شرقی در قرن بیستم شاهد بودند، تالیف کرده است. و در آن­ها با رویکرد اسلامی خود، عقاید، مفاهیم و دیدگاه­های اسلامی خود را بیان نموده است. بینامتنی دینی در این دو رمان در دو سطح مستقیم و غیر مستقیم جریان دارد.

بینامتنی مستقیم شامل، بینامتنی با قرآن، احادیث نبوی، شخصیت­های دینی، حوادث تاریخ اسلام و احکام شرعی می­باشد.او غالبا آن دسته از مفاهیم را به طور مستقیم در رمان آورده است که هرکدام به نوبه­ی خود یک اصل مهم اسلامی به شمار می­روند، همچنین او شخصیت­های دینی و نیز حوادث تاریخی ویژه­ای را برای راساندن پیام خود به مخاطب انتخاب نموده است.

در بینامتنی غیر مستقیم نیز نویسنده در قالب نماد و نقاب به بیان دیدگاه­های اسلامی خود پرداخته است. از جمله این نمادها نام رمان­ها و توصیف برخی حالات و شخصیت­ها می­باشد که در حیطه­ی بینامتنی غیر مستقیم قرار می­گیرند. علاوه بر این کیلانی برای ابراز عقاید اسلامی خود نقاب شخصیت­های رمانرا بر چهره زده است. اودر این زمینه تنها به نقاب یک شخصیت بسنده نمی­کند بلکه از نقاب شخصیت­های مختلف رمان برای بیان دیدگاه­های خود سود می­برد.

————

کلیدواژه:ادبیات داستانی، بینامتنی دینی، نجیب کیلانی، عمالقة الشمال، لیالی ترکستان

فهرست مطالب

عنوان صفحه

فصل اول (مقدمه و کلیات تحقیق) ……………………………………………………………………………….	1
1-1 مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………	1
1-2 بیان مسأله و سؤالات تحقیق……………………………………………………………………………………………………..	3
1- 3 پیشینه و ضرورت تحیقیق ……………………………………………………………………………………………………….	5
1-4 اهداف تحقیق ………………………………………………………………………………………………………………………..	7
1-5 روش تحقیق …………………………………………………………………………………………………………………………	7
فصل دوم (تعاریف) ……………………………………………………………………………………………………	8
2-1 نگاهی به زندگی و آثار نجیب کیلانی………………………………………………………………………………………..	8
2-1-1 زندگی نجیب کیلانی………………………………………………………………………………………………………….	8
2-1-2 رویکرد اسلامی نجیب الکیلانی در نویسندگی………………………………………………………………………..	12
2-1-3 آثار کیلانی……………………………………………………………………………………………………………………..	15
2-1-3 جایگاه نجیب کیلانی در ادبیات معاصر عربی………………………………………………………………………….	16
2-2 بینامتنی………………………………………………………………………………………………………………………………..	18
2-2-1مفهوم بینامتنی از نظر لغوی…………………………………………………………………………………………………..	18
2-2-2 مفهوم بینامتنی از نظر اصطلاحی……………………………………………………………………………………………	19
2-2-3 جایگاه بینامتنی در نقد غرب………………………………………………………………………………………………..	21
2-2-4جایگاه بینامتنی در نقد عربی………………………………………………………………………………………………….	24
2-2-5 انواع بینامتنی………………………………………………………………………………………………………………………	26
2-2-6 نقاب………………………………………………………………………………………………………………………………..	29
2-2-7 بینامتنی دینی……………………………………………………………………………………………………………………….	30
فصل سوم(تجزیه و تحلیل)………………………………………………………………………………………..	33
3-1تحلیل بینامتنی دینی در رمان«عمالقة الشمال»………………………………………………………………………………….	33
3-1-1خلاصه­ای از حوادث رمان……………………………………………………………………………………………………..	33
3-1-2 نگاهی به سبک هنری و رویکرد اسلامی در این رمان………………………………………………………………..	35
3-1-3بینامتنی مستقیم(سطحی)……………………………………………………………………………………………………….	37
3-1-3-1بینامتنی با قرآن کریم………………………………………………………………………………………………………..	37
3-1-3-1-1 بینامتنی صریح………………………………………………………………………………………………………….	38
3-1-3-1-2 بینامتنی ضمنی……………………………………………………………………………………………………………..	46
3-1-3-2 بینامتنی با داستان­های قرآن………………………………………………………………………………………………..	50
3-1-3-2-1 داستان حضرت موسی (ع)…………………………………………………………………………………………….	50
3-1-3-2-2 داستان حضرت نوح (ع)……………………………………………………………………………………………….	51
نه 3-1-3-2-3 داستان حضرت یوسف (ع)………………………………………………………………………………………….	52
3-1-3-2-4 داستان حضرت یونس (ع)……………………………………………………………………………………………..	53
3-1-3-2-5 داستان مریم (ع)…………………………………………………………………………………………………………	54
3-1-3-3 بینامتنی با احادیث نبوی ……………………………………………………………………………………………………	55
3-1-3-3-1 بینامتنی صریح…………………………………………………………………………………………………………….	55
3-1-3-3-2 بینامتنی ضمنی…………………………………………………………………………………………………………….	58
3-1-3-4 بینامتنی با شخصیت اصحاب(رض)…………………………………………………………………………………….	60
3-1-3-4-1بینامتنی با شخصیت اصحاب با قومیت­های مختلف……………………………………………………………..	60
3-1-3-4 -2بینامتنی با شخصیت شهدای اصحاب ……………………………………………………………………………..	61
3-1-3-5 بینامتنی با حوادث تاریخ اسلام…………………………………………………………………………………………..	62
3-1-3-5-1 جنگ­های ردّه…………………………………………………………………………………………………………….	62
3-1-3-5-2 غزوه­ی بدر…………………………………………………………………………………………………………………	63
3-1-4بینامتنی غیر مستقیم (عمیق)……………………………………………………………………………………………………	63
3-1-4-1 نماد………………………………………………………………………………………………………………………………	64
3-1-4-1-1 عمالقة الشمال…………………………………………………………………………………………………………….	64
3-1-4-1-2محله­های تازه ساخت شهر……………………………………………………………………………………………..	65
3-1-4-1-3 زبان عربی…………………………………………………………………………………………………………………..	65
3-1-4-1-4 جاماکا……………………………………………………………………………………………………………………….	66
3-1-4-2 نقاب…………………………………………………………………………………………………………………………….	67
3-1-4-2-1 نقاب«عثمان أمینو»………………………………………………………………………………………………………..	67
3-1-4-2-2 نقاب«شیخ عبدالله»……………………………………………………………………………………………………….	68
3-1-4-2-3 نقاب «نور»…………………………………………………………………………………………………………………	69
3-1-4-2-4 نقاب«أحمدو بیللو»……………………………………………………………………………………………………….	70
3-2تحلیل بینامتنی دینی در رمان«لیالی ترکستان»…………………………………………………………………………………	71
3-2-1خلاصه­ای از حوادث رمان……………………………………………………………………………………………………..	71
3-2-2 نگاهی به زبان، سبک و رویکرد اسلامی در این رمان………………………………………………………………..	75
3-2-3بینامتنی مستقیم (سطحی)……………………………………………………………………………………………………….	76
3-2-3-1بینامتنی با قرآن کریم………………………………………………………………………………………………………..	76
3-2-3-1-1 بینامتنی صریح…………………………………………………………………………………………………………….	76
3-2-3-1-2 بینامتنی ضمنی……………………………………………………………………………………………………………..	80
3-2-3-2 بینامتنی با احادیث نبوی ……………………………………………………………………………………………………	83
3-2-3-3 بینامتنی با احکام شرعی…………………………………………………………………………………………………….	85
3-2-3-3-1 جایگاه«فتوی»…………………………………………………………………………………………………………….	85
3-2-3-3-2 تحریم ازدواج با کفار……………………………………………………………………………………………………	85
3-2-3-3-3 استحباب اذکار قبل از خواب ……………………………………………………………………………………….	86
ده 3-2-4بینامتنی غیر مستقیم(عمیق)……………………………………………………………………………………………………..	87
3-2-4-1 نماد………………………………………………………………………………………………………………………………	87
3-2-4-1-1 شب(نور) و تاریکی……………………………………………………………………………………………………..	87
3-2-4-1-2 زبان عربی………………………………………………………………………………………………………………….	88
3-2-4-1-3 چنگیزخان وفرزندانش………………………………………………………………………………………………….	89
3-2-4-2 نقاب…………………………………………………………………………………………………………………………….	89
3-2-4-2-1 نقاب«امیر قومول»…………………………………………………………………………………………………………	89
3-2-4-2-2 نقاب«خوجه نیاز»…………………………………………………………………………………………………………	90
3-2-4-2-3 نقاب«ژنرال باتور»………………………………………………………………………………………………………..	91
3-2-4-2-4 نقاب«مصطفی»…………………………………………………………………………………………………………….	91
3-3 مقایسه­ی بینامتنی دینی رمان«عمالقة الشمال» با «لیالی ترکستان»…………………………………………………………	93
فصل چهارم نتیجه­گیری ……………………………………………………………………………………………..	95
ملخص البحث ………………………………………………………………………………………………………….	99
فهرست منابع…………………………………………………………………………………………………………….	109
چکیده انگلیسی …………………………………………………………………………………………………………	115

1-مقدمه

سپاس و ستایش برای خداوند عالمیان و درود و سلام خدا بر رسول اکرم و خاندان پاک و اصحاب بزرگوارش؛

با عنایت به کارکردهای وسیع ادبیات به جرأت می­توان ادعا کرد که ادبیات اسلامی در طول تاریخ یکی از تاثیر گذارترین عوامل در نهضت امت اسلامی بوده است.در دوران معاصر نیز حجم وسیع کارهای ادبی اسلامی اعم از شعر، رمان، داستان، نمایشنامه و فیلم نامه­هایی که در خدمت اهداف دعوت اسلامی نوشته شده­اند، شاهد بر این مدعاست. اگر چه دوران سیاه سلطه­ی دیکتاتورهای مستبد وابسته به شرق و غرب در تاریخ معاصر اسلام یک تراژدی غمناک شمرده می شود اما همین اوضاع از جهتی سبب پیدایش، رشد و تکامل ادبیاتی اسلامی با قابلیت­های فراوانی شد که آن را از قالب کلاسیک خود وارد عرصه های نو ادبیات نمود که این روند رشد و تکامل همچنان ادامه دارد و روز به روز افق­های تازه­ای را در می­نوردد.

آموزه­های اسلامی اعم از آیات مبارک قرآن و سنت صحیح نبوی و نیز میراث اسلامی اعم از علوم تفسیر، فقه، تاریخ و… ظرفیت­های زیادی برای الهام گیری یک هنرمند جهت پایه ریزی یا غنی سازی اثر ادبی فراهم می آورد و اگر گام را فراتر نهیم باید بگوییم هنرمند مسلمان به حکم باورهایش آموزه­های اصیل اسلام را تنها منبع سعادت گمشده­ی بشر می­داند و رسالت او در جایگاه یک هنرمند موحد رساندن همین پیام به مخاطبان است اما آنچه که در این بین اهمیت دارد این است که به مقتضای هر دوره، از بهترین قالب و زیباترین اسلوب­ها برای نیل به این هدف بهره جوید.

در دوران معاصر، رمان یکی از شایع­ترن انواع فنون ادبی به شمار می­رود و هر روز آثار تازه­ای با رویکردهای متفاوت ظهور می کند و هر یک به نوبه­ی خود حامل مضامین فکری، اجتماعی، اخلاقی ویژه­ای می باشند. در این پژوهش هم دو اثر داستان نویس مشهور اسلامی «نجیب الکیلانی» -رحمه الله- مورد بررسی قرار گرفته است. انتخاب آثار کیلانی به عنوان موضوع این پژوهش چند دلیل عمده داشت؛ یکی اینکه کیلانی هنرمندی فرامنطقه­ای است، به این معنا که آثارش غالبا تعبیری از هویت، دین، فرهنگ، زبان، مسائل و بحران­ها، خواسته­ها و امید و آرزوهای ملت­های اسلامی است. دیگر اینکه او با آگاهی وسیع از تاریخ و منابع اصیل اسلام و نیز با معلومات وسیعش در زمینه­ ادبیات و مکاتب ادبی و فنون داستان نویسی،همچنین با تجربه­ی عملی به عنوان دعوتگری منادی بیداری اسلامی، هنرش را در راستای خدمت به اهداف والای اسلام قرار داده است. سبب دیگر این انتخاب این بود که در مقایسه با ادبای غیر اسلامی که آثارشان همیشه مورد توجه محافل نقدی بوده و معمولا موضوع پژوهش­ها قرار می­گیرند، آثار هنرمندان اسلامی و به ویژه نجیب الکیلانی –به عمد یا غیر عمد- بسیاری از اوقات مورد اغفال قرار گرفته است و کمتر در مورد این آثار تحقیقات صورت می­گیرد. برای همین است که می بینیم حجم پژوهش­های انجام شده بر روی آثار کیلانی در مقابل حجم انبوهتولید ادبیکه داشته بسیار ناچیز است.

در این تحقیق دو رمان «عمالقة الشمال » و «لیالی ترکستان» از میان آثار کیلانی برای نقد انتخاب شده است.انتخاب این رمان­ها به این دلیل بود که موضوع این دو رمان در واقع در ذات خود ندای بیداری اسلامی و رهایی از سلطه­ی بیگانه­گان و وابستگی را در میان مسلمانان سر می­دهند که به نوعی همساز با تحولات اخیر جهان اسلام است. باورها، افکار و اندیشه­ها، خواسته­ها، چالش­ها و بحران­ها و بیم و امیدهای مطرح شده در این دو رمان مضمون برخیاز شعارهایی بود که مسلمانان در کشورهای تونس، مصر، لیبی، یمن و سایر کشورهای اسلامی سر می­دادند.

در نقد این دو رمان از رویکرد نقدی «بینامتنیت» استفاده شده است. اما به علت گستردگی حوزه­ی بینامتنیت در یک اثر ادبی و کثرت صداهای مختلف در یک اثر داستانی، در این پژوهش از دریچه­ی«بینامتنی دینی» به تحلیل این دو اثر پرداخته­ایم.

این پژوهش در چهار فصل تدوین شده است.

فصل اوّلشامل مقدمه و کلیات تحقیق اعم از بیان مسأله، سؤالات تحقیق، پیشینه و ضرورت انجام تحقیق و روش انجام تحقیق می­باشد.

فصل دوماین فصل شامل تعاریف می­باشد که در آن زندگی­نامه­ی نجیب الکیلانی، رویکرد اسلامی کیلانی، آثار او، التزام در ادبیات کیلانی و نیز جایگاهش در ادبیات. همچنین مفهوم تناصّ از نظر لغوی و اصطلاحی، تاریخچه­ی آن در ادبیات غربی و عربی و نیز انواع بینامتنی مورد بررسی قرار گرفته است.

فصل سوماین فصل موضوع اصلی پایان نامه(تحلیل بینامتنی دینی در رمان«عمالقة الشمال» و«لیالی ترکستان» نجیب الکیلانی) را در برمی­گیرد و در این فصل بینامتنی دینی را در هر یک از دو رمان به صورت جداگانه مورد بررسی قرار داده­ایم در هر کدام نیز مباحث را به دو بخش اصلی بینامتنی مستقیم(سطحی) و بینامتنی غیر مستقیم(عمیق) تقسیم نموده­ایم. در بخش اول به بررسی بینامتنی رمان با قرآن و حدیث و داستان­های قرآن و حوادث اسلامی و احکام شرعی پرداخته­ایم.

در بخش دوم یعنی بینامتنی غیر مستقیم(عمیق) به موارد بینامتنی دینی پرداخته­ایم به صورت عمیق در رمان آمده­اند، و شامل بینامتنی مفاهیم دینی، نماد و نقاب می شود.

فصل چهارمشامل نتیجه­گیری و یافته­های پژوهش می­باشد.

1-2 بیان مسئله و سوالات تحقیق

1- 1- 2. صدر اسلام و عصر اموی 12

1- 1- 3. عصر عباسی 14

1- 2. دریا در قرآن 15

2. در بارة نویسنده 17

3- آثار و تألیفات 19

3- 1. تألیفات 19

3-2. پژوهش ها 22

4- معرفی كتاب «وصف البحر والنّهر فى الشعر العربی من العصر الجاهلی حتّی العصر العباسی الثانی» 23

4-1. كتاب شناسی 23

4-2. موضوع كتاب 23

4- 3. بخش های كتاب 24

4-3 – 1. باب اول: عصر جاهلی 24

4- 3- 2. باب دوم: عصر اموی 26

4- 3- 3. باب سوم: عصر عباسی اول 27

4- 3- 4. باب چهارم: عصر عباسی دوم 28

4- 4. جایگاه كتاب در میان تألیفات دیگر 28

5- بررسی كتاب «وصف البحر والنّهر فى الشعر العربی» 29

5- 1. بررسی ساختار شكلی 29

5- 1- 1. عنوان 29

5- 1- 2. مقدمة كتاب 30

5- 1- 3. فصل بندی كتاب 30

5- 1- 4. مصادر و منابع 31

5- 1- 5. فهرست كتاب 32

5- 2. بررسی محتوایی كتاب 32

5- 2- 1. اسلوب نگارش كتاب 32

5- 2- 2. شیوة نویسنده در تألیف كتاب 34

5- 2- 3. رویكرد نویسنده به موضوع 38

5- 2- 4. ویژگی های كتاب 41

فصل دوم: ترجمة كتاب وصف البحر والنهر فى الشعر العربی من العصر الجاهلی حتّی العصر العباسی الثانی 42

مقدمه 43

باب اول: عصر جاهلی 47

بخش اول: دیدگاه محققان در بارة توصیف دریا و رود 48

بخش دوم: تشبیه هودج به کشتی 52

بخش سوم: تشبیه محبوب به مروارید و توصیف غوّاصی و غوّاصان 60

بخش چهارم: سفر دریایی بازرگانی و تاریخی 70

بخش پنجم: تشبیه مهارت هنری خود به مهارت ماهی در شنا کردن 74

بخش ششم: موضوعات گوناگون 77

بخش هفتم: تشبیه كرم و بخشش ممدوح به رود پر آب 79

باب دوم: عصر اموی 86

بخش اول: توصیف مسافرت در رودخانه 87

بخش دوم: توصیف ترس از دریانوردی و نبرد دریایی 93

باب سوم: عصر عباسی اول 97

بخش اول: بسنده نمودن شاعران به توصیف سفر در رودخانه 98

بخش دوم: دورة تجدید و رستاخیز ادبی 99

بخش سوم: دورة پیشرفت و تهذیب» 118

بخش چهارم: دورة نضج و كمال 129

باب چهارم: عصر عباسی دوم 134

بخش اول: توصیف مسافرت در رودخانه 135

بخش دوم: توصیف نبرد دریایی 144

«تحلیل و تفسیر» 152

نتیجه گیری 153

فهرست منابع نگارنده 155

فهرست منابع كتاب 160

مقدمه

وصف از معروف ترین اغراض قدیمی شعر در ادب عربی محسوب می شود؛ و آن پایه و اساس شعر عربی تلقّی می گردد؛ بدین جهت است كه ابن رشیق قیروانی می گوید: «شعر آن است كه اندكی از آن در وصف باشد»[1] زیرا اغراض دیگر شعر همچون مدح، هجا و رثا و… نیز وصف است. از این رو دیوان شاعری نیست كه از فن وصف تهی باشد

توصیف دریا و رود در ادب و شعر عربی یكی از موضوعات مهّم، امّا ناشناختة وصف به شمار می رود؛ و شناخت اعراب قدیم نسبت به دریا، از موضوعاتی است كه هنوز نظرات متناقضی در بارة آن ارائه می گردد. با اینكه كتاب ها و مقالات بسیاری در زمینة شعر عربی نگاشته شده، و از زوایای مختلف آن را مورد بررسی قرار داده اند، امّا با كمال تاسف باید گفت كه اندك مقاله یا كتابی را می توان یافت كه به این موضوع بپردازد؛. و برخی از پژوهشگران جدید بر این باورند كه شعر عربی از توصیف دریا و رود تهی است.

كتاب «وصف البحر والنّهر فی الشعر العربی» از محدود كتاب هایی است كه به طور مستقیم تاثیر دریا و رود را در شعر عربی از عصر جاهلی تا پایان عصر عباسی دوم بیان می كند. با این پژوهش می توان گفت كه شعر عربی از زمان نشأتش تا پایان عصر عباسی دوم حتی در دوران معاصر بی نصیب از توصیف دریا و رود نبوده؛ و آنچه در شعر عربی آمده حاكی از شناخت و تجربة دقیق آنها نسبت به دریا است؛ و هیچ شكی در آن نیست. بسیاری از اینگونه مباحث را می توان با مطالعة این كتاب به دست آورد؛ مباحثی كه با گذشت چندین قرن هنوز تازه به نظر می رسند، و همة این موارد انگیزه ای بودند برای ترجمة

…………… 4

1-3 سوالات پژوهش…………………………………………………………………………………………… 5

1-4 فرضیه های پژوهش………………………………………………………………………………………. 6

1-5 اهداف پژوهش……………………………………………………………………………………………. 6

1-6 روش پژوهش……………………………………………………………………………………………… 6

1-7 پیشینه پژوهش…………………………………………………………………………………………….. 6

فصل دوم:معرفی شخصیت امام علی وبیان مفاهیم وتعاریف

2-1 شخصیت امام علی(ع)…………………………………………………………………………………… 11

2-2 بلاغت امیر المؤمنین(ع) ……………………………………………………………………………….. 14

2-3 معرفی نهج البلاغه………………………………………………………………………………………… 17

2-3-1 خطابه……………………………………………………………………………………………………. 19

2-3-2 جایگاه خطابه………………………………………………………………………………………….. 19

2-3-3 تاریخچه خطابه………………………………………………………………………………………… 21

2-3-4 فواید خطابه…………………………………………………………………………………………….. 22

2-3-5 علی (ع) بزرگترین خطیب تاریخ………………………………………………………………….. 23

2-4- تقوا واهمیت آن………………………………………………………………………………………….. 24

فصل سوم: بررسی وتحلیل تصاویر ادبی تقوا در نهج البلاغه

3-1 تصویر……………………………………………………………………………………………………….. 29

3-2 خیال…………………………………………………………………………………………………………. 29

3-3 تشبیه………………………………………………………………………………………………………… 32

3-3-1 تشبیه تقوا در نهج البلاغه……………………………………………………………………………. 33

3-4 استعاره………………………………………………………………………………………………………. 46

3-4-1 استعاره تقوا در نهج البلاغه………………………………………………………………………….. 48

3-5 کنایه…………………………………………………………………………………………………………. 60

فهرست مطالب

عنوان صفحه

3-5-1 کنایه تقوا در نهج البلاغه……………………………………………………………………………… 62

3-6 مجاز…………………………………………………………………………………………………………. 76

3-6-1مجاز تقوا در نهج البلاغه……………………………………………………………………………… 77

فصل چهارم: نتیجه گیری ومنابع

4-1نتیجه گیری………………………………………………………………………………………………….. 85

1-6- التجوید 31

1-6-1- مخارج الحروف: 32

1-6-2- صفات الحروف: 39

1-7- الوقف و الابتداء. 41

1-7-1- الوقف التام : 41

1-7-2- الوقف الكافی : 42

1-7-3- الوقف الحسن : 42

1-7-4- الوقف القبیح : 42

1-8- مراتب تلاوة القرآن الكریم 43

1-8-1- مرتبة التحقیق: 43

1-8-2- مرتبة الحَدْر : 43

1-8-3- مرتبة التدویر: 44

1-9- المقامات وتلاوة القرآن الكریم: 45

الفصل الثانی. 47

2-1- العراق. 49

2-2- جغرافیا العراق. 50

2-3- المناخ. 52

2-4- التاریخ القدیم لبلاد الرافدین. 53

2-5- العراق بعد الفتح الاسلامی. 56

2-6- الخلافة العباسیة. 58

2-7- حكم المغول. 63

2-8- الإمبراطوریة العثمانیة. 64

2-9- العراق مهد الانبیاء و الاوصیاء. 66

2-10- تلاوة القرآن الكریم فی العراق. 67

2-10- فن التلاوة العراقیة. 72

2-10-1- الموصل: 75

2-10-2 البصرة: 76

2-11- اسلوب التلاوة العراقیة. 78

2-12- المقامات العراقیة. 79

2-12-1- المقامات العراقیة الرئیسیة وفروعها : 81

2-12-2 المقامات العراقیة المستقلة : 82

2-12-3- أسماء القطع والاوصال الداخلة فی المقامات العراقیة : 82

2-12-4- أقسام المقام من حیث البدایة : 82

2-12-5- المقامات العراقیة العربیة: 83

2-12-6- المقامات العراقیة التركمانیة: 86

2-12-7- المقامات العراقیة الكردیة: 87

2-12-8 المقامات المستقلة: 88

الفصل الثالث: 89

3- 1- القرن الاول: 91

3-1-1- على بن ابى طالب علیه السلام 91

3-1-2- عبد اللّه بن مسعود: 93

3-1-3- عبد اللّه بن عباس: 95

3-1-4- ابو الاسود ظالم بن عمرو الدؤلى: 95

3-1-5- علقمة بن قیس النخعى الكوفى: 96

3-1-6- عمرو بن شرحبیل الهمدانى: 96

3-1-7- عبید بن فضیلة الخزاعى الكوفى المقرئ: 97

3-1-8- ابو عبد الرحمن عبد اللّه بن حبیب السلمى: 97

3-1-9- زر بن حبیش الأسدی الكوفی: 97

3-1-10- ابو العالیة رفیع بن مهران الریاحى: 98

3-1-11- سعید بن جبیر: 98

3-1-12- نصر بن عاصم اللیثى البصرى: 99

3- 2- القرن الثانی: 100

3-2-13- یحیى بن وثاب الأسدی: 100

3-2-14- یحیى بن معمر ابو سلیمان البصرى: 101

3-2-15- عاصم بن ابى النجود (بهدلة) الأسدی الكوفى: 101

3-2-16- حمران بن اعین الشیبانى: 103

3-2-17- أبان بن تغلب بن رباح: 103

3-2-18- سلیمان بن مهران الاعمش: 104

3-2-19- ابو عمرو بن العلاء المازنى: 106

3-2-20- حمزة بن حبیب الزیات: 106

3-2-21- عیسى بن عمر الهمدانى الكوفی: 107

3-2-22- سلام بن سلیمان ابو منذر المزنى البصرى: 107

3-2-23-حفص بن سلیمان الأسدی،الغاضرى الكوفى: 108

3-2-24- على بن حمزة بن عبد اللّه بن بهمن بن فیروز الكسائى: 108

3-2-25- سلیم بن عیسى ابو عیسى الكوفى: 109

3-2-26-شجاع بن ابى نصر البلخى: 109

3-2-27- ابو بكر شعبة بن عیاش الأسدی الكوفى: 110

3-2-28-ایوب بن المتوكل البصرى الصیدلانى: 110

3-2-29-ابو یوسف الاعشى:یعقوب بن محمد الكوفى: 110

3-3- القرن الثالث: 111

3-3-30-یحیى بن المبارك الیزیدى: 111

3-3-31-الحسین بن على الجعفى الكوفى: 111

3-3-32-یحیى بن آدم: 112

3-3-33-یعقوب بن اسحاق الحضرمى: 112

3-3-34-عبید اللّه بن موسى العبسى الكوفى: 112

3-3-35- عبد اللّه بن صالح العجلى الكوفى: 113

3-3-36-خلاد بن خالد ابو عیسى الشیبانى: 113

3-3-37-خلف بن هشام البزار: 113

3-3-38-روح بن عبد المؤمن الهذلى،البصرى: 114

3-3-39-محمد بن المتوكل اللؤلؤى البصرى: 114

3-3-40-ابو عمر الدورى حفص بن عمر الازدى: 114

3-3-41-سلیمان بن یحیى الضبى: 114

3-3-42-القاسم بن احمد الخیاط: 115

3-3-43-ادریس بن عبد الكریم الحداد المقرئ: 115

3-4- القرن الرابع: 115

3-4-44-احمد بن فرح بن جبرئیل: 115

3-4-45-محمد بن هارون بن نافع التمار: 116

3-4-46-الحسن بن الحسین بن على الصواف: 116

3-4-47- محمد بن جریر ابو جعفر الطبرى المفسر المؤرخ: 116

3-4-48-الحسن بن على أبو بكر البغدادی بن العلاف: 117

3-4-49-إبراهیم بن محمد بن عرفة نفطویه: 117

3-4-50- احمد بن موسى بن العباس بن مجاهد: 118

3-4-51-موسى بن عبید اللّه بن یحیى بن خاقان،: 119

3-4-52-احمد بن محمد بن اسماعیل المقرئ: 119

3-4-53-ابن شنبوذ محمد بن احمد: 119

3-4-54- محمد بن القاسم بن الانبارى: 120

3-4-55-ابو الحسین احمد بن عثمان بن بویان: 120

3-4-56-عبد الواحد بن عمر ابو طاهر البغدادى: 120

3-4-57-محمد بن الحسن بن محمد ابو بكر النقاش: 121

3-4-58-بكار بن احمد بن بكار: 122

3-4-59- محمد بن الحسن بن یعقوب بن مقسم: 122

3-4-60-احمد بن العباس: 123

3-4-61-زید بن على بن احمد: 123

3-4-62-احمد بن عبد العزیز: 123

3-4-63-على بن محمد ابو الحسن الهاشمى: 124

3-4-64-عبد اللّه بن الحسن: 124

3-4-65-احمد بن نصر ابو بكر الشذائى: 124

3-4-66- علی بن عمر أبو الحسن الدارقطنی البغدادی: 124

3-4-67-عبد اللّه بن الحسین ابن حسنون ابو احمد السامرى البغدادى: 125

3-4-68-محمد بن احمد بن إبراهیم ابو الفرج الشنبوذى البغدادى: 125

3-4-69- علی بن إسماعیل ابن الحسن الأستاذ أبو علی البصری: 125

3-4-70- إبراهیم بن أحمد أبو إسحاق الطبری المالكی: 126

3-4-71- علی بن محمد ابن یوسف أبو الحسن ابن العلاف البغدادی: 126

3-5- القرن الخامس: 127

3-5-72- محمد بن جعفر ابن محمد بن هارون أبو الحسن التمیمی الكوفی: 127

3-5-73- محمد بن عبد الله ابن الحسین أبو عبد الله الجعفی الكوفی: 127

3-5-74- علی بن أحمد ابن عمر بن حفص أبو الحسن ابن الحمامی البغدادی: 127

3-5-75- أحمد بن رضوان ابن محمد بن جالینوس: 128

3-5-76- محمد بن یاسین أبو طاهر البغدادی البزاز: 128

3-5-77- محمد بن علی بن أحمد ابن یعقوب ابو العلاء الواسطی: 128

3-5-78- الحسن بن محمد ابن إبراهیم أبو علی البغدادی: 129

3-5-79- أبو الفتح بن شیطا: 129

3-5-80- محمد بن علی بن موسى أبو بكر الخیاط: 129

3-5-81- حسن بن القاسم بن علی الواسطی: 130

3-5-82- عبد السید بن عتاب أبو القاسم البغدادی الضریر: 130

3-5-83- أبو الخطاب بن الجراح: 131

3-6- القرن السادس: 131

3-6-84- أحمد بن علی بن بدران أبو بكر الحلوانی البغدادی: 131

3-6-85- الحسین بن محمد ابن عبد الوهاب: 131

3-6-86- محمد بن الخضر ابن إبراهیم المحولی: 132

3-6-87- عبد الله بن علی ابن أحمد : 132

3-6-88- المبارك بن الحسن ابن أحمد بن علی بن فتحان بن منصور: 133

3-6-89- علی بن عساكر ابن المرحب بن العوام أبو الحسن البطائحی: 134

3-6-90- نصرالله بن علی ابن منصور أبو الفتح ابن الكیال الواسطی: 134

3-6-91- محمد بن أبی محمد ابن أبی المعالی: 135

3-7- القرن السابع: 135

3-7-92- عبد الوهاب بن علی بن علی بن عبید الله: 135

3-7-93- عبد الصمد بن أحمد ابن عبد القادر بن أبی الجیش: 136

3-7-94- أحمد بن یوسف بن حسن بن رافع: 137

3-7-95- العماد أبو الحسن الموصلی: 137

3-8- القراء المعاصرین: 138

3-8-1- ملا عثمان الموصلی. 138

3-8-2- عبد الفتاح معروف ظاهر. 145

3-8-3- عبد الله بن ذا النون الموصلی. 146

3-8-4- عبد القادر بن عبد الرزاق الخطیب البغدادی.. 147

3-8-5- الحافظ خلیل اسماعیل. 151

3-8-6- الحافظ الملا مهدی العزاوی.. 156

3-8-7- الحاج محمود عبد الوهاب.. 160

3-8-8- الحافظ عبد الستار الطیار. 162

3-8-9- القارىء عبد الرحمن توفیق. 165

3-8-10- علاء الدین بن محمد علی القیسی. 168

3-8-11- فراس محمد حسین عبد الحمید الطائی. 170

3-8-12- ضاری بن ابراهیم العاصی. 173

3-8-12- القارىء الحاج عامر فاضل حسن الكاظمی. 176

3-8-13- الشیخ رافع العامری.. 179

الفصل الرابع. 183

4-1- التوطئة. 185

4-2- مراتب التلاوة الطریقة العراقیة: 186

4-2- 1- الترتیل: 186

4-2- 2- التحقیق: 187

4-3- التحلیل الفنی للطریقة العراقیة فی تلاوة القرآن الكریم: 187

4-3-1- التلاوة الأولى. 188

4-3-2-التلاوة الثانیة. 188

4-3-3-التلاوة الثالثة. 188

4-3-4-التلاوة الرابعة. 188

4-3-5- التلاوة الخامسة. 189

4-3-6-التلاوة السادسة. 189

4-3-7-التلاوة السابعة. 189

4-3-8-التلاوة الثامنة. 189

4-3-9-التلاوة التاسعة. 190

4-3-10-التلاوة العاشرة 190

4-3-11-التلاوة الحادیة عشر. 190

4-3-12-التلاوة الثانیة عشر. 190

4-3-13-التلاوة الثالثة عشر. 191

4-3-14-التلاوة الرابعة عشر. 191

4-3-15-التلاوة الخامسة عشر. 191

4-3-16-التلاوة السادسة عشر. 191

4-3-17-التلاوة السابعة عشر. 192

4-3-18-التلاوة الثامنة عشر. 192

4-3-19-التلاوة التاسعة عشر. 192

4-3-20-التلاوة العشرون. 192

4-3-21-التلاوة الحادیة والعشرین. 193

4-3-22-التلاوة الثانیة والعشرین. 193

4-3-23-التلاوة الثالثة والعشرین. 193

4-3-24-التلاوة الرابعة والعشرین. 194

4-3-25-التلاوة الخامسة والعشرین. 194

4-3-26-التلاوة السادسة والعشرین. 194

4-4-تحلیل التلاوة: 195

4-5- المدرسة القرآنیة العراقیة بعد سقوط الطاغیة: 199

4-6-أهم معالم النهضة القرآنیة فی العراق بعد سقوط الطاغیة: 201

4-7-العنصر النسوی فی الساحة القرآنیة العراقیة: 202

الخاتمة. 204

مستقبل الطریقة العراقیة. 206

المقترحات.. 207

المصادر. 211

المنابع. 216

المقدمة

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد لله الذی لا یبلغ مدحته القائلون, ولا یحصی نعماءه العادون, ولا یؤدی حقه المجتهدون، الذی لا یدركه بعد الهمم, ولا یناله غوص الفطن, الذی لیس لصفته حد محدود, ولا نعت موجود. ثمَّ الصلاة والسلام على خیر الأنام النبیّ محمد بن عبد الله الذی أرسله الله سبحانه وتعالى رحمة للعالمین, و على آله الأخیار المنتجبین الذین بهم فتح الله, وبهم یختم, صلوات الله علیهم أجمعین، وبعد:

فإن هذه مقدمة أطمح من خلالها إلى بیان الإطار العام للرسالة، وتسلیط الضوء على مكوناتها الأساسیة وفیها:

السؤال الاصلی:

ما هی الطریقة العراقیة لتلاوة القرآن الکریم؟

الاسئلة الفرعیة:

• ماهی المقامات و النغمات المستعملة فی الطریقة العراقیة لتلاوة القرآن الکریم؟

• من هم رواد الطریقة العراقیة لتلاوة القرآن الكریم؟

• ماهی محاسن و مواطن الخلل فی الطریقة العراقیة لتلاوة القرآن الكریم؟

• ما مدی تطابق الطریقة العراقیة لتلاوة القرآن الكریم لأحكام التجوید؟

• ما هی سبل الرقى الطریقة العراقیة لتلاوة القرآن الكریم؟

ضرورة البحث:

• ضرورة تعرف العالم الاسلامی بالقراء العراقیین و قرائتهم.

• كشف محاسن تلاوة القرآن الكریم بالطریقة العراقیة و مواطن الخلل فیها.

• دراسة و تحلیل المقامات و النغمات المستعملة فی الطریقة العراقیة لتلاوة القرآن الكریم.

• دراسة سبل تطور تلاوة القرآن الكریم بالطریقة العراقیة الی العالمیة.

منهج البحث:

لقد اعتمدت فی كتابة هذه الرسالة على البحوث المیدانیة والاستبیانات التی اجریتها فی العراق، تحدیدا فی محافظة بغداد، و كربلاء، و نجف، و كركوك، كما اعتمدت على الكتب و المكتبات فی العراق و فی جمهوریة الاسلامیة و لقاءات التی اجریتها مع كبار القراء العراقیة و المصریة، منذ اقامتی فی العراق، و تناولت مسائل البحث بالتحلیل والاستدلال على الصوتیات والنقد، بل وبإعمال النظر فی بعض الحالات، وقمت بتدوین المعلومات ذات الصلة بالبحث، ثم تنظیمها وترتیبها مع الإشارة إلى مصادرها.

سابقة البحث:

أن مسألة تلاوة القرآن الكریم و خاصة الطریقة العراقیة و المقامات العراقیة تعتبر من إحدى المسائل التی وقعت فی معرض متناول العلماء والمحققین فی أبحاثهم وكتاباتهم، وتعتبر من المباحث القدیمة التی اهتموا بها وأعطوها جانباً واسعاً من البحث، وفی ما یلی سنشیر الی بعض من كتب كتابا خاصا فی هذا المجال:

• فن التلاوة أصوات و انماط، تألیف: عادل الهاشمی.

• سنا الاصوات فی تلاوة الآیات، تألیف: الدكتور ابراهیم السالم.

• المقام العراقی، تألیف: الحاج هاشم محمد الرجب.

• فن تلاوة القرآن، تألیف: الدكتورة كریستینا نلسون.

• الزمن الجمیل، تألیف: سید امین المیرزائی.

فكتاب الاول:

عبارة عن دراسة تحلیلة لطریقة التلاوة القرآنیة الكریمة فی المدرستین المصریة و العراقیة، فقد تناول الباحث فیه دراسة اصوات بعض القراء المصریین كـ الشیخ محمد رفعت، و الشیخ عبدالفتاح الشعشعاعی، و الشیخ ابوالعینین شعیشع، و الشیخ مصطفى اسماعیل، و الشیخ عبدالباسط محمد عبدالصمد، و الشیخ محمد خلیل الحصری، اضافة الى بعض القراء العراقین كـ الحافظ ملا مهدی، و الحاج محمود عبدالوهاب، و الشیخ عبدالقادر الخطیب، و الحافظ صلاح الدین، و الحافظ خلیل اسماعیل، و عبدالرحمن التوفیق.

لكن لم یدرس فیها تاریخ المقام العراقی، و الطریقة العراقیة بشكل عمیق و میدانی، و لم یشر الى تاریخ التلاوة فی العراق و ما حملها من التراث، لكن مع كل هذا انها عمل جید فی ذاته.

هوایی…………………………………………………………………………108

2-1-3-1. پی نوشت……………………………………………………………………121

2-1-4. حمل و نقل فضایی……………………………………………………………………….127

2-1-4-1. پی نوشت……………………………………………………………………132

2-2. بخش تجهیزات اداری و دفتری……………………………………………………………………….133

2-2-1. پی نوشت……………………………………………………………………………………….154

2-3. بخش موسیقی………………………………………………………………………………………………….162

2-3-1. پی نوشت……………………………………………………………………………………….189

2-4. بخش سرگرمی های خلاقانه……………………………………………………………………………192

2-4-1. پی نوشت……………………………………………………………………………………..227

2-5. بخش ورزش……………………………………………………………………………………………………234

2-5-1. پی نوشت……………………………………………………………………………………..335

2-6. بخش بازی های داخلی………………………………………………………………………………….342

2-6-1. پی نوشت……………………………………………………………………………………..353

2-7. بخش ابزارهای سنجش و اندازه گیری…………………………………………………………..354

2-7-1. پی نوشت……………………………………………………………………………………..367

2-8. بخش دستگاه های نوری ( اُپتیکی)……………………………………………………………….370

2-8-1. پی نوشت……………………………………………………………………………………..379

2-9. بخش سلامتی و ایمنی…………………………………………………………………………………..380

2-9-1. پی نوشت……………………………………………………………………………………..389

2-10. بخش انرژی………………………………………………………………………………………………….391

2-10-1. پی نوشت…………………………………………………………………………………..436

2-11. بخش ماشین آلات سنگین………………………………………………………………………….456

2-11-1. پی نوشت…………………………………………………………………………………..471

2-12. بخش اسلحه و جنگ افزار……………………………………………………………………………472

2-12-1. پی نوشت…………………………………………………………………………………..49