغییر پی درپی کابینه­ها چه می­باشد؟

1-4 فرضیه­های پژوهش

براساس سؤالات فوق، فرضیات زیر مطرح شده و اساس پژوهش قرارگرفته است:

فرضیه اصلی:

ازآنجا که بعداز فتح تهران به دست مجاهدان دولت مرکزی نتوانست به اقتدار قبل دست یابد
کابینه­های مختلفی برسرکار آمدند و هرکدام به دلیل ناتوانی در اداره­ی امور، مدت کوتاهی برسرکار بودند.

فرضیه­های فرعی:

1. بعداز فتح تهران درسال 1288ش، کابینه­ها بسیار متزلزل و کم دوام­تر ازقبل بوده و با بی کفایتی و فرصت طلبی برخی از وزرا همراه بود.

2-5- سیاست مالیاتی شاه عباس اول. 27

2-5-1-سیاست مالیاتی شاه عباس و املاک خاصه. 29

2-6- سیاست مالیاتی جانشینان شاه عباس اول. 30

3- سیاستهای مالیاتی فوق العاده 31

4- معافیت مالیاتی در عصر صفوی.. 32

5- پرداخت کنندگان مالیات.. 34

6- هزینه ها و مخارج صفویان. 36

فصل سوم. 38

نظام مالیاتی صفویان. 38

1- انواع مالیات در دوره صفویه. 40

1-1- مالیات بر اراضی.. 40

1-2-مالیات اغنام واحشام. 43

1-3- مالیات گمرکی.. 43

1-4 – مالیات راهداری.. 44

1-5-مالیات اصناف و پیشه وران. 45

2- نحوه وصول مالیات.. 50

3- مراکز گرد آوری مالیات.. 54

4- چه کسانی وصول مالیات را بر عهده داشتند؟. 56

فصل چهارم. 61

درآمدهای مالیاتی صفویان. 61

1- سکه رایج در ایران عصر صفوی.. 62

2- درآمدهای مالیاتی.. 64

2-1- درآمدهای مالیاتی شاه طهماسب… 64

2-2- درآمدهای مالیاتی شاه عباس اول. 64

2-3- درآمدهای مالیاتی شاه صفی.. 65

2-4-درآمدهای مالیاتی شاه عباس دوم. 66

2-5- در آمدهای مالیاتی شاه سلیمان. 67

2-6-در آمدهای مالیاتی در اواخر دوره صفوی.. 68

2-6-1- در آمدهای مالیاتی بر اساس عواید ولایات.. 69

2-6-2-اوراجه. 69

2-6-3- ولایات خاصه. 70

2-6-4- ضابطه. 71

2-6-5- معادن. 71

2-6-6- ارباب تحاویل.. 72

3-تجزیه و تحلیل داده ها 72

نتیجه. 75

منابع

مقدمه

در اکثر کشورهای دنیا دولتمردان برای تامین بسیاری از خواسته های مردم نظیر امنیت، رفاه اجتماعی و … باید پاسخگو باشند و برای تامین این خواسته ها نیازمند منابع مالی هستند. امروزه مالیات از مهمترین منابع درآمد کشورهای مختلف محسوب می­شود و به نوعی برای جبران هزینه دولتها به شمار می رود. در واقع مردم برای داشتن رفاه اجتماعی باید هزینه ای بپردازند که مالیات پرداخت این هزینه است. همواره در طول تاریخ از ابتدای تشکیل جوامع بشری وصول انواع مالیات وجود داشته هرچند تحت عناوین مختلفی رایج گشته است. دریافت مالیات همواره نقش بسزایی در تامین منابع مالی هر حکومت داشته است. البته با توجه به نوع حکومت و سیاستهای مالی دولتمردان مالیات انواع و عناوین مختلفی داشته و نحوه تشخیص و وصول آن متفاوت بوده است. در هر کشور داشتن یک نظام مالیاتی مطلوب می­تواند نقش ویژه ای در افزایش میزان درآمدهای مالیاتی داشته باشد. صفویان که نخستین حکومت منسجم شیعی در ایران را پس از ورود اسلام به ایران تشکیل دادند و توانستند یک حکومت متمرکزی را بعد از حمله مغول در ایران به وجود آورند، در بررسی وقایع تاریخی جایگاه ویژه ای دارند. در دوره صفویه با وجود اینکه شالوده اقتصاد آن را دامداری و کشاورزی تشکیل می­داد، اما با وجود این همچنان مالیات بندی رواج و مالیات نقش بسزایی در پر کردن خزانه شاهان صفوی داشت.در این دوره برخی مالیاتهای جدید نیز وضع شد و تعیین مبنای مالیات بسته به اراده شاهان داشت. در این پژوهش با توجه به اینکه امروزه مالیات نقش مهمی در تامین منابع مالیاتی هر کشور دارد به بررسی نقش آن در دوره صفوی به عنوان یک منبع درآمد می پردازیم.

بیان مساله

مساله مورد بررسی در این پژوهش«بررسی مالیات عصر صفوی»است. در تاریخ نگاری دوره صفویه مشاهده می­کنیم بیشتر تاریخ نگاران به دنبال ثبت اوضاع سیاسی بودند و کمتربه مسائل مالی و ثبت وقایع مالی پرداخته اند. اگرچه دریافت مالیات به عناوین مختلف رواج داشت. اما در گذشته قوانین مالیاتی آنگونه که امروزه وجود دارد نبود.داشتن یک نظام مالیاتی مطلوب مستلزم داشتن تدوین اصول و قوانین مالیاتی متناسب با شرایط هر جامعه است.دغدغه پژوهشگر دراین پژوهش بررسی مبنای مالیات،نحوه و تشخیص مالیات و به طور کلی بررسی نظام مالیاتی صفویان و همچنین بررسی میزان درآمدهای مالیاتی در این دوره ازتاریخ است.

پرسش های پژوهش

این پژوهش شامل پرسش اصلی ودو پرسش فرعی می باشد.

سؤال اصلی

1-اساس و شالوده نظام مالیاتی صفویان بر چه پایه ها و شالوده هایی استوار بود؟

1-3- اهمیت موضوع تحقیق و انگیزه انتخاب آن:……………………………….. 3

1-4- اهداف تحقیق:………………………………………………………………….. 4

1-5- سوالات تحقیق :………………………………………………………………. 4

1-6- فرضیه های تحقیق :…………………………………………………………. 4

1-7- سوابق پژوهشی موضوع :……………………………………………………… 5

1-8- چهار چوب نظری تحقیق:…………………………………….. 6

1-9- روش تحقیق :……………………………………………………. 6

فصل دوم. 11

مبانی جنگ مسلحانه. 11

2-1- جنگ چریکی یا قیام مسلحانه. 12

چریک… 13

2-2- پیشینه و مبانی نظری مبارزه مسلحانه در جهان. 14

جیاب و جنگ چریکی در ویتنام. 21

جنگ چریکی در کوبا و آمریکای لاتین.. 24

نظریه جنگ چریکی شهری کارلوس ماریگلا : 29

استراتژی و تاکتیک جنگ چریکی: 29

2-3- علل و عوامل مشی چریکی و نبرد مسلحانه در جهان: 31

2-4- پیشینه ومبانی نظری مشی چریکی در ایران. 36

گروه های کرد (کومله و دموکرات) : 39

سازمان نظامی حزب توده ایران. 39

2-5- مبانی نظری مشی چریکی.. 42

2-6- نوع مبارزه مسلحانه. 52

2-6- نتیجه گیری.. 55

فصل سوم: 56

دلایل نهادین شدن رادیکالیزم در ایران. 56

3-1- دلایل نهادین شدن رادیکالیزم در ایران: 57

3-2- رژیم بعد ازکودتا:(1332-1334) 58

3-3- انقلاب سفید: 70

3-4- قیام 15خرداد سال 1342. 74

3-5- دستگیری آیت ا.. خمینی.. 75

3-6- نتیجه گیری : 81

3-7- انقلاب کوبا 90

فصل چهارم. 96

سازمان چریک های فدایی(چپ) 96

4-1- سازمانهای چریکی.. 97

4-2- نقطه آغاز مبارزه مسلحانه در ایران: 97

4-3- ترور منصور. 98

4-4- حادثه 21 فروردین سال 1344(کاخ مرمر) 99

4-5- قشر بندی جمعیتی سازمانهای چریکی: 101

4-6- هدف از مبارزه مسلحانه (چرا عملیات باید مسلحانه باشد؟) 104

4-7- سازمان چریک های فدایی.. 108

4-7- سیاهکل.. 114

4-8- مصطفی شعاعیان و جبهه دموکراتیک خلق.. 118

فصل پنجم. 123

سازمان مجاهدین خلق.. 123

5-1- سازمان مجاهدین خلق.. 124

5-2- سازماندهی و تشکیلات: 143

استراتژی: 147

ضربه شهریور 50. 154

اثرات ضربه شهریور50. 155

عملیاتهای سازمان: 157

5-3- حوادث و وقایع سال 52 : 163

5-4- ساختار تشکیلاتی در اواخر سال 51 و حوادث بعد از آن : 164

تغییر ایدئولوژی.. 168

مراحل القاء ایدئولوژی مارکسیسم به اعضاء: 173

طوفان سهمگین(تصفیه های خونین) 174

ترور مجید شریف واقفی.. 176

ترور صمدیه لباف… 176

همکاری وحید افروخته با ساواک… 177

مرگ بهرام آرام و رکود مجاهدین مارکسیسم. 177

5-5- ضعف در تئوری.. 179

5-6- فعالیت در خارج از کشور: 183

فصل ششم. 189

فدائیان اسلام و گروههای کوچک اسلامی.. 189

6-1- فدائیان اسلام: 190

نحوه شکل گیری فدائیان اسلام…………………………………………….. 190

مبانی فکری فدائیان اسلام…………………………………………………………. 192

عملیات های فدائیان. 194

ترور هژیر……………………………………………………………………. 195

فرجام نواب صفوی.. 198

گروه های هفت گانه مسلمان. 198

فصل هفتم. 201

انقلاب اسلامی ایران. 201

7-1- انقلاب اسلامی ایران. 202

7-2- تعریف انقلاب… 202

7-3- ویژگیهای اساسی انقلاب… 204

7-4- نظریه مبارزه طبقاتی و دلایل بروز انقلابات: 209

نظریه کارل مارکس : 211

ویژگی انقلاب از دیدگاه چپ… 216

نظریه هانتینگتون در مورد وقوع انقلاب… 218

7-5- جرقه های انقلاب… 226

7-6- ده شب… 231