5. پولیس ها (دولت شهرهای) یونانی در ایران…………………………………………..75

6. گِرد شهرهای پارتی……………………………………………………………………..80

7. شهر و شهرنشینی در دوره ساسانیان……………………………………………..87

8. تداوم و تحول شهر و شهرنشینی در سده های نخستین اسلامی………………….92

فصل دوم: عناصر کالبدی در شهرهای ایران با تأکید بر دوره سامانیان………………103

1. ارگ /کهندژ……………………………………………………………………………..104

پیشینه نام…………………………………………………………………………………104

مکان یابی و ساختار ارگ در قلمرو جغرافیایی ایران………………………………….108

ارگ در ایران باستان ……………………………………………………………………….120

ارگ در دوره اسلامی……………………………………………………………………….126

کهندژ در شهرهای عصر سامانی…………………………………………………………130

2. شارستان و ربض (بیرونی)……………………………………………………………….136

مفهوم شارستان و ربض در ایران……………………………………………………….136

شارستان و ربض در دوره سامانیان……………………………………………………….140

دروازه………………………………………………………………………………………..141

کوی / محله………………………………………………………………………………..144

مسجد……………………………………………………………………………………..147

بازار………………………………………………………………………………………….153

میدان……………………………………………………………………………………….156

فصل سوم: مفهوم شهر در ایران با تأکید بر دورۀ سامانیان…………………………….160

1. درآمدی بر مفهوم شهر………………………………………………………………160

2. دستکرت………………………………………………………………………………..163

3. دیه/ ده……………………………………………………………………………………166

4. تسوک…………………………………………………………………………………….174

5. روستا/ روستاک/ رستاق……………………………………………………………….175

6. کوره……………………………………………………………………………………….182

7. قصبه / مصر………………………………………………………………………………186

8. استان……………………………………………………………………………………190

9. بازشناسی مفهوم شهر در ایران………………………………………………………..199

بخش دوم: شهر و شهر نشینی در دوره سامانیان…………………………………….210

فصل یکم: داد و ستد در شهرهای دوره سامانی………………………………………211

1. نقش شهرها در راه های تجاری- فرهنگی دوره سامانیان………………………….213

2. مبادلات پولی و سکه خانه های سامانیان……………………………………………232

فصل دوم: شهر و شهرنشینی در خاستگاه سامانیان…………………………………243

1. شهر واحه های سغد……………………………………………………………………243

2. بازشناسی معنای شهر در سغد……………………………………………………..245

3. نقش رود سغد در ساخت شهرواحه ها……………………………………………250

4. پیشینۀ ساخت شهرواحه های سغد………………………………………………….256

ساخت و خاستگاه اسطوره ای………………………………………………………….256

کاوش های باستان شناختی……………………………………………………………..260

5. نقش تجاری شهرواحه های سغد…………………………………………………263

6.کالبد شهرواحه ها…………………………………………………………………………266

فصل سوم: بخارا نمونه ای از شهرسازی و شکوفایی شهرنشینی…………………271

1. خاستگاه شهر بخارا بر اساس پیشینۀ نام………………………………………….271

بخارا: پیشینۀ شهرنشینی از آغاز تا دورۀ سامانیان…………………………………..277

2. پیشینۀ ساخت شهر…………………………………………………………………..284

3. شکل شناسی شهر در سه سدۀ نخست اسلامی………………………………..287

4. باروها و دروازه های بخارا………………………………………………………………..291

بارو و دروازه های شارستان……………………………………………………………….292

باروها و دروازه های ربض…………………………………………………………………..297

5. سازه های آبی و سازمان آبیاری در شهر بخارا…………………………………..305

6. کوی های شارستان…………………………………………………………………….309

7. بازار در کالبد شهرواحه های بخارا…………………………………………………….312

بازارهای شهر بخارا…………………………………………………………………….313

بازار طواویس…………………………………………………………………………..316

نتیجه گیری…………………………………………………………………………………..322

منابع و مآخذ…………………………………………………………………………………326

چکیده:

دوره سامانیان از مهم ترین دوره های اثرگذار در گستره فرهنگ و تمدن ایران و شهرهای قلمرو حکومتی این دودمان، بستر شکوفایی عناصر گوناگون فرهنگی و تمدنی بوده اند. از دیگر سو، شرایط جغرافیایی و عوامل گوناگون اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی در ساخت و توسعۀ شهرها و شکوفایی شهرنشینی تأثیر داشته اند. از آنجا که شهرپژوهی بر پایه پیشینه تاریخی شهرها از مهم ترین مسائلی است که جامعه کنونی به آن نیازمند است و شهر و شهرنشینی در دورۀ سامانیان دوره ای تأثیرگذار را طی کرد، در این پایان نامه این موضوع مورد بازشناسی و تحلیل قرار گرفته است. در اینجا از نظر زمانی محدوده سده چهارم قمری (دهم میلادی) و از نظر مکانی قلمرو فرهنگی و تمدنی ایران با تأکید بر بخش های شرقی ایران (خراسان و ماوراءالنهر / خراسان بزرگ) را در بر می گیرد. از این رو مسئله اصلی که این پژوهش به آن می پردازد چنین است: پیشینه ساخت شهر و شهرنشینی در ایران و عوامل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی(دهقانان، روستاها، ساختار اقتصاد شهری و… ) و اقدامات سامانیان تا چه اندازه در شکوفایی شهرها و شهرنشینی در دورۀ سامانیان تأثیر داشتند؟

این پژوهش بر اساس روش تحقیق تاریخی و مبتنی بر منابع جغرافیا نگاری و تاریخی انجام گرفته است. دستاوردهای این پژوهش عبارتند از: پژوهش دربارۀ شهرهای سامانی؛ بررسی عوامل گوناگون اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی مؤثر در بالندگی شهرها در آن دوره؛ پژوهش دربارۀ شهرواحه های سغد و بازشناسی ساخت کالبدی شهر بخارا در دورۀ سامانیان. در این راستا شهر در آن دوره بر پایه پیشینه ساخت شهر و تأثیرگذاری دورۀ سامانیان در آن مورد بررسی قرار گرفته است.

پیشگفتار:

علاقه مندی به پیشینه تاریخی و بالندگی فرهنگ و تمدن ایران زمین در دوره های گوناگون، مسئله ای مهم و همیشگی است که نه تنها در این مرز و بوم بلکه در فراسوی مرزهای آن، هر پژوهنده ای را مشتاق مطالعه و تفحص در پیرامون آن می کند. در این میان، دوره سامانیان که از نام دارترین دوره های تأثیرگذار در فرهنگ و تمدن ایران است با اقبال بیش تری از سوی پژوهشگران روبرو بوده و هر کس از دیدگاهی به آن پرداخته است.

نگارنده در طی درس های تاریخ دوره میانه در محضر استاد محترم جناب آقای دکتر اللهیار خلعتبری، مدتی را به راهنمایی و پیشنهاد ایشان سرگرم تهیه طرحی بود برای پژوهش پیرامون موضوعی در راستای «تاریخ در ادبیات دوره سامانیان» که دستاورد اولیه آن ارائۀ چند جلسه بحث در پیرامون خردورزی در آن دوره بود. در همان زمان این پرسش همواره برای نگارنده مطرح بود که چرا سدۀ چهارم قمری که دوره تکوین زبان پارسی دری (نوین) است، بیش ترین سهم را در میان تمام سده های تاریخ ایران در تدوین آثاری در موضوع «المسالک و الممالک» و به تعبیری «البلدان» نویسی داشته است؟ این مسئله در مشورت با استاد محترم راهنما و البته در پی منتفی شدن موضوع پیشین، نگارنده را سرانجام مصمم به تدوین طرحی کرد در راستای پژوهش پیرامونشهر و شهرنشینی در دوره سامانیانکه آنچه در پی می آید دستاورد این طرح است.

بدین سان، بایستی مراتب سپاس گزاری خود را از استاد محترم راهنما، جناب آقای دکتر اللهیار خلعتبری، که در طی دوره کارشناسی ارشد و دکتری بزرگترین مشوق اینجانب در راستای پژوهش پیرامون سامانیان بوده اند، اعلام دارم. ایشان علاوه بر راهنمایی های ارزنده علمی، اختصاص دادنِ بیش ترین وقتِ ممکن و بر عهده گرفتن این مسئولیت، همواره با علوّ طبع و مرام والای خویش، نگارنده را مورد الطاف خویش قرار دادند.

همچنین جناب آقای دکتر علی اصغر مصدق، استاد محترم مشاور، با متانت و گشاده رویی همیشگی، مشاورۀ این پایان نامه را به سان دوره کارشناسی ارشد پذیرفتند و پرسش های نگارنده را در روش تحقیق و ساماندهی این موضوع پاسخ گفتند. جناب آقای دکتر قباد منصور بخت، دیگر استاد محترم مشاور در این پایان نامه، نیز از زمان تدوین طرح تحقیق تا سرانجام یافتن آن، با مشورت های عالمانه خویش در راستای طرح مسئله، بررسی و بازشناسی مفاهیم کلیدی این موضوع و ساماندهی نهایی پایان نامه، همواره نگارنده را صمیمانه و صادقانه یاری کردند. بدین سان از این بزرگواران، مراتب سپاس گزاری و امتنان خویش را اعلام می دارم.

همچنین بایسته است تا سپاس گزاری خویش را از دیگر استادان محترم گروه تاریخ دانشگاه شهید بهشتی که همواره با راهنمایی های عالمانه و محبت های بی شائبه، نگارنده را از مراهم خویش بهره مند ساخته اند، اعلام دارم. از آن میان از جناب آقای دکتر عطاءالله حسنی مدیر محترم گروه و جناب آقای دکتر کریم سلیمانی که داوری این پایان نامه را پذیرفتند و در طی دوره تحصیلی همواره یاریگر نگارنده بوده اند.

همچنین سپاس گزارم از جناب آقای دکتر حسین سلطان زاده، مدیر محترم گروه پژوهش هنر دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکزی، که از پیشگامان شهرپژوهی در ایران و آثار ایشان از مراجع مهم پژوهشی در زمینه تاریخ شهر و شهرنشینی به شمار می روند. ایشان ضمن پذیرفتن داوری این پایان نامه همواره در طی چند سال گذشته در این زمینه نگارنده را از راهنمایی های خویش بهره مند کرده اند. همچنین از جناب آقای دکتر شهرام یوسفی فر، عضو محترم هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، که علاوه بر راهنمایی نگارنده در این موضوع، از پایان نامه دکتری ایشان بهره فراوان بردم، مراتب سپاس گزاری خود را اعلام می کنم.

بایسته است از استادان محترم جناب آقای دکتر ناصر تکمیل همایون و جناب آقای دکتر محمد علی اکبری که همواره راهنما و مشوق نگارنده بوده اند، مراتب سپاس گزاری خود را اعلام کنم.

همچنین سپاس گزاری خود را از خانم دل آرا مردوخی، عضو محترم دفتر پژوهشهای فرهنگی، اعلام می دارم. حروف نگاری، نمونه خوانی و بازنگری این پایان نامه بر عهده ایشان بوده که با وسواس و دقت فراوان آن را به سامان رسانده اند.

بدیهی است که این رساله لغزش ها و نقص هایی دارد و کوشش می شود با راهنمایی های استادان ارجمند، رفع شوند. در پایان توفیق روزافزون و همیشگی این عزیزان را در راستای بالندگی فرهنگ و دانش در این مرز و بوم از درگاه ایزد منان خواستارم.

بخش مقدماتی: درآمدی بر روش تحقیق و منبع شناسی

1- مدخل پژوهش

سامانیان در دوره ای بر بخش های وسیعی از شرق ایران حکمرانی داشتند که از نظر بالندگی فرهنگ و تمدن ایرانی _ اسلامی، دوره ای نام دار است. نقش این دودمان در عرصه سده چهارم قمری (دهم میلادی) از نظر تأثیرگذاری در روند تاریخ فرهنگ و تمدن ایران، چندان مهم است که دوره امارت آنان را با لقب هایی فراتر از دیگر دوره های تاریخی ایران و بر پایۀ اعتلای فرهنگ و تمدن، معرفی کرده اند: عصر «طلایی فرهنگ و تمدن ایرانی- اسلامی»، «عصر زرین فرهنگ ایران» و «دورۀ رنسانس ایرانی- اسلامی».[1] در این دوره دستاورد های عصر انتقال زمینۀ بالندگی جنبه های گوناگون فرهنگی و تمدنی را فراهم آورد و بخش های شرقی ایران به عنوان خاستگاه و قلمرو سامانیان، بستر این جریانِ اثرگذار بود.

دربارۀ اوضاع سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی دورۀ سامانیان، همچنین جغرافیای تاریخی و تاریخ محلی و جغرافیای تاریخی شهرهای ایران در آن دوره، تا کنون تأملات، مطالعات و پژوهش های بسیاری انجام گرفته و از این نظر می توان پنداشت، به دلیل ویژگی های این دوره، از خوش اقبال ترین دوره های تاریخی ایران بوده که توجه مورخان و جغرافی نگاران قدیم (به ویژه در همان دوره) و پژوهشگران دورۀ معاصر را به خود معطوف کرده است. دربارۀ بیش تر شهرهای این دوره، دست کم تک نگاشته های علمی یا دربارۀ برخی از آن شهرها مانند بلخ، سمرقند، بخارا، نیشابور، مرو، هرات و … کتاب ها و مقاله های بسیاری به پژوهش و نگارش درآمده است. از این رو، همین امر دست کم دو موضوع را مورد تأکید قرار می دهد:

نخست آن که دوره ای است مهم و تأثیرگذار که به رغم انجام مطالعات و پژوهش های بسیار همچنان جای آن دارد تا دربارۀ موضوع های گوناگون آن تحقیق علمی صورت گیرد. دیگر آن که، شاخصه ها و عناصر گوناگون فرهنگ و تمدن ایران در این عصر به گونه ای از «سامانِ» اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی نائل آمدند، که از این رو جای آن دارد این مشخصه ها بر اساس تأثیرپذیری از پیشینۀ تاریخی ایران و اسلام تا آن زمان و اثرگذاری در روند تاریخ ایران و اسلام پس از آن، مورد تأمل قرار گیرند. در این میان بر اساس علاقه ای که نگارنده نسبت به دورۀ سامانیان، همچنین به موضوع «شهرپژوهی» داشت، شهر و شهرنشینی در این دوره را مورد مطالعه قرار داد. در بررسی شهر و شهرنشینی در دورۀ سامانیان و با تأکید بر پیشینۀ این مسئله در ایران، بخش قابل تأملی از مطالعه به جریان تاریخی و مفاهیم کلیدی آن در ایران برای فهم واقعی از شهر در دورۀ سامانیان، اختصاص یافته است.

اهمیت موضوع شهر و شهرنشینی در دورۀ سامانیان:

پیدایش و بالندگی شهر و شکوفایی شهرنشینی در گسترۀ جغرافیای طبیعی و تاریخی ایران زمین (ایرانشهر)، متأثر از عوامل طبیعی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی گوناگونی بوده است که با در نظر گرفتن این عوامل در حوزه های گوناگون علمی مانند جغرافیایی (طبیعی و انسانی –شهری و روستایی)، تاریخی، جامعه شناسی، علوم اقتصادی ، سیاسی و… می توان جریان شکل گیری شهر و برقرار شدن زندگی شهری یا شهرنشینی را از سپیده دم تا تکوین و شکوفایی آن، بررسی کرد. گستردگی جغرافیایی، تنوع ساخت فضایی- کالبدی، اهداف، انگیزه ها و شیوه های بیش و کم متفاوت استقرار در مکان های گوناگون، نقش جامعه، اقتصاد، فرهنگ و … در پویایی شهرها و اثرگذاری شهرها بر جنبه های گوناگون زندگی انسان و دَه ها دلیل دیگر باعث شده اند تا شهرنشینی همچنان نیازمند مطالعات و کاوش های گسترده و دامنه دار از دیدگاه تاریخی باشد.

امروزه توجه به رشته هایی مانند جامعه شناسی شهری، اقتصاد شهری، جغرافیای شهری، و گروه های گوناگون شهرپژوهی در عرصه های تاریخی، باستان شناسی، فرهنگ و مدنیت و… برآمده از نیازهای اساسی جوامع به شناخت بستر و محیط زندگی و پویایی آن است. در این راه نظریه های گوناگون از سوی پژوهشگران رشته ها و عرصه های مختلف علمی ارائه شده که نشان دهنده اهمیت این موضوع در سطح منطقه ای و جهانی است. در چنین شرایطی، نقش پیشگامان مدنیت و سرزمین هایی که خاستگاه و بستر نخستین شهرها یا نخستین جوامع شهرنشین بوده و دوره های گوناگونی از بالندگی شهرنشینی را تجربه کرده اند، بیش از پیش نمایان می شود.

شهر به عنوان بستر پویایی و تکوین هر جامعۀ برخوردار از ویژگی ها و مؤلفه های تمدن، ریشه در تلاش های جامعه ای دارد که با قدم و اندیشه در طی چندین هزاره زمینه های پیدایش و شکوفایی آن را فراهم آورده اند. از این رو شهر می تواند نماد جوامعی باشد که بر شالوده و بنیاد و بر سیما و پیشینه مدنیت خود می بالند.

در سرزمینی که به تعبیر تاریخی «ایرانشهر» یا «ایران زمین» خوانده می شود، شهر همواره پایگاه و پهنۀ انتقال دهنده دستاوردهای جامعه ایرانی در دوره های گوناگون بوده است. از این رو شهر و شهرنشینی در ایران ریشه و پیشینه کهن دارد. چندان که در سیر تکوین جامعه ایران توأمان با دیگر شیوه های زندگی، همچون روستانشینی و شبانکارگی، همواره سهم قابل تأملی داشته است. ساخت شهر و زندگی شهری یا شهرنشینی در ایران پیش از اسلام در دوره ای دست کم سه هزارساله به تجربه هایی نائل آمد که در دوره های گوناگون، بالندگی خود را نوید بخشید. شهر در ایران پیش از اسلام و پس از آن، از تلاقی و تعامل اندیشه ها و سنت های مختلف بهره برد و پویایی زندگی و تمدن بر اساس شهر و واحدهایی که زمینه بالندگی آن را فراهم آوردند(ده، روستا و…)، در ساختاری هماهنگ از فرهنگ، جامعه، اقتصاد و سیاست بر گستره جغرافیایی این سرزمین پایداری خود را بردوام نگه داشتند. از این رو، دست کم می توان باور داشت که به رغم رویدادهای گوناگونی که در طی هزاران سال بر سر شهرهای ایران گذشته و با آنها خو کرده و راه خود را پیموده اند، هنوز هم می توان به رغم گسترش پیوندهای میان شهرها در پهنه جهان صنعتی امروز نشانه های بالندگی های گذشته را به وضوح مشاهده کرد!

پس از اسلام با آنکه شهرهای ایرانی طی دو سده دچار آشوب های سیاسی و رکود اقتصادی شدند، اما در سده سوم قمری رو به توسعه گذاشتند و در عصر فرمانروایی دو دودمان سامانیان آل بویه، با تلاش های فکری اندیشمندان، شهرسازان و معماران بنیان شهرها در تلفیقی از هویت ایرانی _ اسلامی قرار گرفت.

پیشینه تحقیق:

دربارۀ شهر و شهرنشینی در ایران، تاكنون پژوهش های گوناگونی انجام گرفته است كه هركدام از دیدگاهی قابل تأمل و دربردارندة آگاهی هایی هستند. باستان شناسان در بررسی پیشینۀ شهرنشینی و چگونگی پیدایش و بالندگی نخستین شهر ها و تشخیص «شهر» از «غیرشهر» براساس كاوش های علمی، پژوهش های گوناگونی انجام داده اند. مطالعة این پژوهش ها برای بررسی خاستگاه و چگونگی پیدایش و بالندگی نخستین شهرها یا بستر کُهن شهر های ایران اهمیت فراوان دارد. كوشش هایی كه در این زمینه انجام شده است در آغاز به تأثیر كاوش های باستان شناسی به صورت تك نگاشته هایی توسط محققان غربی در راستای گزارش های علمی کاوش ها به سامان رسید كه در فصل یكم از بخش یكم این پایان نامه مورد توجه قرار گرفته اند. از دیگر سو کاوش های گوناگونی که به ویژه از سوی باستان شناسان روسی در دهه های 1950 تا 1960 انجام گرفت، برای بررسی وضعیت شهرهایی که در سده چهارم قمری خاستگاه سامانیان و در قلمرو آنها بودند، اهمیت بسیار دارد.[1]اما در ایران پژوهش های درخور توجهی انجام شده كه از آن میان است،آغاز شهرنشینی در ایراننوشتة یوسف مجیدزاده به عنوان «نخستین اثر پژوهشی در ادبیات باستان شناسی فارسی» با موضوع شهرنشینی در ایران.[2]از آن پس تلاش های دیگری توسط صادق ملك شهمیرزادی در قالب مقاله ها و كتاب های گوناگون[3]و پژوهش اخیر سید منصور سیدسجادی تحت عنواننخستین شهر های فلات ایران،[4]شایان توجه و بررسی هستند. در پژوهش های تاریخی نیز كتاب نامدارشهر های ایران در روزگار پارتیان و ساسانیاننوشتۀ ن. پیگولوسكایا[5]تا به امروز جزو مهم ترین آثار پژوهشی در بررسی وضعیت شهر ها و شهرنشینی در دو دورة پارتیان (250 ق.م ـ 226 م) و ساسانیان (226ـ651 م / 31 ق) به شمار می رود. پژوهش های جغرافیایی پژوهشگرانی مانند و. و. بارتولد[6]و گی لسترنج (گای لیسترانج)[7]نیز نخستین تلاش های شهرپژوهی جغرافیایی در این زمینه به شمار می روند که در بررسی منابع و مآخذ مورد تأمل قرار گرفته اند.

مقالة مفصل «ویژگی های تاریخی شهرنشینی در ایران دورة اسلامی» نوشتة احمد اشرف،[8]در واقع نگرش جدیدی به بررسی تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران ایجاد كرد كه هنوز پس از سه دهه از تاریخ تألیف آن، بررسی پژوهش های انجام گرفته نشان می دهد آن مقاله الگوی پژوهشی تاریخ شهرنشینی در ایران به شمار می رود! بررسی مفهوم شهر، بنیان گذاری، گسترش و زوال شهر ها، سیمای شهر ها، بنیان های زندگی شهری (دستگاه حكومت شهر، دستگاه مذهبی شهر، انجمن های صنفی) و رابطة شهر و ده و مفهوم مناطق شهری، مباحثی هستند كه اشرف در این مقاله به آنها پرداخته است.

دو كتابروند شكل گیری شهر و مراكز مذهبی در ایرانومقدمه ای بر تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران، نوشتة حسین سلطان زاده،[9]و برخی دیگر از کتاب ها و مقاله های وی پس از مقالة اشرف مهم ترین پژوهش هایی بودند كه در چند دهۀ اخیر در این زمینه انتشار یافتند. هر دو كتاب سیر تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران را دربر دارند، اما كتاب نخست مبتنی بر شكل گیری، بالندگی و اثرگذاری مراكز مذهبی شهر های ایران است و دومی كه سیمای كلی موضوع شهر و شهرنشینی را دربرمی گیرد نگاهی است همه جانبه، اما به اختصار به این گونه مباحث پرداخته است: شهر و شهرنشینی در ایران، عوامل مؤثر در پیدایش شهر ها، عناصر و ساخت شهر، ویژگی های شهر و شهرنشینی در ایران ماند ساخت اجتماعی، شیوة ادارة شهر، قواعد و مقررات شهر، رابطه شهر و روستا، همچنین بررسی عناصر و اجزای اصلی شهر مانند محله، بازار، مسجد، مدرسه، میدان، ارگ، و بارو، ویژگی های اقتصادی روستا در ایران و… .

كتاب ازشار تا شهرنوشته سید محسن حبیبی[10]كه تحلیلی تاریخی است از مفهوم شهر و سیمای كالبدی آن، بر پایۀ سیر تاریخ پیدایش و تكوین شهر در ایران و بر مبنای پایان نامه كارشناسی ارشد وی در سال 1355 تألیف شده است. تطبیق دو كتابِمقدمه ای بر تاریخ شهر و شهرنشینی در ایرانو ازشار تا شهرنشان می دهد كه كتاب نخست بیشتر بر پایة داده های تاریخی و پژوهش های مفصل در این زمینه سامان یافته است، اما در كتاب ازشار تا شهر، گاه مواردی بیان شده است كه نیاز به بررسی های بیشتر دارد و در پایان نامة حاضر برخی از این موارد برشمرده شده اند. با این همه، هر دو اثر و در پیوند با آنها مقالة احمد اشرف جزو مهم ترین پژوهش هایی بوده اند كه مورد توجة نگارنده قرار گرفته اند.

در میان پایان نامه هایی كه در زمینه شهرپژوهی نوشته شده است، پایان نامة دكتری شهرام یوسفی فر با عنوانساختار اقتصاد شهری در ایران دوره سلجوقیان،[11]بیشتر مورد توجه و استفاده نگارنده بوده است. این پایان نامه پژوهشی است مفصل در تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران كه البته ساختار تحقیقی آن در این زمینه مبتنی بر پژوهش های پیش گفته، بوده است. بخش قابل توجهی از این رساله منبع شناسی مفصل پیرامون پژوهش دربارۀ شهر های ایران، سیر تاریخ پیدایش و تكوین شهر در ایران، عناصر كالبدی شهر و ویژگی های زندگی شهری اعم از اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و به ویژه ساختار اقتصادی را دربرمی گیرد. اگرچه موضوع رساله، اقتصاد شهری در دورۀ سلجوقیان است اما كلیاتی كه دربارۀ تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران تا پایان دورۀ سلجوقیان و در برخی موارد پس از آن ارائه می دهد، در جای خود پژوهشی مفصل و مستقل از موضوع به شمار می رود. بازشناسی مفهوم شهر از دیدگاه اقتصاد شهری، جامعه شناسی شهری، مفهوم تاریخی شهر در ایران و مباحثی از این دست در واقع بحث های مهمی هستند كه از دیدگاهی برای نخستین بار از نظر تاریخی مورد تأمل قرار گرفته اند، تا آن جا كه وی را به ارائه تعریفی مفصل از شهر براساس مطالعات تاریخی رهنمون كرده است. برخی از موضوع های پیشنهادی در این رساله برای انجام پژوهش مفصل تر مورد توجه نگارنده بوده كه به آنها پرداخته شده است؛ مانند عناصر كالبدی در شهر های ایران (فصل دوم از بخش یكم)، مفهوم شهر در ایران (فصل سوم از بخش یكم) و بررسی مفهوم شهر در زبان و ادبیات رایج در ایران در دوره های گوناگون، بازشناسی سلسله مراتب ارضی ـ اداری در تقسیمات کشوری مانند دستكرت، دیه، تسوك، روستا، كوره، قصبه و مصر، استان و مفاهیم دیگری از این دست.

مجموعه مقالاتشهر های ایرانبه كوشش محمدیوسف كیانی در چهار جلد از مهم ترین آثار پژوهشی است كه به ویژه در بررسی ساخت شهر در ایران و كالبد شهر ها تألیف شده اند. مقالات این كتاب را پژوهشگرانی تألیف كرده اند كه هر یك دربارۀ موضوعی كه به آن پرداخته اند، صاحب نظر بوده و یا پژوهش های باستان شناختی و شهر سازی پیرامون شهر های گوناگون ایران انجام داده اند. دیگر كتاب شایان توجه همراه با این اثر،پایتخت های ایران[12]است كه آن هم به كوشش محمدیوسف كیانی مجموعه ای از مقالات پژوهشگران حوزه های علمی باستان شناسی، تاریخ و شهر سازی را دربرمی گیرد.[13]شهرنشینی در اسلامكه مجموعه ای است از مقالات علمی كنگرۀ بین المللی شهرنشینی در اسلام[14]پیرامون ساخت شهر، زندگی شهری، اقتصاد شهری، مفاهیم در پیوند با شهر و… از دیگر آثاری است كه پژوهشگران مباحث شهرپژوهی و تاریخ در مركز «مطالعات فرهنگی خاورمیانه ای توكیو» به سامان رسانده و در سال 1383 به فارسی برگردانده شده است.[15]

مجموعه مقاله های سه دوره كنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران در ارگ بم از مهم ترین اقداماتی است كه تاكنون در راستای شهرپژوهی در ایران براساس معماری و شهرسازی انجام شده است. این كنگره ها توسط سازمان میراث فرهنگی كشور و به كوشش باقر آیت الله زاده شیرازی در سال های 1374، 1378، 1385 برگزار شدند كه مقاله های ارائه شده در سه مجموعه انتشار یافته اند. این مقاله ها پیشینة تاریخی شهر ها، پیدایش و تكوین شهر ها، عناصر كالبدی و معماری شهر ها، شهرنشینی و مفاهیم در پیوند با شهر و شهرنشینی و دیگر موضوع های شهرپژوهی را دربرمی گیرند.

چنان که در آغاز این نوشتار اشاره شد، دربارۀ تاریخ سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی دورۀ سامانیان نیز پژوهش های قابل توجهی انجام گرفته است كه از آن میان است پایان نامه های دورۀ دكتری جواد هروی دربارۀ اوضاع سیاسی و اجتماعی آن دوره و محمدرضا ناجی دربارۀ فرهنگ و تمدن اسلامی در دورة سامانیان. پیش از این آثار نیز پژوهش های برجسته ای توسط پژوهشگران این عرصه انجام شده است كه از آن میان است تألیفات ریچارد نلسون فرای به ویژه دربارۀ بخارا و همچنین اثر پژوهشی آدام متز دربارۀ تمدن اسلامی در سدۀ چهارم كه در این آثار به شهر و شهرنشینی این دوره نیز پرداخته اند.

از این گذشته برخی پژوهش های دیگر در راستای ماهیت شهرهای قلمرو اسلام (مدینه اسلامی) به ویژه در سده های میانه مورد توجه هستند که در بحث پیرامون منابع تحقیق در بخش تاریخ های محلی و در بحث دربارۀ عناصر کالبدی و مفهوم شهر معرفی شده اند.

[1] نتیجه کاوش های باستان شناسان روسی در برخی کتاب ها منتشر شده است. از آن میان است:

گرگوار، فرامکین، باستانشناسی در آسیای مرکزی، ترجمۀ صادق ملک شهمیرزادی (تهران: موسسۀ چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه،1372).

UNESCO, History of Civilization of Central Asia, 5 volumes, UNESCO: 1992.

ترجمه اثر فوق با این مشخصات انتشار یافته است:تاریخ تمدن های آسیای مرکزی.ترجمۀ صادق ملک شهمیرزادی (تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه، 1375-1376).

[2] یوسف مجیدزاده،آغاز شهرنشینی در ایران(تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1368).

[3] مانند: صادق ملک شهمیرزادی،مبانی باستان شناسی ایران، بین النهرین، مصر (مجموعه دروس باستان شناسی و هنر پیش از تاریخ)، تدوین حسین محسنی و محمدجعفر سروقدی (تهران: جهاد دانشگاهی و محیا، 1373). همو، «بررسی مفهوم شهر از دیدگاه باستان شناسی»، مجموعه مقالاتدومین کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران–ارگ بم (تهران: سازمان میراث فرهنگی، 1378)، ج1، ص 31- 40.

[4] سید منصور سیدسجادی،نخستین شهرهای فلات ایران، 2 جلد (تهران: سمت، 1384).

[5] Nina Viktorovna Pigulevskaja (1894 – 1970)