فصل اول:مقدمه

1-1- اهمیت و ضرورت تحقیق. 6

1-2- هدف تحقیق. 7

1-3- پیشینه تحقیق. 7

1-4- روش تحقیق. 8

فصل دوم: تاریخ پزشکی ایران

2-1- منشأ فن طبابت.. 12

2-2- تاریخ طب قبل از اسلام. 12

2-3- تاریخ طب پس از اسلام. 13

2-4- نقش نهضت ترجمه در تاریخ پزشکی. 14

2-5- دوران تألیف و تصنیف کتاب های پزشکی. 15

2-6- زبان تألیفات پزشکی. 16

فصل سوم:فردوس الحکمه

3-1- سبک از نظر لغوی و اصطلاحی. 19

3-2- نگاهی به زندگی ابن ربّن طبری. 20

3-3- آثار و مؤلفات ابن ربّن طبری. 22

. 22

3-5- شیوه ی نگارش ابن ربّن طبری. 24

. 25

3-6-1- اسلوب جمله ی اسمیه. 26

3-6-1-1- مبتدا معرفه + خبر نکره 26

3-6-1- 2- مبتدا معرفه + خبر معرفه. 26

3-6-1-3- مبتدا معرفه + خبر جمله. 27

3-6-1-4- مبتدا معرفه + توالی خبر 27

3-6-1-5- خبر مقدم + مبتدا مؤخر 27

3-6-1-6- نواسخ و کاربرد آن. 27

3-6-2- اسلوب تأکید. 28

3-6-2-1- تأکید به تکرار 29

3-6-2-2- تأکید قصر 29

3-6-2-3- تأکید به حروف.. 30

3-6-2-4- تأکید معنوی. 30

3-6-3- اسلوب عطف.. 31

3-6-4- اسلوب حال. 32

3-6-5- اسلوب تمییز 33

3-6-6- اسلوب أفعل تفضیل. 34

3-6-7- اسلوب إلّا أنّه. 35

3-6-8- اسلوب صفت.. 35

3-6-9- اسلوب موصول های اسمی. 36

3-6-10- اسلوب تعلیل. 37

3-6-11- اسلوب تقسیم. 37

3-6-12- اسلوب جمله ی فعلیه. 38

3-6-13- اسلوب شرط. 39

. 41

فصل چهارم: الحاوی

4-1- نگاهی به زندگی ابوبکر محمّد بن زکریای رازی. 43

4-2- مهمترین آثار رازی در علوم پزشکی. 44

. 45

4-4- شیوه ی نگارش ابوبکر محمّد بن زکریای رازی. 46

. 47

4-5-1- اسلوب جمله ی اسمیه. 47

4-5-1-1- مبتدا معرفه + خبر نکره 47

4-5-1-2- مبتدا معرفه + خبر معرفه. 47

4-5-1-3- مبتدا معرفه + خبر جمله. 47

4-5-1-4- مبتدا معرفه + توالی خبر 48

4-5-1-5- خبر مقدم + مبتدا مؤخر 48

4-5-1-6- نواسخ و کاربرد آن. 48

4-5-2- اسلوب تأکید. 49

4-5-2-1- تأکید به تکرار 49

4-5-2-2- تأکید قصر 49

4-5-2-3- تأکید به حروف.. 50

4-5-2-4- تأکید معنوی. 50

4-5-3- اسلوب عطف.. 50

4-5-4- اسلوب تحذیر 51

4-5-5- اسلوب حال. 52

4-5-6- اسلوب تمییز 53

4-5-7- اسلوب أفعل تفضیل. 53

4-5-8- اسلوب إلّا أنّه. 54

4-5-9- اسلوب صفت.. 54

4-5-10- اسلوب موصول های اسمی. 55

4-5-11- اسلوب تعلیل. 55

4-5-12- اسلوب تقسیم. 56

4-5-13- اسلوب جمله ی فعلیه. 57

4-5-14- اسلوب شرط. 58

. 59

فصل پنجم:کامل الصناعه الطبیه

5-1- نگاهی به زندگی ابن عباس.. 61

5-2- آثار و مؤلفات ابن عباس.. 62

. 62

5-4- شیوه ی نگارش ابن عباس.. 64

. 66

5-5-1- اسلوب جمله‏ی اسمیه. 66

5-5-1-1- مبتدا معرفه + خبر نکره 67

5-5-1-2- مبتدا معرفه + خبر معرفه. 67

5-5-1-3- مبتدا معرفه + خبر جمله. 67

5-5-1-4- مبتدا معرفه + توالی خبر 67

5-5-1-5- خبر مقدم + مبتدا مؤخر 67

5-5-1-6- نواسخ و کاربرد آن. 67

5-5-2- اسلوب تأکید. 68

5-5-2-1- تأکید به تکرار 68

5-5-2-2- تأکید قصر 68

5-5-2-3- تأکید به حروف.. 69

5-5-2-4- تأکید معنوی. 69

5-5-3- اسلوب عطف.. 69

5-5-4- اسلوب حال. 70

5-5-5- اسلوب تمییز 71

5-5-6- اسلوب أفعل تفضیل. 71

5-5-7- اسلوب إلّا أنّه. 72

5-5-8- اسلوب صفت.. 72

5-5-9- اسلوب موصول های اسمی. 73

5-5-10- اسلوب تعلیل. 73

5-5-11- اسلوب تقسیم. 74

5-5-12- اسلوب جمله ی فعلیه. 75

5-5-13- اسلوب جمله ی شرط. 76

. 77

فصل ششم: نتایج

. 79

. 81

. 82

6-4- نتیجه کلی. 86

منابع و مآخذ: 87

مقدمه

 

اسلوب یا سبک نوشتاری به معنای روش بیان اندیشه و احساسات در قالب واژگان است بنابراین اسلوب ارتباط تنگاتنگی با اندیشه و موضوع نوشته دارد. در تقسیم­بندی­های اسلوب های نوشتاری، اسلوب کتاب­های طب سنتی، از اسلوب­های علمی به­ شمار می­آید.

سبک نوشتاری اسلوب­های علمی با دیگر اسلوب­ها متفاوت است. در این اسلوب ایجاز و اطناب کم­رنگ می­شود و عواطف و احساس نویسنده در این شیوه بر خلاف شیوه­ی ادبی در نوشته تاثیر ندارد و از مسائل زیبایی شناسی همچون تشبیه و استعاره و کنایه و تضاد و ترادف صحبت کرده نمی شود. تنها هدف نویسنده بیان واقعیت­های علمی است که از طریق تجربه به دست آورده است و به دنبال استفاده از اسلوب­هایی است که بتواند این معانی را به گونه­ای آشکار برای مخاطب خود بیان کند.

درنگ در برخی از آثار پدید آمده در قرن‏های دوم تا آغاز قرن ششم نشان می‏دهد که بیشتر آثار این قرون به زبان عربی یعنی زبان علمی رایج اوائل دوره‏ی تمدن اسلامی است.

با توجه به رویکرد جامعه به طب سنتی و گسترش رشته‏های طب سنتی و دارو‏سازی سنتی و نیز عربی بودن بیشتر منابع این دو رشته‏ی نوپا، ضرورت بررسی سبک کتاب‏های طب و دارو‏سازی سنتی آشکار گردیده است.

تاریخ پزشکی یکی از کهن‏ترین تاریخ‏های جهان است، زیرا بشر از آغاز زندگی با درد و رنج و بیماری همراه بوده و برای رفع آن می‏کوشیده است. چون اگر کمال مطلوب انسان، تندرستی باشد همواره در برابر آن درد و بیماری خود‏نمائی می‏کرده است. بنابراین به طور قطع می‏توان گفت از همان روزی که انسان درصدد رفع بیماری و درد بر‏آمده است تاریخ پزشکی آغاز می‏شود و اولین کسی که توانسته از خود و یا از دیگری رفع درد و بیماری نماید اولین درمانگر یا پزشک جهان بوده است. (ر.ک: تجدد، 1391: 11).

این که دانش پزشکی چگونه به وجود آمده است و یا چه اقوامی پایه‏گذاران آن در جهان بوده اند، به روشنی معلوم نیست. کتاب‏های تاریخ پزشکی قدیم مانندطبقات الأطباء و الحکماءتألیف ابن جُلجُل (377 هـ . ق)،عیون الأنباء فی طبقات الأطباءاثر ابن أبی أصیبعه (643 هـ . ق)،تاریخ الحکماءنوشته‏ی عبدالکریم شهرستانی (548 هـ . ق)، وتاریخ الحکماءنوشته‏ی ابن قفطی (568 هـ . ق) و کتابالفهرستتألیف ابن ندیم (438 هـ . ق)، نظریه‏های گوناگونی در این مورد بیان داشته‏اند. (ر.ک: کیانی و دیگران، 1390: 247).

درباره‏ی پیشینه‏ی پزشکی نمی‏توان تاریخی قائل گردید چرا که از تمدن‏های خیلی قدیم اطلاعات زیادی در دست نیست که بتوان از تاریخ علوم و یا یکی از رشته‏های آن که علم پزشکی است آگاه گردید ولی بطور مسلم می‏توان گفت که پزشکی قبل از تاریخ‏ بر اساس تجارب و کارهایی بوده که بشر در جریان زندگی خود در برخورد با حوادث و مبارزه با بیماری‏ها آموخته و آن ها را مورد استفاده قرار داده است. (ر.ک: تجدد، پیشین).

طب و اخلاق پزشکی در بین ایرانیان از قدمتی طولانی برخوردار است. از قدیمی‏ترین روزگاران امر طبابت در ایران با دیانت توأم بوده است، طب باستانی ایران با آیین زرتشت و تعلیمات اوستا پیوندی جدایی‏ناپذیر داشته است. (غفاری، 1389: 16).

اوستا و دیگر متون زرتشتی (دینکرت و بُندهش) گواهی بر دیرینگی پزشکی در ایران است که دو ویژگی بارز آن توجه به بهداشت محیط و پیش‏گیری از برخی بیماری‏ها بوده است. علاوه بر این، ایرانیان از دیرباز گیاهان دارویی را می‏شناختند و از آن ها برای درمان بیماری‏ها سود می‏جستند. آریایی‏ها، نخستین دولت ایرانی، یعنی دولت ماد را در سده‏ی هفتم یا هشتم پیش از میلاد، در غرب ایران پایه‏ریزی کردند. سپس به ترتیب سلسله‏های هخامنشی (330- 559 پیش از میلاد)، اشکانی (250 پیش از میلاد تا 226 م) و ساسانیان (226- 652 م) بر سر کار آمدند. (ر.ک: عزیزی، بی تا: 24).

نخستین پزشک آریایی به نام تریتا یا آترت، از دیدگاه زرتشت و اهورامزدا شخصی پرهیزگار، دانا و توانا بود که با گیاهان و خواص آن ها آشنایی فراوان داشت و برای درمان بیماری‏ها از عصاره‏های گیاهانی که خود استخراج می‏کرد، استفاده می‏نمود. همچنین، در تمدن ایران باستان در کتیبه‏های مربوط به زمانهخامنشیان، از زعفران به عنوان گیاه دارویی با خواص و کاربرد بسیار، فراوان یاد شده است. (ر.ک: پناهی آراللو، 1391: 56).

در زمان شاهان هخامنشی، پزشکی ایران به سبب ارتباط با یونانیان، به پیشرفت‏هایی دست‏ یافته بود و در دوران اشکانیان، ایرانیان با کتاب‏های یونانی بیشتر آشنا شدند و برخی از آن ها را به زبان های ایرانی برگرداندند. درعصر ساسانی، به گسترش دانش و فرهنگ توجه ویژه‏ای شده و ولایت فارس مهد تمدن ساسانیان بوده است. (ر.ک: عزیزی، پیشین).

گندی شاپور یکی از مهمترین شهر‏های فرهنگی ایران عهد ساسانی بوده است که به زبان سُریانی «بت لا‏پات» (Beth Lapat) و به عربی جُندی شاپور نامیده می‏شد. (ر.ک: پیشین: 25).

شهر گندی شاپور در استان خوزستان کنونی، در نزدیکی شوشتر ساخته شده است. «در ابتدا دانشگاه تحت نظارت کلیسای نسطوری اداره می‏گشت. در دوران خسرو انوشیروان (531 – 578 م ) این دانشگاه به یک مرکز بزرگ علمی و پزشکی تبدیل گشته بود و در بیمارستان آن عده‏ی زیادی از پزشکان ممتاز به خدمت مشغول بوده‏اند که از مهمترین آن ها (خاندان بُختیشوع از قرن هفتم تا دهم میلادی در گندی شاپور و بغداد به طبابت و چشم پزشکی پرداخته‏اند) و ماسویه (خاندان ماسویه از قرن هفتم و هشتم میلادی در گندی شاپور و بغداد طبابت کردند) را می‏توان نام برد. (جمعی از نویسندگان، 1387: 70).

مکتب طبی گندی شاپور تا دوران تمرکز علمی بغداد (اواسط نیمه‏ی اول قرن دوم هجری قمری) عظمت و اقتدار خود را از دست نداد امّا با تمرکز یافتن بغداد، از اهمیت آن کاسته شد. علل و عواملی که در شهرت علمی بغداد و سقوط مکتب گندی شاپور مؤثر بوده است به شرح زیر است:

1ـ انقراض سلسله ی بنی امیه و روی کار آمدن عباسیان و انتقال مرکز خلافت به بغداد و ارتباط این شهر با گندی شاپور و احتیاج خلفای عباسی به اطبای گندی شاپور باعث مرکزیت یافتن بغداد شد.

2ـ خدمات ایرانیان و به ویژه برمکیان به تمرکز علمی بغداد کمک شایانی کرد.

3ـ انتقال میراث علمی گندی شاپور و یونان و انطاکیه و اسکندریه به بغداد، باعث تمرکز علمی و طبی این شهر شد. (ر.ک: نجم آبادی، 1366: 145-146).

طب اسلامی، با ترکیبی از سنّت‏های بقراطی و جالینوسی پزشکی یونانی و با نظریه‏ها و جنبه‏های علمی طب ایرانی و هندی در زمینه‏ی کلی اسلام به وجود آمده است. بنابراین جنبه‏ی ترکیبی داشته و در بردارنده‏ی شیوه‏ای مشاهده‏ای و عینی مکتب بقراطی، روش فلسفی و نظری جالینوس، و همراه با معلومات نظری و تجربی پزشکان ایرانی و هندی در زمینه‏ی دارو‏سازی می‏باشد. (ر.ک: کیانی، پیشین: 247-248).

طب اسلامی در روند تکاملی خود دو مرحله‏ی اساسی را پشت سر گذاشته است: مرحله‏ی اقتباس و جذب که از طریق ترجمه صورت گرفت و دیگری مرحله‏ی ابداع و آفرینش آثار پزشکی که اغلب به نام پزشکان ایرانی به ثبت رسید. (ر.ک: پیشین).

«کار عظیم ترجمه‏ی متون پزشکی از زبان های یونانی، سریانی و تا حدودی نیز هندی به زبان عربی در اواخر دوران حکومت بنی امیه و در دوران حکومت بنی عباس (به خصوص در عهد هارون و مأمون) آغاز شد و گسترش یافت و مترجمین برجسته‏ای چون حنین بن اسحاق و ثابت قرّه در این کار سهم مهمی داشتند و به این ترتیب در حفظ میراث گذشته و انتقال آن به ملل گوناگون نقش مهمی ایفا کردند» (جمعی از نویسندگان، پیشین: 90).

بعد از دوران ترجمه، مرحله‏ی جدیدی در طب دوران تمدن اسلامی آغاز شد، علم پزشکی رونق یافت و چهار پزشک بزرگ و مشهور (علی بن ربّن طبری، محمّد بن زکریای رازی، علی بن مجوسی اهوازی و ابو علی سینا) ظهور کردند و کتاب‏هایی در زمینه‏ی پزشکی به رشته‏ی تحریر در‏آوردند.

در این نوشتار، به حکم آن که «ما لا یُدَرک کُلُّهُ لا یُترک کُلُّهُ» با رویکردی توصیفی – تحلیلی به بیان سبک نوشتاریفردوس الحکمه،الحاویوکامل الصناعه الطبیهپرداخته شده است که بیشتر مورد توجه پژوهشگران و دانشجویان طب سنتی است.

در بررسی سبک نوشتاری کتاب‏های مذکور به مسائل زیر توجه شده است:

1ـ مختصری درباره‏ی نویسنده.

2ـ بررسی ساختار نگارش کتاب‏ها.

3ـ بررسی شیوه‏ی تنظیم کتاب ها.

4ـ بررسی سبک نوشتاری کتاب‏ها.

1-1-اهمیت و ضرورت تحقیق

گسترش روزافزون گرایش به طب سنتی و تصحیح و تحقیق متون پزشکی و نیز آموزش متون به زبان عربی در رشته­های داروسازی سنتی و طب سنتی و نبود کتاب های تألیفی در زمینه ی سبک نوشتاری متون طب سنتی لزوم پرداختن به چنین موضوعی را ضروری می کند. با انجام چنین پژوهشی، پژوهشگران فارسی زبان می توانند تصویری روشن از سبک کتاب‏های طب سنتی به زبان عربی به دست آورند.

آثاری که در بر‏گیرنده‏ی معرفی سبک نوشته های علمی در دوره های اولیه‏ی‏ تمدن اسلامی و تحلیل و نقد آن ها باشد، همواره مورد نیاز پژوهشگران بوده است. در بیشتر آثاری که امروزه در دست است، تنها مشخصات آغاز کتاب مانند عنوان، نام نویسنده، زمان و مکان انتشار و… ارائه می شود و تنها سودی که برای خواننده دارد، آگاهی از وجود چنین کتابی است و هرگز او را از مراجعه به کتاب و خوانش اثر بی نیاز نمی کند. این پژوهش چند امکان بنیادین را برای خواننده فراهم می کند:

1ـ پژوهشگران با مراجعه به این پژوهش، از سبک مهمترین کتاب های طب سنتی آگاه می شوند.

2ـ پژوهشگران می توانند با الهام از این پژوهش، موضوع‏هایی برای پژوهش های جدید به دست آورند.

3ـ این پایان­نامه این توانایی را به مدرسان درس قرائت متون طب سنتی به زبان عربی در رشته­ی طب سنتی می­دهد تا قواعد پرکاربرد برای این متون را انتخاب کنند و در درسنامه ی زبان عربی ویژه ی دانشجویان طب سنتی به آن قواعد بیشتر بپردازند.

1-2- هدف تحقیق

هدف از تهیه و تنظیم این رساله، تبیین شیوه‏ی نگارش کتاب‏هایفردوس الحکمه،الحاویوکامل الصناعه الطبیهاست تا هر محقق بتواند با سبک نوشتاری این کتاب‏ها آشنا شود و بدین طریق نیمی از راه پر رنج تحقیق خود را به آسانی بپیماید.

1-3- پیشینه تحقیق

درباره‏ی بررسی سبک نوشتاری کتاب‏های طب سنتی که پایان نامه‏ی حاضر در این زمینه تهیه و تنظیم شده، تا کنون اثری تدوین نشده است.

جمال الدین علی بن یوسف ابن القفطی (568 هـ . ق) کتابتاریخ الحکماءرا تألیف کرد و در آن به ذکر تراجم احوال بیش از چهارصد دانشمند در فلسفه و طب و ریاضیات و نجوم پرداخت که بخش عمده‏ی کتاب اختصاص به پزشکان دارد. در این کتاب نویسنده هر از گاهی اشاره به شیوه‏ی نوشتاری نویسنده کرده است.

موفق الدین ابن أبی أصیبعه (643 هـ . ق) در کتابعیون الأنباء فی طبقات الأطباءکه جامع‏ترین کتاب در این زمینه است از تعداد زیادی پزشک و داروشناس و حکیم و منجّم و ریاضی‏دان به تقسیم مولد و منشأ آنان یاد می‏کند و درباره‏ی هر یک اطلاعات فراوانی را ارائه می‏دهد و به روش پژوهش برخی از پزشکان اشاره می‏کند.

در خصوص سبک ‏شناسی متون، کتاب‏های فراوانی در سبک ‏شناسی ادبی تدوین شده که از برخی از آن ها در این پژوهش برای تبیین مبانی نظری پژوهش بهره گرفته شده است مانند:

احمد بدوی (2004) در کتابأسس النقد الأدبی عند العرب، ابتدا معانی و ویژگی‏های اسلوب را بررسی می‏کند سپس به بیان مقاییس نقد اسلوب و انواع اسالیب می‏پردازد و به طور کلی به جنبه‏های مختلف سبک اشاره می کند.

و بهار (1380) در کتابسبک شناسیمطالبی کلی در خصوص سبک شناسی بیان می کند.

و شمیسا (1373) در کتابکلیات سبک شناسیمطالبی کلی درباره‏ی سبک و نظام سبک شناسی بیان می‏کند و مسائل بنیادی مربوط به سبک و سبک شناسی را مورد بحث قرار می‏دهد و به این نکته اشاره می‏کند که نوشته‏های بسیاری وجود دارد که فاقد سبک است و در آن اندیشه‏ی خاص و زبان قابل تأملی وجود ندارد.

در این کتاب ها به بیان دقیق مفهوم سبک شناسی و روش های بررسی سبک متون مختلف اشاره شده است، که مطالعه ی این کتاب ها راه را بر سبک شناس نشان خواهد داد.

1-4- روش تحقیق

روش تحقیق در این رساله به شیوه‏ی توصیفی – تحلیلی و بررسی انتقادی متن است. برای دستیابی به مهمترین کتاب‏های مورد استفاده‏ی طب سنتی به متخصصان و دانشجویان و مراکز تحقیقات طب سنتی مراجعه شد و فهرست 600 کتاب به زبان عربی استخراج شد و سپس با مشورت متخصصان این رشته مهمترین و تأثیرگذارترین کتاب‏های طب سنتی به زبان عربی به عنوان مهمترین و پرکاربردترین منبع پژوهش متخصصان استخراج شد. در این‏باره و در چارچوب شناساندن کتاب‏های طب سنتی به زبان عربی و با توجه به نیاز پژوهشگران و متخصصان طب سنتی این پایان‏نامه به بررسی سبک نوشتاری سه اثر مهم در طب سنتی که در سده‏های نخستین هجری تألیف شده‏اند، پرداخته است که به ترتیب تقدّم زمانی عبارتند از:فردوس الحکمه،الحاویوکامل الصناعه الطبیه.

روشی که در این پایان‏نامه برای بررسی سبک پیشنهاد شده است و پایان‏نامه بر اساس این روش به نگارش در‏آمده است به شرح زیر است:

در بحث جمله‏ی اسمیه به موارد زیر اشاره شده است:

1ـ مبتدا معرفه + خبر نکره

2ـ مبتدا معرفه + خبر معرفه

3ـ مبتدا معرفه + خبر جمله

4ـ مبتدا معرفه + توالی خبر

5ـ خبر مقدم + مبتدا مؤخر

همچنین در بحث جمله ی اسمیه، نواسخ و کاربرد آن نیز شرح داده شده است و کاربرد آن ها به گونه ی زیر بیان شده است:

1ـ اسم + خبر مفرد

2ـ اسم + خبر جمله

3ـ اسم + توالی خبر

4ـ خبر مقدم + اسم

در بیان اسلوب تأکید به موارد زیر اشاره شده است:

1ـ تأکید به تکرار

2ـ تأکید قصر

الف- قصر توسط «إنّما»

ب- قصر توسط «ادات نفی و إلّا»

3ـ تأکید به حروف

الف- حرف تحقیق «قَدْ»

4ـ تأکید معنوی

در بیان اسلوب عطف از «واو، ثُمَّ، أو، إمّا» سخن به میان آمده است زیرا این حروف بیشترین کاربرد را در صفحات بررسی شده داشته اند.

نویسندگان از اسلوب حال به دو شکل حال مفرد و حال جمله در بیان شکل مصرفی داروها به دفعات استفاده کرده اند که در این پایان نامه به این شکل ها توجه شده است.

شکل های اسلوب تمییز بعد از عدد و اسم های مقادیر، بعد از أفعل تفضیل، بعد از جمله ی ابهام دار که نویسندگان برای رفع ابهام استفاده می کرده اند بیان شده است.

در بیان اسلوب أفعل تفضیل، معمول ترین شیوه ی نویسندگان اصل قرار گرفت و به بررسی آن پرداخته شد.

و در بیان صفت به مواردی چون صفت مفرد، توالی صفت، صفت جمله، جا بجایی صفت و موصوف اشاره شده است.

در اسلوب تعلیل معمول ترین شیوه ی نویسندگان (حرف جر مِنْ و لام تعلیل) مورد بررسی قرار گرفت. و در اسلوب تقسیم به (مِنْ + ضمیر، حروف عطف أو، إمّا) توجه شده است.

و در بیان جمله ی فعلیه به موارد زیر اشاره شده است: