فصل سوم : آشنایی با سازمان اوپک

3-1- علل تأسیس اوپک ….……………………………..……….…………..…… 43

3-2- تاریخچه عملکرد اوپک ……………………………………..…………..….… 44

3-2-1- دوره 70-1960 ………………………………..…………..……………… 44

3-2-2- دوره دوم 1980-1970…………………………………..…………..……… 45

3-2-3- دوره سوم 1985 به بعد ……………………….……………..…………..…… 45

3-3- نیروها و جناح­های درون سازمان اوپک ………….………………………..……… 45

3-4- هدف­های اوپک …………………….……………..………………………….. 47

3-5- عوامل مؤثر در افزایش و کاهش قیمت نفت ….……………..………………..…… 48

3-6- تعیین قیمت نفت از سوی سازمان اوپک .……………..………………………..… 48

3-7- ارتباط اوپک با کشور ایالات متحده آمریکا ………………..……………………… 49

فصل چهارم: پیامدهای جنگ دوم خلیج فارس (حمله عراق به کویت) بر سیاست های سازمان اوپک

4-1- دلایل اهمیت خلیج فارس در ژئوپلتیک جهانی …………………….……………… 55

4-2- دلایل حمله عراق به کویت ………………………………………….………… 49

4-3- آغاز جنگ دوم خلیج فارس، واکنش های گسترده بین المللی ………….……………… 60

4-4- شروع عملیات طوفان صحرا …….……………………………………………… 62

4-5- پیامدهای جنگ دوم خلیج فارس …………………………………………..…… 65

4-6- سیاست های متخذه اوپک در قبال افزایش جهانی قیمت نفت پس از جنگ دوم خلیج فارس…68

فصل پنجم: پیامدهای حادثه یازده سپتامبر 2001 بر سیاست های اوپک

5-1- آغاز حملات تروریستی یازده سپتامبر …………………………………………… 76

5-2- مواضع شخصیت های برجسته جهانی پس از حادثه یازده سپتامبر ………………..…… 77

5-2-1- نطق دبیر کلسازمان ملل متحد…………………………………………….… 78

5-2-2- اظهارات بوش پس از حملات تروریستی یازده سپتامبر …………………………… 78

5-2-3- اظهارات بن لادن و ملاعمر پس از مواضع مقامات آمریکایی در قبال حوادث یازده سپتامبر 80

5-2-4- اظهارات دبیرکل اوپک بعد از حوادث یازده سپتامبر ……………………………… 80

5-3- دیدگاه های مختلف در مورد حادثه یازده سپتامبر ………………………………….. 80

5- 4- پیامدهای حملات تروریستی یازده سپتامبر ………………………………….…… 84

5-4-1- تأثیر حوادث یازده سپتامبر بر مقوله انرژی …………………………………..…. 84

5-4-2- آماده باش کامل نیروهای روسیه ……………………………………………… 87

5-4-3- بحران مالی و سقوط ارزش دلار ……………………………………………… 87

5-4-4- شیوع مجدد اسلام ستیزی …………………………………………………… 88

5-4-5- آغاز جنگ علیه افغانستان و عراق …………………………………………..… 89

5-5- سیاست های متخذه اوپک در قبال افزایش جهانی قیمت نفت پس از یازده سپتامبر 2001.. … 89

فصل ششم: پیامدهای حمله آمریکا به عراق درسال 2003 بر سیاست های اوپک

6-1- حوادث 11 سپتامبر و حمله به عراق ……..……………………….……….…… 101

6-2- زمینه سازی حمله به عراق در صحنه های دیپلماتیک و رسانه ای ………..……….…… 102

6-3- اهمیت انرژی عراق برای ایالات متحده …………..……………………………… 104

6-4- اهمیت چند وجهی نفت عراق برای کشورهای مهاجم …………..……………….… 106

6-5- شروع حمله به عراق در سال 2003 ………..…………………………………… 109

6-6- تحلیل های انجام شده از منظر اقتصاد سیاسی قبل از شروع حمله نظامی علیه عراق ….…. 113

6-7- پیامدهای حمله نظامی علیه عراق …………………………………… 114

6-8- سیاست های متخذه اوپک در قبال افزایش جهانی قیمت نفت قبل و پس از جنگ 2003 علیه عراق …….115

فصل هفتم: پیامدهای بیداری اسلامی بر سیاست های اوپک

7-1- تعریف بیداری اسلامی ………………………….…………………………… 124

7-2- تاریخچه بیداری اسلامی …………..…………………………………………. 125

7-3- ویژگی های بیداری اسلامی …………………..……………………………….. 127

7-4- دیدگاه مقام معظم رهبری در مورد بیداری اسلامی ………………………………… 130

7- 5- موضع آمریکا و دنیای غرب در قبال بیداری اسلامی ………………..……………. 131

7-5-1- حمایت از اصلاحات در راستای حفظ متحدان و جلوگیری از تحولات سریع………… 131

7-5-2- حفظ مهره های وابسته به خود در راستای اهداف استراتژیک آینده ……..….…….… 131

7-5-3- فرسایشی کردن روند انقلاب ها در جهت جلوگیری از تحولات سریع و ناگهانی …..…. 132

7-5-4- الگوسازی برای فرآیند دولت سازی پس ازدوران گذار در مقابل الگوی حکومت دینی-مردمی ………… 132

7-5-5- مداخله نظامی و سرکوب در راستای اهداف استراتژیک و جلوگیری از شدت بحران … 133

7-6- نقش نفت و عوامل اقتصادی در وقوع بیداری اسلامی ………..…………………… 133

7-7- پیامدهای بیداری اسلامی بر سیاست های اوپک …………………………………… 136

نتیجه گیری …………………….………………………………………………… 151

کتابنامه ………………………………….……………………………………… 160

1-1- بیان مسئله

نقش منابع انرژی در حیات اقتصادی جوامع بشری بر کسی پوشیده نیست. از آغاز خلقت انسان، بشر بی نیاز از انرژی نبوده و از منابع مختلف و متنوع انرژی استفاده می کرده است. بنابراین انرژی یکی از مؤلفه های تأثیرگذار در تولید ثروت و قدرت در جهان کنونی به شمار می آید. فلذا تأسیس ساز و کاری برای سامان بخشی به تولید انرژی با عنایت به اهمیت این مسئله امری مورد انتظار بوده که در نهایت با تأسیس سازمان کشورهای صادرکننده نفت با نام اختصاری اوپک (OPEC) محقق شد. سازمان یادشده در شهریور ماه 1339 با حضور نمایندگان ایران، عراق، کویت، عربستان سعودی و ونزوئلا در بغداد تأسیس شد. هدف اصلی این سازمان آنچنان که در اساسنامه اش بیان شده هماهنگی و یکپارچه سازی سیاست های نفتی کشورهای عضو و تعیین بهترین راه برای تأمین منافع جمعی و فردی این کشورها است.(1) از سوی دیگر نیز پیدایش اوپک، واکنشی سیاسی و ضداستعماری از جانب کشورهای در حال توسعه تولید کننده نفت در برابر سیاست های بیدادگرانه شرکت های چند ملیتی بود. چرا که این شرکت ها به منظور حفظ منافع خویش، از ابزارهایی چون کودتا، دخالت سیاسی،رشوه، عهدنامه های استعماری و غیره بهره می گرفتند. علاوه برآن بازار جهانی نفت شاهد انحصار چند قطبی بود که شصت سال بر این بازار حاکم بود. به صورتی که دامنه و نفوذ شرکت های بزرگ نفتی با نام هفت خواهران در دهه 1950، 90 درصد تولید و فروش نفت خام و فرآورده های نفتی را در بر می گرفت. همچنین فهم روز افزون و بیداری افکار عمومی با ظهور یک طبقه روشنفکر و تحصیلکرده در کشورهای خاورمیانه و ونزوئلا نسبت به اهمیت نفت و نقش آن در اقتصاد این کشورها به عنوان عامل دیگری در تأسیس اوپک شناخته می شود. (2)

سازمان اوپک در راستای هماهنگ سازی سیاست های نفتی کشورهای عضو در تعیین قیمت نفت از دو دسته عوامل بنیادین و غیربنیادین تأثیر می پذیرد. از جمله عوامل بنیادین می توان به میزان تقاضای جهانی که این امر خود ناشی از رشد اقتصادی در کشورهای مختلف جهان است؛ اشاره نمود. اما در این بین و با توجه به تحولات پس از جنگ سرد و خروج نظام بین الملل از حالت دو قطبی نقش بحرانهای نظامی بین المللی به عنوان عامل غیربنیادین بر سیاست های اوپک بی بدیل بوده است. (3) با توجه به توضیحات مطروحه در این پژوهش برآنیم که به تأثیر 4 بحران نظامی بین المللی بر سیاست های اوپک بپردازیم که عبارتند از:

1-حمله عراق به کویت 1991 2-حوادث 11 سپتامبر 2001 3-حمله آمریکا به عراق در سال 2003 4-بیداری اسلامی در خاورمیانه 2011-2010

به نظر می رسد که بحرانهای بین المللی با ایجاد محدودیت برای افزایش سرمایه گذاری و افزایش عرضه از یک سو و اعمال اثر روانی بر خریداران، تمایل به افزایش قیمت نفت دارند. در این بین سازمان اوپک با افزایش تولید در کاهش و به تعادل کشیدن قیمت ها ایفای نقش می نماید. اما لزوماً تصمیم اتخاذ شده از سوی اوپک به نفع تمامی اعضاء نبوده است.

1-2- انگیزه و اهمیت تحقیق

با عنایت به این مسئله که نزدیک به نیمی از تولید جهانی نفت و 65 درصد از ذخائر این ماده استراتژیک به کشورهای عضو اوپک تعلق دارد، در عمل عرصه نقش آفرینی زیادی برای این سازمان در اقتصاد سیاسی بین المللی و نیز روندهای جهانی وجود دارد. به عنوان مثال در زمان بحران انرژی در سال 1352 اکثریت اعضای اوپک از ارسال نفت به کشورهای غربی که در جنگ چهارم اعراب و اسرائیل یا «یوم کیپور» از رژیم صهیونیستی حمایت کردند؛ خودداری نمودند. این امر موجب افزایش چهار برابری قیمت نفت شد. اما این نمونه از معدود موارد هماهنگی کشورهای عضو برای استفاده از ابزار انرژی به عنوان مؤلفه ای اساسی در معادلات بین المللی بوده است. در این زمینه نفوذ سعودی ها در اوپک از مهمترین عوامل نگاه تک بعدی و بعضاً بدون ملاحظه نسبت به منافع سایر اعضا بوده است. در این مجال برآنیم که حتی الامکان به یک قاعده کلی در بررسی رفتاری سازمان اوپک در مقابله با تأثیر بحران های بین المللی بر قیمت نفت بپردازیم. از طریق حصول به این مهم می توان به یک پیش بینی نسبتاً مطمئن از وضعیت آینده سیاست های این سازمان و قیمت نفت در بحرانهای احتمالی پیش رو دست یافت.

1-3- سؤال اصلی

تأثیر بحرانهای نظامی بین المللی بر سیاست های اوپک در فاصله سالهای 2011-1991 (جنگ دوم خلیج فارس، 11 سپتامبر 2001، جنگ 2003 عراق و بیداری اسلامی) چه بوده است؟

1-4- فرضیه اصلی

به دنبال وقوع بحران های نظامی بین المللی در مقطع 2011-1991 (جنگ دوم خلیج فارس، 11 سپتامبر 2001، جنگ 2003 عراق و بیداری اسلامی) که منجر به افزایش قیمت نفت شده سازمان اوپک اقدام به اتخاذ سیاست هایی به منظور افزایش تولید برای کاهش قیمت نفت نموده که به نفع تمامی اعضاء نبوده است.

1-5- تعریف مفاهیم و واژگان اختصاصی

بحرانهای نظامی بین المللی: بحران هایی که به عملیات های نظامی می انجامند به طوریکه که قوای نظامی برای ایفای نقش خود ضمن بهره گیری از نیروها و تجهیزات مختلف به اقداماتی مبادرت می ورزند که در مجموع به پیروزی بر دشمن می انجامد (4).

سیاست های اوپک: سازمان اوپک در راستای رسالت جهانی خود اقدام بهتنظیم قیمتنفت تحت تأثیر عوامل مختلف از طریق هماهنگ سازی سیاست های نفتی کشورهای عضو می نماید. به عبارت دیگر تلاش کشورهای عضو «اوپک» در این راستا است که با توجه به ارزش استراتژیکی و طبیعت پایان پذیرمنابع نفتیبهای آن را در حد متناسبی نگه دارند (5).

کشورهای تولید کننده: کلیه کشورهای استخراج کننده نفت اعم از تولید کنندگان اوپک و غیراوپک را در برمی گیرد. اساسنامه اوپک در این خصوص بیان می کند که هر کشوری که مقدار قابل توجهی نفت صادر کند و منافع اساسی مشابهی با منافع کشورهای عضو اوپک داشته باشد به عنوان یک کشور تولید کننده نفت می تواند به عضویت کامل سازمان اوپک درآید (6).

کشورهای مصرف کننده: کلیه کشورهای که بیش از تولید خود نفت وارد می کنند را در برمی گردد.

ذخایر نفتی: مقادیر کشف شده اما بهره برداری نشده نفت که امکان استخراج آنها با امکانات و شرایط اقتصادی موجود میسر باشد (7).

1-6- پیشینه تحقیق