1-3-1 هدف کلی…………………………………………………………………………………………

1-3-2 اهداف جزئی……………………………………………………………………………………..

1-4 ضرورت تحقیق …………………………………………………………………………………….

1-5 پرسش های تحقیق………………………………………………………………………………….

1-6 فرضیات تحقیق………………………………………………………………………………………

1-7 روش تحقیق………………………………………………………………………………………….

1-8 پیشینه تحقیق…………………………………………………………………………………………

3

4

6

6

6

6

6

7

7

7

فصل دوم: بنیاد نظری ، هرمنوتیك و اندیشه های شلایرماخر………………………………

8

2-1 شلایر ماخر…………………………………………………………………………………………..

2-1-1 زندگینامه شلایرماخر………………………………………………………………………….

2-1-2 معرفی آثار شلایرماخر………………………………………………………………………..

2-1-3 آراء و اندیشه های شلایرماخر……………………………………………………………..

2-2 هرمنوتیک……………………………………………………………………………………………..

2-2-1 تعریف لغوی هرمنوتیک ……………………………………………………………………..

2-2-2 مفهوم هرمنوتیک………………………………………………………………………………..

2-2-3 طبقه بندی هرمنوتیک…………………………………………………………………………..

2-2-3-1 هرمنوتیک از دیدگاه کاربرد آن…………………………………………………………

2-2-3-2 هرمنوتیک از دیدگاه دوره تاریخی…………………………………………………….

2-2-3-2-1 هرمنوتیک کلاسیک ……………………………………………………………………

2-2-3-2-2 هرمنوتیک مدرن یا فلسفی……………………………………………………………

2-2-3-2-3 هرمنوتیك پسامدرن…………………………………………………………………….

2-2-4 هرمنوتیک شلایر ماخر…………………………………………………………………………

2-2-5 نظریات هرمنوتیکی شلایرماخر……………………………………………………………..

2-2-5-1 عمومیت سوء فهم…………………………………………………………………………..

2-2-5-2 زبان و هرمنوتیک……………………………………………………………………………

2-2-5-3 قواعد هرمنوتیکی…………………………………………………………………………..

2-2-5-4 دیالکتیک فهم…………………………………………………………………………………

2-2-5-5 چرخه هرمنوتیکی……………………………………………………………………………

2-2-6 میراث هایدگر…………………………………………………………………………………….

2-2-7 نقد هایدگر………………………………………………………………………………………..

2-2-8 هرمنوتیک گادامر………………………………………………………………………………..

2-2-9 هرمنوتیک نسبی گرای گادامر……………………………………………………………….

2-2-10 نقد گادامر……………………………………………………………………………………….

2-3 تاویل …………………………………………………………………………………………………

2-3-1 معنای اصطلاحی و لغوی تأویل…………………………………………………………….

2-3-2 پیشینه تاویل ……………………………………………………………………………………

2-3-3 شرایط تأویل…………………………………………………………………………………….

2-3-4 انواع تأویل ………………………………………………………………………………………

9

9

10

10

12

12

12

13

13

15

15

16

17

18

20

20

21

23

23

24

26

27

27

30

31

32

32

33

35

36

فصل سوم: حافظ و دیوان……………………………………………………………………………..

37

3-1 حافظ………………………………………………………………………………………………….

3-1-1 نیاكان حافظ ……………………………………………………………………………………

3-1-2 زندگینامه حافظ…………………………………………………………………………………

3-1-2-1 نوجوانی و جوانی حافظ ………………………………………………………………..

3-1-2-2 فراگیری دانش حافظ……………………………………………………………………..

3-1-2-3 عصر تولد حافظ ………………………………………………………………………….

3-1-3 دانش و هنر حافظ ……………………………………………………………………………

3-1-3-1 حافظ از مدرسه تا درسگاه ……………………………………………………………..

3-1-3-2 حفظ قرآن حافظ …………………………………………………………………………..

3-1-4 وضع عمومی شعر در عصر حافظ ……………………………………………………….

3-1-5 درباره عرفان و مقام عرفانی حافظ ………………………………………………………

3-1-6 ویژگی های شعر حافظ………………………………………………………………………

3-1-6-1 رمز پردازی و حضور سمبولیسم غنی در شعر حافظ……………………………

3-1-6-2 عشق انسانی حافظ………………………………………………………………………..

3-1-6-3 طنز…………………………………………………………………………………………….

3-1-6-2 ایهامو ابهام ………………………………………………………………………………..

3-1-6-3 جهان بینی حافظ………………………………………………………………………….

3-1-6-4 راز موفقیت حافظ………………………………………………………………………….

3-1-7 تاویل پذیری شعر حافظ……………………………………………………………………..

38

38

38

39

44

44

45

45

46

46

47

49

49

50

51

51

52

54

54

فصل چهارم: تطبیق اندیشه های حافظ و شلایرماخر………………………………………….

4-1 تأویل از دیدگاه حافظ…………………………………………………………………………….

4-2 دلایل و شواهد انطباق اشعار و ابیات حافظ بر قرآن مجید ……………………………

4-3 تاثیر قرآن در اشعار حافظ………………………………………………………………………..

4-3-1 ترجمه الآیات بالابیات…………………………………………………………………………

4-3-2 تضمین شعری آیات…………………………………………………………………………..

4-3-3 استفاده از تلمیحات قرآنی…………………………………………………………………..

4-4 انطباق شعر حافظ بر آیات قرآن………………………………………………………………..

4-5 چگونگی اقتباس حافظ از قرآن………………………………………………………………..

4-5-1 اقتباس مستقیم……………………………………………………………………………………

4-5-2 اقتباس غیر مستقیم………………………………………………………………………………

4-6 تداعی معانی………………………………………………………………………………………….

4-7 اندیشه ها و افكار قرآنی حافظ…………………………………………………………………

56

57

58

59

59

62

62

62

64

64

66

67

 

67

فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهاد………………………………………………………………….

103

5-1 نتیجه گیری……………………………………………………………………………………………

104

5-2پیشنهادهای پژوهش………………………………………………………………………………..

105

منابع ………………………………………………………………………………………………………….

106

چكیده

هرمنوتیک دانشی است که به فهم یک اثر می پردازد و با نقد فهم روش شناختی می کوشد تا راهی برای فهم بهتر اثر ارایه کند . شلایرماخر ، پدر الهیات مدرن پروتستان ، شکل نوینی از تفسیر شهودی بر پایه تجربیات دینی از عهدین را در غرب پایه گذاری کرد. به دلیل عمق اندیشه ، گستردگی مضامین بلند عرفانی دیوان حافظ و تأثیرپذیری فراوانش از آیات قرآن کریم و با هدف رسیدن وجوه نقاط مشترک این دو اندیشمند مسیحی و مسلمان – در غرب و شرق – به بررسی تطبیقی ابیات دیوان حافظ که قسمت اعظمی از آنها متأثر و مأخوذ از آیات قرآن مجید است با استفاده از روش تحقیقی- تحلیلی پرداخته ایم . در این پژوهش نشان داده شده بین دیدگاه حافظ و شلایرماخر وجه مشترك وجود دارد چون هردو اندیشمند از طریق استنباط تاویلی (هرمنوتیكی) به كتاب آسمانی ، عهدین و قرآن ،توجه داشته اند و حافظ در اشعارش هم به مباحث عمده هرمنوتیك فلسفی توجه داشته و هم عملاً دست به تأویل زده است ، در نظر شخصی و شهودی او آنچه تأویل می پذیرد متشابهات است و محكمات قرآن تأویل نمی پذیرد و شلایرماخر نیز برای نخستین بار هرمنوتیك غرب را در كتب مقدس وارد ساخته است .

كلید واژگان : قرآن ، كتاب مقدس ،تأویل ، دیوان حافظ ، شلایرماخر ، هرمنوتیك

-1 مقدمه :

تردیدی نیست که هر نوع دانش و اندوخته‏ی ذهنی شاعر خواه ناخواه در شعرش انعکاس‏ می‏یابد،زیرا در واقع آنچه شخصیت معنوی او را شکل می‏دهد.همان دانشها و تجربه‏ها و آموخته‏هائی است که به مرور زمان و در طول زندگی به دست می‏آورد.این معارف و دانش‏ها، هنگام سرودن شعر،از نو جان گرفته،مجال بروز و ظهور پیدا می كند.شاید بتوان گفت که شعر، علاوه بر بیان عواطف و احساسات،ترجمانی است از : دانش ها و آموخته‏های شاعر،بویژه‏ وقتی که این دانش ها و آموخته‏ها با اعتقادات استوار مذهبی و مسائلی که شاعر آنها را از صمیم قلب پیوند داده باشد ،پذیرفته و بدان ها مؤمن و معتقد گردیده است،که در آن صورت‏ شعر او تصویری روشن از آرا و عقاید مذهبی او نیز خواهد بود.

بخش وسیعی از ادبیات غنی و بارور کهن پارسی از این نوع است و به جرأت می‏توان گفت: اگر کسی از مباحث دینی و اخبار و احادیث مذهبی و تفاسیر قرآن بیگانه باشد،نمی‏تواند از خوان گسترده و پر نعمت ادب فارسی به صورت کامل بهره گیرد و از چشمه ی فیاض آن متمتع شود. زیرا بدون وقوف و آگاهی بر اینگونه مسائل و مباحث،فهم و درک بسیاری از سروده‏ها و اشعار شاعران بزرگ،ناممکن می‏گردد. این حکم تنها در مورد ادب فارسی مصداق ندارد.بسیاری از آثار شاعران اروپائی نیز تحت تأثیر موضوعات و مسائل مذهبی به وجود آمده است و خواننده این آثار را گریزی نیست، جز آگاهی و وقوف بر مباحث و مسائل مذهبی خاصی که شاعر یا نویسنده،متأثر از آن بوده‏ است.کمدی الهی دانته و بهشت گمشده جان میلتون از این نوع است و خواننده این دو اثر بدون اطلاع کامل به محتویات انجیل بویژه مباحث و مسائلی که در مورد خلقت و معاد،در این‏ کتاب آمده است.نمی‏تواند به مقصود و منظور نویسنده راه یابد. اما این موضوع در شعر و ادب پارسی نمایان‏تر است.دیوان سخن‏سرایان بزرگ ما چون‏ خاقانی و نظامی و ناصر خسرو و سعدی و نظایر آنان گواه صادقی است بر درستی سخن،زیرا بازتاب آیات قرآنی و اخبار و احادیث نبوی به روشنی در آنها مشهود است.مولوی و حافظ از این جهت چهره ی روشن‏تری دارند.مولوی در سرودن مثنوی معروف خود به شدت،تحت تأثیر اخبار و احادیث مذهبی است و حافظ در بهره‏یابی و اخذ و اقتباس از آیات قرآن،استادی چیره‏ دست است.او با این کتاب مقدس آسمانی انس و الفتی خاص دارد و آنگونه که خود در غزل شماره 94 اشاره کرده‏ آن را با چهارده روایت در حفظ داشته است :

«عشقت رسد به فریاد ار خود بسان حافظ قرآن ز بر بخوانی با چهارده روایت»

آنچه گرد آمده کوشش و پژوهشی است درباره ی باز نمایی جلوه هایی از قرآن و حدیث در اشعار دیوان حافظ و مقایسه تطبیقی آن با مفاهیم هرمنوتیكی خصوصاً هرمنوتیك شلایرماخر انتخاب این موضوع بیان کننده ی مهم ترین اصل در زندگی ما یعنی قرآن و احادیث است كه یادگیری آن برای حل مشکلات مسلمانان بسیار مفید است .

1-2 بیان مسأله :