مقدمه……………………………………………………………………………………………………………….15

2 ـ 1ـ مبانی نظری……………………………………………………………………………………………….15

2 ـ 1 ـ 1ـ بهزیستی معنوی…………………………………………………………………………………….15

2 ـ 1 ـ 1 ـ 1ـ ابعاد بهزیستی معنوی از دیدگاه فیشر……………………………………………………19

2 ـ 1 ـ 2ـ شادکامی……………………………………………………………………………………………..19

2 ـ 1 ـ 2 ـ 1ـ دیدگاه های موجود درباره شادی………………………………………………………..22

2 ـ 1 ـ 2 ـ 1 ـ 1ـ نظریه نقطه ثابت…………………………………………………………………………..22

2 ـ 1 ـ 2 ـ 1 ـ 2ـ نظریه مقایسه……………………………………………………………………………….22

2 ـ 1 ـ 2 ـ 1 ـ 3ـ نظریه عاطفه………………………………………………………………………………..22

2 ـ 1 ـ 2 ـ 2ـ الگوی شادی از دیدگاه شلدون و لیبومیرسکی……………………………………….23

2 ـ 1 ـ 2 ـ 3ـ نظریه های مختلف روانشناسی درباره شادی…………………………………………..23

2 ـ 1 ـ 2 ـ 3 ـ 1ـ دیدگاه فروید……………………………………………………………………………..23

2 ـ 1 ـ 2 ـ 3 ـ 2ـ دیدگاه اسکینر…………………………………………………………………………….24

2 ـ 1 ـ 2 ـ 3 ـ 3ـ دید گاه مزلو……………………………………………………………………………….24

2 ـ 1 ـ 2 ـ 3 ـ 4ـ دیدگاه اسلام درباره شادی…………………………………………………………….24

2 ـ 1 ـ 3ـ سلامت روان…………………………………………………………………………………………25

2 ـ 1 ـ 3 ـ 1ـ سلامت روان و ابعاد آن……………………………………………………………………..26

2 ـ 1 ـ 3 ـ 1 ـ 1ـ سلامت جسمانی………………………………………………………………………….26

2 ـ 1 ـ 3 ـ 1 ـ 2ـ سلامت اجتماعی…………………………………………………………………………26

2 ـ 1 ـ 3 ـ 1 ـ 3ـ سلامت هیجانی…………………………………………………………………………..27

2 ـ 1 ـ 3 ـ 1 ـ 4ـ سلامت معنوی……………………………………………………………………………27

2 ـ 1 ـ 3 ـ 2ـ مفهوم سلامت روان براساس رویکردهای مختلف روانشناسی…………………..27

2 ـ 1 ـ 3 ـ 2 ـ 1ـ رویکرد زیستی…………………………………………………………………………..27

2 ـ 1 ـ 3 ـ 2 ـ 2ـ رویکرد تحلیل روانی…………………………………………………………………..27

2 ـ 1 ـ 3 ـ 2 ـ 3ـ رویکرد رفتارگرایی…………………………………………………………………….28

2 ـ 1 ـ 3 ـ 2 ـ 4ـ رویکرد انسان گرایی…………………………………………………………………..28

2 ـ 1 ـ 3 ـ 3ـ نظریه های مختلف روانشناسی درباره سلامت روان……………………………….28

2 ـ 1 ـ 3 ـ 3 ـ 1ـ دیدگاه فروید و مکتب روانکاوی………………………………………………….28

2 ـ 1 ـ 3 ـ 3 ـ 2ـ دیدگاه آلپورت………………………………………………………………………….29

2 ـ 1 ـ 3 ـ 3 ـ 3ـ دیدگاه راجرز…………………………………………………………………………….29

2 ـ 1 ـ 3 ـ 3 ـ 4ـ دیدگاه فروم………………………………………………………………………………30

2 ـ 1 ـ 3 ـ 3 ـ 5ـ دیدگاه مزلو……………………………………………………………………………….30

2 ـ 1 ـ 3 ـ 3 ـ 6ـ دیدگاه فرانکل……………………………………………………………………………31

2 ـ 1 ـ 3 ـ 3 ـ 7ـ دیدگاه پرلز……………………………………………………………………………….31

2 ـ 1 ـ 3 ـ 3 ـ 8ـ سلامت روان از دیدگاه اسلام……………………………………………………….31

2 ـ 2ـ پیشینه تحقیقاتی………………………………………………………………………………………..33

2 ـ 2 ـ 1ـ تحقیقات انجام شده در ایران………………………………………………………………….33

2 ـ 2 ـ 2ـ تحقیقات انجام شده در خارج از ایران………………………………………………………36

فصل سوم: روش پژوهش

مقدمه………………………………………………………………………………………………………………45

3 ـ 1ـ روش پژوهش……………………………………………………………………………………………45

3 ـ 2ـ جامعه هدف، نمونه و روش نمونه گیری………………………………………………………..45

3 ـ 3ـ ابزارهای تحقیق…………………………………………………………………………………………46

3 ـ 3 ـ 1ـ پرسشنامه بهزیستی معنوی……………………………………………………………………….46

3 ـ 3 ـ 2ـ پرسشنامه شادکامی آکسفورد………………………………………………………………….47

3 ـ 3 ـ 3ـ پرسشنامه سلامت عمومی……………………………………………………………………….48

3 ـ 4ـ شیوه اجرای پژوهش………………………………………………………………………………….48

3 ـ 5ـ شیوه تجزیه و تحلیل داده ها………………………………………………………………………..49

فصل چهارم: یافته های پژوهش

مقدمه……………………………………………………………………………………………………………..51

4 ـ 1ـ یافته های توصیفی…………………………………………………………………………………….51

4 ـ 2ـ یافته های استنباطی……………………………………………………………………………………53

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری

مقدمه……………………………………………………………………………………………………………….84

5 ـ 1ـ بحث و نتیجه گیری……………………………………………………………………………………84

5 ـ 2ـ محدودیت های پژوهش……………………………………………………………………………..95

5 ـ 3ـ پیشنهادهای پژوهش…………………………………………………………………………………..96

5 ـ 3 ـ 1ـ پیشنهادهای پژوهشی…………………………………………………………………………….96

5 ـ 3 ـ 2ـ پیشنهادهای کاربردی……………………………………………………………………………96

فهرست منابع……………………………………………………………………………………………………97

منابع فارسی……………………………………………………………………………………………………..97

منابع انگلیسی…………………………………………………………………………………………………102

پیوست ها………………………………………………………………………………………………………107

 

فهرست جدول ها:

عنوان شماره صفحه

جدول 4ـ1: حجم نمونه به تفکیک جنسیت در دانشگاه و حوزه………………………………………51

جدول 4ـ2: میانگین و انحراف معیار بهزیستی معنوی و مؤلفه های آن به تفکیک

دانشگاه و حوزه…………………………………………………………………………………………………….51

جدول 4ـ3: میانگین و انحراف معیار شادکامی به تفیک دانشگاه و حوزه………………………….51

جدول 4ـ4: میانگین و انحراف معیار مؤلفه های سلامت عمومی به تفکیک

دانشگاه و حوزه…………………………………………………………………………………………………….52

جدول 4ـ5: بررسی نرمال بودن داده ها…………………………………………………………………….. 53

جدول 4ـ6: نتایج آزمون همبستگی برای بررسی رابطه بهزیستی وجودی

و شادکامی در دانشجویاندانشگاه شهید باهنر کرمان………………………………………………….. 54

جدول 4ـ7: نتایج آزمون همبستگی برای بررسی رابطه بهزیستی وجودی

و شادکامی در دانشجویان حوزه های علمیه شهر کرمان………………………………………………..55

جدول 4ـ8: نتایج آزمون همبستگی برای بررسی رابطه بهزیستی مذهبی

و شادکامی در دانشجویان دانشگاه شهید باهنر کرمان…………………………………………………..56

جدول 4ـ9: نتایج آزمون همبستگی برای بررسی رابطه بهزیستی مذهبی و شادکامی در

دانشجویان حوزه های علمیه شهر کرمان……………………………………………………………………57

جدول 4-10: بررسی معنی دار بودن مدل رگرسیون………………………………………………….. 58

جدول 4ـ11: نتایج تحلیل رگرسیون چندگانه برای پیش بینی شادکامی براساس

متغیرهای بهزیستی وجودی و مذهبی در دانشجویان دانشگاه شهید باهنر و حوزه های

علمیه شهر کرمان……………………………………………………………………………………………….. 59

جدول4ـ12: نتایج آزمون همبستگی برای بررسی رابطه بهزیستی وجودی و علائم جسمانی

در دانشجویان دانشگاه شهید باهنر کرمان…………………………………………………………………60

جدول 4ـ13: نتایج آزمون همبستگی برای بررسی رابطه بهزیستی وجودی و علائم جسمانی

در دانشجویان حوزه های علمیه شهر کرمان……………………………………………………………..61

جدول4ـ14: نتایج آزمون همبستگی برای بررسی رابطه بهزیستی مذهبی و علائم جسمانی

در دانشجویان دانشگاه شهید باهنر کرمان………………………………………………………………… 62

جدول 4ـ15: نتایج آزمون همبستگی برای بررسی رابطه بهزیستی مذهبی و علائم جسمانی

در دانشجویان حوزه های علمیه شهر کرمان………………………………………………………………63

جدول4ـ16: نتایج آزمون همبستگی برای بررسی رابطه بهزیستی مذهبی وعلائم اضطراب

و اختلال در خواب در دانشجویان دانشگاه شهید باهنر کرمان……………………………………… 64

جدول 4ـ17: نتایج آزمون همبستگی برای بررسی رابطه بهزیستی وجودی و علائم اضطراب

و اختلال در خواب در دانشجویان حوزه های علمیه شهر کرمان……………………………………65

جدول 4ـ18: نتایج آزمون همبستگی برای بررسی رابطه بهزیستی مذهبی و علائم اضطراب

و اختلال در خواب در دانشجویان دانشگاه شهید باهنر کرمان……………………………………….66

جدول 4ـ19: نتایج آزمون همبستگی برای بررسی رابطه بهزیستی مذهبی و علائم اضطراب

و اختلال در خواب در دانشجویان حوزه های علمیه شهر کرمان………………………………….. 67

جدول 4ـ20: نتایج آزمون همبستگی برای بررسی رابطه بهزیستی وجودی و اختلال در

کارکرد اجتماعی در دانشجویان دانشگاه شهید باهنر کرمان…………………………………………68

جدول 4ـ21: نتایج آزمون همبستگی برای بررسی رابطه بهزیستی وجودی و اختلال در

کارکرد اجتماعی در دانشجویان حوزه های علمیه شهر کرمان……………………………………..69

جدول 4ـ22: نتایج آزمون همبستگی برای بررسی رابطه بهزیستی مذهبی و اختلال در

کارکرد اجتماعی در دانشجویان دانشگاه شهید باهنر کرمان………………………………………..70

جدول 4ـ23: نتایج آزمون همبستگی برای بررسی رابطه بهزیستی مذهبی و اختلال در

کارکرد اجتماعی در دانشجویان حوزه های علمیه شهر کرمان…………………………………… 71

جدول 4ـ24: نتایج آزمون همبستگی برای بررسی رابطه بهزیستی وجودی و علائم افسردگی

در دانشجویان دانشگاه شهید باهنر کرمان………………………………………………………………..72

جدول 4ـ25: نتایج آزمون همبستگی برای بررسی رابطه بهزیستی وجودی و علائم افسردگی

در دانشجویان حوزه های علمیه شهر کرمان……………………………………………………………73

جدول 4ـ26: نتایج آزمون همبستگی برای بررسی رابطه بهزیستی مذهبی و علائم افسردگی

در دانشجویان دانشگاه شهید باهنر کرمان……………………………………………………………… 74

جدول 4ـ27: نتایج آزمون همبستگی برای بررسی رابطه بهزیستی مذهبی و علائم افسردگی

در دانشجویان حوزه های علمیه شهر کرمان……………………………………………………………75

جدول 4ـ28: بررسی معنی دار بودن مدل رگرسیون……………………………………………….. 76

جدول4ـ29: نتایج تحلیل رگرسیون چندگانه برای پیش بینی سلامت عمومی براساس

متغیرهای بهزیستی وجودی و مذهبی در دانشجویان دانشگاه شهید باهنر و حوزه های

علمیه شهر کرمان…………………………………………………………………………………………….. 76

جدول 4ـ30: نتایج آزمون یومن ویتنی برای مقایسه میانگین بهزیستی معنوی در دانشجویان

دانشگاه شهید باهنر و حوزه های علمیه کرمان………………………………………………………..78

جدول 4ـ31: نتایج آزمون تی مستقل برای مقایسه میانگین شادی در دانشجویان دانشگاه شهید

باهنر و حوزه های علمیه کرمان………………………………………………………………………….. 79

جدول 4ـ32: نتایج آزمون یومن ویتنی برای مقایسه میانگین سلامت عمومی در دانشجویان

دانشگاه شهید باهنر و حوزه های علمیه کرمان………………………………………………………..80

جدول 4ـ33: نتایج آزمون همبستگی برای بررسی رابطه بهزیستی معنوی با شادکامی

در دانشجویان دانشگاه شهید باهنر کرمان…………………………………………………………….81

جدول 4ـ34: نتایج آزمون همبستگی برای بررسی رابطه بهزیستی معنوی با سلامت عمومی

در دانشجویان دانشگاه شهید باهنر کرمان……………………………………………………………81

جدول 4ـ35: نتایج آزمون همبستگی برای بررسی رابطه بهزیستی معنوی با شادکامی

و سلامت عمومی در دانشجویان حوزه های علمیه شهرکرمان……………………………………..82

 

فصل اول

طرح پژوهش

1 ـ 1 . مقدمه

قشر دانشجو گروهی مهم از جامعه بوده و سرنوشت سازان آینده کشور هستند. در جوامع گوناگون سیاست گذاری ها همواره متوجه این گروه، بررسی ویژگی ها و تربیت آن ها برای دستیابی به آینده مورد نظر بوده است. در ساختار گروه دانشجویی، دانشجویان حوزه و دانشگاه دو گروه اصلی را تشکیل می دهند.

در بررسی هر گروه از افراد باید به این نکته توجه داشت که، انسان موجودی پیچیده و دارای ابعاد وجودی گوناگون است . پیوند مستحکمی که میان این ابعاد وجود دارد، موجب می گردد که نیاز به دیدگاهی چند بعدی و همه جانبه جهت فهم و درک آدمی و کمک به رشد و بهزیستی او، حس گردد.

بهزیستی[1] عاملی مهم در حیطه زندگی فردی و جمعی است که همگان به دنبال دستیابی و گسترش آن در زندگی خود هستند. روانشناسی نقش والایی برای این صفت قائل گشته است. در ابتدای ظهور روانشناسی، تأکید این رشته بر بیماری های روانی و درمان آن ها بود، اما با گذشت زمان «مدل سلامت روانی»، «مدل بیماری» را به چالش کشیده است(کیز[2]، 2002). البته در تاریخ روانشناسی همواره بزرگانی چون جیمز[3]، راجرز[4]، مزلو[5]، فروم[6] و فرانکل[7] برداشت های مثبتی از شخصیت سالم و کنش وری مثبت به دست داده اند. در دیدگاه های نوین روانشناسی مثبت نگر نیز، پژوهشگران برجسته ای چون ریف و سینگر[8] (1998)، سلیگمن و سیکزنتمیهالی[9] (2000) و کیز(2002)، بر لزوم در نظر گرفتن جنبه های مثبت بشر و مفهوم بهزیستی در تعریف سلامت روانی تأکید کرده اند(کیز، 2004).

با تأکید بر بهزیستی، بررسی عوامل مؤثر بر آن به صورت جنبه خاصی از روانشناسی بروز کرد. با ظهور بهزیستی در حیطه روانشناسی، احساس بهزیستی، یکی از ویژگی های مهم افراد دارای سلامت روان شناخته شد.

در طی سال های 1970-1960 جنبشی جهت مطالعه عوامل مرتبط با کیفیت زندگی[10] در ایالات متحده آغاز گردید و شروع یک عقیده تدریجی شد، مبنی بر این که رضایت در زندگی فقط بر پایه عوامل عینی نبوده و به عوامل ذهنی مؤثر در این حیطه نیز توجه گردید. همزمان با این جنبش بود که گروهی به اهمیت اثر معنویت در بهزیستی پافشاری کردند. الیسون[11] (1983) و پالوتزین[12] و الیسون(1982)، استدلال کردند که کیفیت زندگی مفهومی است که بهزیستی مادی، روانی و معنوی در آن دخیل اند(بونت[13]، 2009). بهزیستی معنوی از رابطه دو مفهوم بهزیستی و نقش معنویت در آن شکل گرفت و گسترش یافت که ناشی از توجه به نقش معنویت در بهزیستی فردی بود. در مطالعه ای بر روی دانشجویان سنگاپوری مشخص شد که آنان معنویت را برای آدمی، رشد و بهزیستی او اساسی می دانند (تیو ، کریدی و چان[14]،2012). بهزیستی معنوی[15]، حسی از ارتباط با دیگران، داشتن معنی و هدف در زندگی و داشتن ارتباط و اعتقاد به یک قدرت متعالی است( هاکز ، هال ، تالمن و ریچینز[16]، 1995 ). الیسون (1983)، بیان می دارد که بهزیستی معنوی شامل دو عنصر روانی اجتماعی و مذهبی است. بهزیستی مذهبی شامل ارتباط با یک قدرت متعالی است و بهزیستی وجودی که عنصری روانی ـ اجتماعی است، بیانگر احساس فرد است از اینکه چه کسی است؟ چه کاری و چرا انجام می دهد و به کجا تعلق دارد. این دو بعد در عین جدا بودن، با هم تعامل داشته و احساس سلامت معنوی، رضایت و هدفمندی را به وجود می آورند. به این شکل بهزیستی معنوی نقش والایی در مطالعات مرتبط با بهزیستی و سلامت روان یافت.

سلامت روان[17] یکی از مهم ترین شاخص های سلامت و بهداشت یک جامعه تلقی می شود. سازمان بهداشت جهانی[18] از سال 1946 برای سلامتی سه بعد زیستی، روانی و اجتماعی قائل شده است، اما در اکثر کشورها دو بعد روانی و اجتماعی نادیده گرفته می شوند. از زمان ظهور رسمی روانشناسی سلامت در 1970 ، در مدت زمانی بسیار کوتاه، روانشناسی سلامت به رکن اصلی علوم رفتاری تبدیل شد. جنبه های مؤثر در بررسی رشد و تکامل انسان فراوان بوده و سلامت روان به عنوان یکی از مهم ترین موضوعات روانشناسی سلامت، مطرح است. سلامت روان چیزی بیشتر از نبود اختلال های روانی است و شامل خوب بودن ذهنی، ادراک خودکارآمدی، استقلال و خودمختاری، کفایت و شایستگی، وابستگی میان نسلی و خود شکوفایی توانمندی های بالقوه فکری و هیجانی می گردد(سازمان بهداشت جهانی،2001 ).

در پرداختن به هیجان های مثبت و عوامل مؤثر بر کیفیت زندگی، شادکامی[19] نیز از عوامل مطرح شده در حیطه روانشناسی مثبت نگر است و تأثیر شگرفی بر احساس رضایت و بهزیستی دارد. در گذشته روانشناسی بر هیجان های منفی و اختلال متمرکز بود، اما به تدریج از چند دهه گذشته به بررسی هیجان های مثبت و عوامل مؤثر بر کیفیت زندگی پرداخت. در اکثر تعاریف مطرح شده از شادکامی، تجربه احساس مثبت به چشم می خورد. استوارت، واتسون، کلارک، ابمیر و دیری[20] (2010)، شادی را متشکل از لذت از زندگی، نداشتن احساس منفی مثل اضطراب و افسردگی و داشتن میانگینی از رضایت از زندگی می دانند.

اهمیت دادن به بهزیستی فردی، سلامت روان و شادی همواره مدنظر پژوهشگران علوم انسانی بوده است.در سایه توجه به اهمیت معنویت، به عنوان رکنی اساسی در جامعه ایران، اهمیت بررسی این ابعاد در فرد فرد آدمیان مطرح بوده و هست.

1 ـ 2 .بیان مسأله

این اعتقاد وجود دارد که معنویت[21] و مذهب[22] با یکدیگر همپوشی دارند و هر دو شامل اعتقاد به وجودی مقدس می شوند، اما در حقیقت هریک ویژگی های خود را دارا هستند. وابستگی نسبی این دو مقوله، بررسی این مطلب را که آیا معنویت در مدارس مذهبی ما از دانشگاه ها بالاتر است یا خیر، به صورت سؤالی در ذهن آدمی نمایان می سازد. معنویت در فطرت آدمی ریشه دارد. میلر و تورسن[23] (1999)، بیان داشته اند که دین و معنویت در زندگی افراد نه تنها رایج است بلکه از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد و با دستاوردهای مثبت سلامت مرتبط است. الکینز[24] ( 1998)، پارگامنت، کوئینگ و پرز[25] ( 2000) و بارکر و بوچانان بارکر[26] ( 2005)، بر اهمیت اثر معنویت در سلامت روان تأکید کردند. پنجمین همایش سالیانه معنویت و سلامت روان(2013)، معنویت را به عنوان راه حلی برای مشکلات فعلی در سیستم مراقبت های سلامت ذکر کرده است(http://gwumc.edu). بهزیستی معنوی به عنوان سازه ای که نشانگر ارتباط با قدرتی متعالی(خدا)، خود و دیگران است، از تلاشی جهت ترکیب معنویت و بهزیستی، ایجاد گردید. در جایی که سلامت روان به صورت توانایی سازگاری فردی و احساس بهزیستی کلی، درک می گردد، نتایج فراوانی از تأثیر دین و بهزیستی معنوی بر سلامت روان وجود دارد. جعفری، دهشیری، سهرابی و نجفی(1388) و صفایی راد، کریمی، شموسی و احمدی طهور(1389)، افراد با بهزیستی معنوی بالاتر را دارای سطوح بالاتر سلامت روان یافتند. شادی نیز به عنوان داشتن احساسات مثبت، رضایت از زندگی و نبود احساسات منفی، متأثر از دین و معنویت فردی است. لویس، مالتبی و دی[27] (2005) شادی و بهزیستی روانشناختی را تحت تأثیر دین و معنویت می دانند. گرین و الیوت[28] (2010)، نیز افراد دیندار را دارای سلامت و شادی بیشتر، گزارش کرده اند. با وجود اهمیت بهزیستی معنوی، سلامت روان و شادکامی در هر جامعه و تحقیقات فراوان صورت گرفته، نمی توان ادعا کرد که وضعیت جوامع در این موارد رو به پیشرفت و بهبود است. فراوانی افسردگی در قشردانشجو(امیدیان،1388 ؛ ابراهیم، آدامز، کلی و گلازبروک[29]،2012)، احساس تهی بودن و بی معنایی زندگی، به فراوانی قابل درک و مشاهده است. با توجه به اهمیت بهزیستی معنوی و نقش آن در ارتقاء سلامت روان و شادکامی و با توجه به کمبود منابع موجود در این زمینه، با تأکید بر اهمیت قشر جوان و به ویژه دانشجویان و با هدف توسعه و تکمیل نتایج موجود دراین زمینه، در این پژوهش به دنبال این هستیم که ضمن بررسی و مقایسه رابطه بهزیستی معنوی با شادکامی و سلامت روان در دانشجویان دانشگاه شهید باهنر و حوزه های علمیه شهر کرمان، در پی پاسخ به این سؤالات برآییم که:

آیا بین بهزیستی معنوی با شادکامی و سلامت عمومی در دانشجویان دانشگاه شهید باهنر رابطه وجود دارد؟

آیا بین بهزیستی معنوی با شادکامی و سلامت عمومی در دانشجویان حوزه های علمیه شهر کرمان رابطه وجود دارد؟

[1] – well- being

[2] – Keyes

[3] – James

[4] – Rogers

[5] – Maslow

[6] – Fromm

[7] – Frankl

[8] – Ryff, Singer

[9] – Seligman, Csikszentmihalyi

[10] – quality of life

[11] – Ellison

[12] – Paloutzian

[13] – Bonet

[14] – Tiew, Creedy & Chan

[15] – spiritual well- being

[16] – Hawks, Hull, Thalman & Richins

[17] – general health

[18] – World Health Organization

[19] – happiness