3-3-5- برآورد کننده اریب­وار………………………………………………………………………….. 19

3-3-6-صفت برآورد…………………………………………………………………………………….. 19

3-3-7- موضوع هزینه…………………………………………………………………………………. 19

3-4- تعاریف مقدماتی و پایه­ ای……………………………………………………………………. 19

3-4-1-متغییر………………………………………………………………………………………….. 20

3-4-2- میانگین………………………………………………………………………………………… 20

3-4-3- واریانس………………………………………………………………………………………….. 20

3-4-4- خطای استاندارد و میانگین………………………………………………………….. 21

3-4-5-توزیع نرمال و توزیع نرمال استاندارد…………………………………………………… 22

3-4-6- حدود اعتماد قابل اندازه گیری…………………………………………………………….. 23

3-5- طرح و اجرای نمونه برداری………………………………………………………………. 25

3-5-1-روش های نمونه برداری احتمالی…………………………………………………………. 25

2-6- نمونه برداری تصادفی ساده…………………………………………………………………… 26

3-6-1-روش انتخاب نمونه در نمونه برداری تصادفی ساده……………………………….. 26

3-6-1-1- حالت قرعه كشی……………………………………………………………………. 26

3-6-1-2-استفاده از جدول اعداد تصادفی…………………………………………………. 26

3-6-1-3-برآورد در نمونه گیری تصادفی ساده…………………………………………….. 27

3-6-1-4-انواع برآوردها در نمونه گیری تصادفی…………………………………………… 27

3-6-1-5-مقایسه­ی دو روش نمونه گیری تصادفی با جایگذاری و بدون جایگزینی…. 28

3-6-1-6- روش تعیین حجم نمونه در نمونه گیری تصادفی ساده……………………….. 29

3-6-1-7- تعیین حجم نمونه با وقت معین…………………………………………………… 29

3-6-1-8-تعیین حجم نمونه در ارتباط با بودجه برنامه تحقیق………………………….. 30

3-6-2- برآورد نسبت در نمونه گیری تصادفی ساده……………………………………………. 30

2-6-3-برآورد حجم برای نسبت ها…………………………………………………………………. 32

3-6-4-مزایا و معایب نمونه گیری تصادفی ساده………………………………………………. 33

3-7- نمونه گیری سیستماتیك……………………………………………………………………… 33

3-7-1-برآورد در نمونه گیری سیستماتیك……………………………………………………….. 34

23-7-1-1- برآورد میانگین جامعه…………………………………………………………………… 34

3-7-1-2-محاسبه واریانس نمونه در حالتی كه حجم نمونه مضرب صحیحی از جامعه باشد (N = nk) .. 37

3-7-2-مقایسه­ی كارایی نمونه گیری تصادفی ساده و سیستماتیك به كمك ضریب همبستگی در حالتی که نمونه­ی انتخاب شده مضرب صحیحی از جامعه باشد( N = nk)………………………………………………………………… 39

3-7-3-برآورد میانگین صفت در جامعه وقتی نمونه مضرب صحیحی از جامعه نباشد(?≠??)….. 40

3-7-4-مزیت و معایب استفاده از نمونه گیری سیستماتیك………………………………………. 41

3-8-نمونه گیری با احتمال متغیر……………………………………………………………………… 42

3-8-1-تعریف نمونه گیری با احتمال متغیر………………………………………………………….. 42

3-8-2-روش انتخاب نمونه با احتمال متغیر…………………………………………………….. 43

3-8-3- روش لاهیری……………………………………………………………………………………… 45

3-8-4- روش خردكردن………………………………………………………………………………….. 46

3-8-5-1- برآورد میانگین جامعه و نمونه در نمونه گیری با احتمال متغیر و با جایگذاریكه برآورد كننده ای نااریب از میانگین صفت در جامعه یعنی است. ………………………………………………………………………………….. 47

3-8-5-2- واریانس برآوردكننده میانگین جامعه و برآورد واریانس برآوردكننده میانگین در نمونه گیری با احتمال متغیر و با جایگذاری……….48

3-8-6-نمونه گیری با احتمال متغیر و بدون جایگذاری………………………………………….. 50

3-9-نمونه گیری طبقه بندی……………………………………………………………………………. 50

3-9-2- 3- میانگین با طبقه بندی……………………………………………………………………… 51

3-9-3- انتخاب حجم نمونه…………………………………………………………………………….. 53

3-9-3-1-انتخاب حجم نمونه در طبقات مختلف……………………………………………….. 53

3-9-3-2- انتخاب حجم نمونه انتساب نیمن……………………………………………………….. 55

3-9-3-3- انتساب متناسب با حجم…………………………………………………………………… 56

3-9-4- نمونه گیری با طبقه بندی برای نسبت ها……………………………………………………. 59

3-9-5- انتخاب حجم بهینه طبقات ها با بیشترین دقت……………………………………. 60

3-9-6-مقایسه كارایی نمونه گیری طبقه بندی شده با انتساب های مختلف با هم و با نمونه گیری تصادفی ساده… 61

3-10- نمونه گیری خوشه ای…………………………………………………………………………… 62

3-10-1- تعریف نمونه گیری خوشه ای……………………………………………………………….. 62

3-10-2- نمونه گیری خوشه ای یك مرحله ای و چند مرحله ای…………………………………. 63

3-10-2-1-برآورد میانگین و واریانس جامعه، در نمونه گیری با خوشه های هم حجم…… 63

3-10-2-2-ضریب همبستگی خوشه ای……………………………………………………………. 67

3-10-3-نمونه گیری خوشه ای یك مرحله ای از جامعه ای با خوشه های هم حجم………….. 67

3-10-3-1- برآورد كننده واریانس جامعه……………………………………………………….. 68

3-10-4- مقایسه نمونه گیری خوشه ای یك مرحله ای در حالت تساوی و حجم گروه­ها نمونه گیری تصادفی ساده…. 68

3-0 1-4-1-تفاوت نمونه گیری خوشه ای یك مرحله ای و نمونه گیری طبقه بندی شده…….. 69

3-10-5- ساختار جامعه نمونه­برداری شده به­صورت خوشه هایی با حجم متغییر………… 69

3-10-6- نمونه گیری خوشه ای یك مرحله ای از خوشه­هایی با حجم متغییر………………… 71

3-10-6-1-برآورد میانگین و واریانس جامعه در نمونه گیری خوشه ای یك مرحله ای با حجم متغییر…. 72

3-11- کاربرد نمونه­برداری در باستا­ن­شناسی……………………………………………………….. 74

3-11-1-مقدمه……………………………………………………………………………………………….. 74

3-11-2-کاربرد نمونه­برداری در بررسی­ های باستان ­شناسی………………………………….. 74

3-11-3-بررسی باستان­شناسی……………………………………………………………………… 74

3-11-3-1- هدف……………………………………………………………………………………….. 74

3-11-3-2- روشهای بررسی میدانی……………………………………………………… 76

3-11-3-3- استراتژی نمونه­ برداری………………………………………………………. 77

3-11-3-4-اندازه، شکل و جهت محوطه…………………………………………………… 78

3-11-3-5-انواع شکل و جهت واحدها……………………………………………………….. 79

3-11-3-6-مزایای استفاده از برشهای عرضی……………………………………………….. 80

3-11-3-7-مزایای استفاده از شبکه­ بندی های مربعی………………………………………. 80

3-11-4-طرح نمونه………………………………………………………………………………. 81

3-11-5-محوطه یا منطقه……………………………………………………………. 81

3-12-نمونه موردی کاربرد نمونه ­برداری بزرگ مقیاس (منطق­ه ای): بررسی بخش مرکزی آبدانان.. 82

3-12-1-بررسی بخش مرکزی شهرستان آبدانان…………………………………………. 82

3-12-1-1-شهرستان آبدانان……………………………………………………………………. 83

3-12-1-2-شهر آبدانان………………………………………………………………………… 83

3-12-1-3-آب و هوای شهرستان………………………………………………………. 83

3-12-1-4-کوه ­ها………………………………………………………………………………. 83

3-12-1-5-دشت های آبدانان……………………………………………………………… 84

3-12-1-6-آب­های شهرستان آبدانان………………………………………….. 84

3-12-1-7-پوشش گیاهی……………………………………………………………. 85

3-12-2-پیشینه بررسی ها در شهرستان آبدانان………………………………… 85

3-12-3-اهداف بررسی………………………………………………………………….. 86

3-12-4-منطقه مورد بررسی…………………………………………………………….. 86

3-12-5-روش بررسی………………………………………………………………….. 87

3-12-6-روش یا چارچوب کار………………………………………………………… 87

3-12-7-نمونه­ برداری تصادفی ساده……………………………………………………. 87

3-12-7-1-روش کار………………………………………………………………………. 88

3-12-7-2-تعیین حجم نمونه……………………………………………………….. 88

3-12-7-3- انتخاب و بررسی نمونه ­ها از جامعه…………………………………. 89

3-12-7-4- نتیجه…………………………………………………………………………….. 89

3-12-7-5- اطلاعات بهدست آمده برای بررسی­های بعدی………………………… 89

3-12-8-نمونه­برداری سیستماتیک………………………………………………………… 89

3-12-8-1-انتخاب و بررسی نمونه ­ها از جامعه…………………………………….. 89

3-12-8-2- نتیجه…………………………………………………………………….. 90

3-12-8-3- اطلاعات به­دست آمده برای بررسی­های بعدی………………………… 90

3-12-9- نمونه­ برداری با احتمال متغییر……………………………………………… 90

3-12-9-1-روش کار………………………………………………………………………… 90

3-12-9-2-تعیین صفت کمکی…………………………………………………………. 90

3-12-9-3-تعیین حجم نمونه­ها با توجه به صفات کمکی…………………….. 91

3-12-9-4-نتیجه…………………………………………………………………… 91

3-12-9-5- اطلاعات به­دست آمده برای بررسی­های بعدی……………………… 91

3-12-10-نمونه­برداری خوشه­ای………………………………………………………… 91

3-12-10-1-روش کار………………………………………………………………….. 91

3-12-10-2-تعیین حجم نمونه ­ها با توجه به صفات کمکی……………………… 92

3-12-10-3-نتیجه………………………………………………………………………….. 92

3-12-10-4-اطلاعات به­دست آمده برای بررسی­های بعدی………………………… 92

3-12-11-نمونه­ برداری با طبقه­ بندی……………………………………………………. 92

3-12-11-1- تعیین حجم نمونه……………………………………………………….. 92

3-13-2- طلاعات به دست آمده برای بررسی­های بعدی………………………… 93

3-13- کاربرد نمونه برداری در بررسیهای کوچک مقیاس (محوطه ­ای)………. 93

3-14- کاربرد نمونه برداری در انتخاب داده و تاریخ­گذاری محوطه ها………. 94

3-15- جمع بندی کلی…………………………………………………………………… 95

فصل چهارم: کاربرد آمار توصیفی در پژوهش­های باستان شناسی

4-1-1-مقدمه…………………………………………………………………………………. 103

4-1-2-جدول­های آماری……………………………………………………………………… 103

4-1-3- فراوانی و فراوانی نسبی………………………………………………………….. 104

4-1-4- فراوانی تراکمی و فراوانی نسبی تراکمی…………………………………… 104

4-1- 5-تهیه ی جدول فراوانی داده ­ها………………………………………………….. 105

4-1-5-1-تهیه ی جدول فراوانی و رسم نمودار متغییر کیفی……………………. 105

4-1-5-2-جدول فراوانی و رسم نمودار داده های پیوسته………………………….. 107

4-1-5-3-رسم نمودار داده ­های پیوسته برای حالتی که تعداد داده ­ها کمتر از 25 عدد باشد… 107

4-1-6- تنظیم داده ­ها در جدول فراوانی………………………………………………. 107

4-1-7- نمودارهای آماری………………………………………………………………………. 109

4-1-7-1- نمودار هیستوگرام…………………………………………………………………. 115

4-1-7-2- نمودار چندبر فراوانی……………………………………………………………… 115

4-1-7-3- نمودار ساقه و برگ……………………………………………………………. 115

4-1-7-4- نمودار دایره ای……………………………………………………………………….. 116

4-1-7-5- نمودار چند بر فراوانی تراکمی………………………………………………. 118

4-1-8- همبستگی و رگرسیون……………………………………………………………… 118

4-1-8- 1- ضریب همبستگی خطی…………………………………………………………. 119

4-1-8- 2- وضعیت ضریب همبستگی خطی………………………………………. 119

4-1-8- 3- ضریب تعیین………………………………………………………………… 119

4-1-8- 4-رگرسیون………………………………………………………………………….. 122

4-1-9-1- مقدمه……………………………………………………………………………… 127

4-1-9-2- جغرافیای زاگرس مرکزی………………………………………………. 127

4-1-9-3- جغرافیای جنو­­ب غرب ایران……………………………………………. 128

4-1-9-4- جغرافیای بین النهرین………………………………………………………. 129

4-1-9-5- جغرافیای استان لرستان……………………………………………………. 130

4-1-9-6- جغرافیایاستان ایلام………………………………………………….. 131

4-1-9-7- موقعیت جغرافیایی سد سیمره…………………………………………. 133

4-1-9-8- زمین شناسی منطقه­ سیمره………………………………………………. 136

4-1-9-9- محوطه­ی باستانی­ چشمه­ رجب…………………………………………. 137

4-1-9-10-پیشینه­ی مطالعات باستان­شناسی منطقه……………………………….. 139

4-1-9-11- پیشینه­ی مطالعاتی برهمکنش فرهنگی زاگرس مرکزی با مناطق همجوار….. 139

4-1-9-12- برهمکنش فرهنگی و انواع آن………………………………………………. 139

4-1-9-13- شیوه­ی تحلیل نقوش سفال­های چشمه رجب………………………….. 141

4-1-9-14- گاه­نگاری تطبیقی زاگرس مرکزی، سوزیانا و بین ­النهرین…………….. 142

4-1-9-15-تحلیل آماری نقوش و گاه­نگاری سفال­های چشمه رجب………………… 143

4-1-9-16-برهم­کنش فرهنگی دورهی مس و سنگ میانی در چشمه رجب……….. 144

4-1-9-17- نتایج………………………………………………………………………………… 150

فصل پنجم: جمع­بندی

– جمع بندی………………………………………………………………………………… 173

فهرست منابع و مآخذ……………………………………………………………………… 175

چکیده:

باستان شناسی نو به عنوان یک مکتب جدید کار خود را با تلاش های بینفورد و کلارک در دهه 1960 آغاز کرد. یکی از مهمترین دستاوردهای این مکتب توجه به متغییرها و تحلیل های آماری در پژوهش های باستان شناسی بود. با این کار باستان شناسی از مرحله ی توصیف گذشت و وارد مرحله­ی علمی خود یا همان تحلیل شد، زیرا آمار با قدرت بی نظیر خود در تغییر زبان داده ها از توصیف به عدد و تحلیل این اعداد خدمت بزرگی به روشن شدن وضعیت فرضیه های علوم مختلف می کند. در این میان باستان شناسی به عنوان علمی که با حجم انبوهی از داده های مختلفی اعم از سفال ، ابزار ، …. روبه رو است می تواند به بهترین وجه آمار را به عنوان ابزاری برای روشن شدن فرضیه ها و خواسته های علمی خود به خدمت گیرد. آن چه در این تحقیق مورد توجه قرار گرفت معرفی دو شاخه اصلی علم آمار تحت عنوان آمار استنباطی و آمار توصیفی و کاربرد آن­ها در پژوهش های باستان شناسی بود. برای این منظور در شاخه­ی آمار استنباطی نمونه برداری در کارهای میدانی و به صورت موردی بررسی شهرستان آبدانان در استان ایلام مورد توجه قرار گرفت و بعد از بررسی روش های مختلف روش نمونه گیری طبقه بندی شده به خاطر ارائه الگوی استقراری محوطه مورد تأیید و درشاخه­ آمار توصیفی موضوع برهم­کنش فرهنگ­ها مورد توجه قرار گرفت. برای همین منظور محوطه چشمه رجب واقع در حوزه رود سیمره بصورت موردی مطالعه شد و در نهایت میزان برهم کنش فرهنگی زاگرس مرکزی ، سوزیانا و بین النهرین در دوره مس سنگ با عاملیت کوچ روی روشن شد. در نهایت به نظر می رسد آمار طی دو مرحله باستان شناسان را در پژوهش های میدانی یاری می کند : نخست در جمع آوری مناسب و فرضیه سازی از طریق داده ها (آمار استنباطی ) و سپس در مرحله ی آزمون فرضیه (آمار توصیفی).

فصل اول: کلیات

1-1- تعریف مسئله و فرضیات

سرزمین پهناور ایران از لحاظ اطلاعات باستانشناسی و فرهنگی بسیار غنی است.این کشور مهمترین مکانی است که در آن به راحتی می توان اولین استقرارهای بشر،چگونگی تولید غذا(منشاءکشاورزی و دامپروری)،روستانشینی و …راپیگیری کرد.به منطور پیگری این اهداف و بسیاری ازاهداف دیگر،این خاک بارها موردکاوش قرار گرفته است.مسلم است که سرزمین ایران می تواند پاسخگوی این سوالها و سوال های بیشتری که در آینده مطرح خواهند شد،باشد.اما حجم داده های باستانشناسی این سرزمین بسیار بالا است و امکان کاوش تمام مناطق و بررسی کل داده ها نیست.بنابراین استفاده از روشهای ریاضی وآمار به قلمرو باستانشناسی برای تعیین مکانهای مناسب وهماهنگ با اهداف کاوش و یا تجزیه وتحلیل داده هاوتفسیر مناسب برای چگونگی فرهنگها و روابط بین فرهنگهای مناطق همجوار،می تواند بسیار موثر باشد.

بر این اساس سوالات مورد نظر در این تحقیق به شرح زیر ارائه می شود:

1- اندازه نمونه ها در جامعه آماری در مطالعات میدانی باستان شناسی چگونه انتخاب شودکه پاسخگوی اندازه جامعه آماری آن منطقه باشد؟

2- چگونه می توان با اجرای روشهای آماری بر روی سفالهای دوره خاصی از یک منطقه میتوان به روابط فرهنگی آن منطقه با مناطق همجوار پی برد؟

بر اساس مطالعات اولیه می توان فرضیه های زیر را ارائه کرد:

1- انتخاب تعداد و میزان نمونه ها بسته به نوع کار میدانی(اعم از بررس یا کاوش)و همچنین با توجه به جمعیت جامعه آماری متفاوت است.

2-به نظر می رسد با انتخاب نمونه مناسب از جامعه ی آماری سفالهای دوره ای خاص،از منطقه ای خاص ودسته بندی و تفسیر داده ها در غالب اعداد و نمودار های آماری میتوان سفالهای محلی و غیر محلی را از هم تمیز داد و به روابط فرهنگی محل با مناطق همجوار پی برد.

2-1- هدف و ضرورت تحقیق

اگر بپذیریم که درجه علمی بودن هر تخصص به میزان بهره گیری ان از ریاضیات بستگی دارد،در مرتبه بندی میزان این بهره گیری خواهیم دید که باستان شناسی درقعر جدول قرار دارد (امیر لو).بویژه باستان شناسی ایران که بهره بسیار ناچیزی از علوم پایه دارد.دلیل این امر به کم توجه به لزوم استفاده از علوم تاثیر گذار بر باستان شناسی و همچنین عدم استفاده از متخصصان علوم ریاضی درجریان پ‍‍ژوهشهای باستانی،برمی گردد.مسلم است استفاده از روشهاو معادلات ریاضی وآماری در پ‍‍ژوهشهای باستانی می تواند کمک بسیار زیادی به استاندارد سازی وعلمی کردن این رشته بنماید.

امروزه در مطالعات باستان شناسی نتیجه گیری های باستان شناسانه بر مبنای مطالعات کمی استوار است و با ستان شناسان به زبان آماری و ریاضی،نتایج مطالعات خود را ارائه می دهند. با توجه به اهمیت استفاده از روش های آمار و ریاضی در مطالعات باستان شناسی، استفاده از این روش ها هنوز به شکل مدون در مطالعات میدانی باستان شناسی در ایران متداول نگردیده و امید است این پایان نامه باستان شناسان ایرانی را با استفاده از این روش ها آشنا ساخته و مقدمه ای برای کارهای آتی در این زمینه باشد.

3-1- پیشینه تحقیق

……… 41

1– 4 افول نظریه و علم سیاست ………………………………………………………………………………………………………………………. 42

1– 5 زوال سیاست: ورود به دوران مابعد سیاسی ……………………………………………………………………………………………. 44

1– 6 استحاله انسان سیاسی …………………………………………………………………………………………………………………………….. 45

فصل دوم: بحران های سیاست در عصر جهانی شدن

2 – 1 جهانی شدن و بحران های سیاست ……………………………………………………………………………………………………….. 47

2 – 2 تأثیر شتاب تحولات بر معرفت انسان …………………………………………………………………………………………………….. 49

2 – 3 بحران معرفت شناختی …………………………………………………………………………………………………………………………… 50

2 – 4 بحران روش شناختی ……………………………………………………………………………………………………………………………… 54

2 – 5 بحران دولت های ملی ……………………………………………………………………………………………………………………………. 55

2 – 6 بحران دموکراسی ……………………………………………………………………………………………………………………………………. 59

فصل سوم: الگوهای جایگزین

3 – 1 جهان گرایی و محل گرایی …………………………………………………………………………………………………………………….. 66

3 – 2 وحدت، کثرت یا تنوع …………………………………………………………………………………………………………………………….. 67

ج

3 – 3 زمینه های فرهنگی بروز بحران ……………………………………………………………………………………………………………… 69

3 – 4 تهدید تمدن ها از داخل …………………………………………………………………………………………………………………………. 70

3 – 5 شکاف تمدن ها ………………………………………………………………………………………………………………………………………. 71

3 – 6 الگوی نظریه فرهنگی …………………………………………………………………………………………………………………………….. 71

3 – 7 سیاست از نگاه نظریه ی فرهنگی …………………………………………………………………………………………………………. 74

3 – 8 فرهنگ، مدیریت و مهار نظم جهانی ……………………………………………………………………………………………………… 76

3 – 9 جهانگرایی فرهنگی ………………………………………………………………………………………………………………………………… 78

3 – 10 نظریه ی فرهنگی و انقلای رسانه ای ………………………………………………………………………………………………….. 79

3 – 11 دموکراسی جهانی و عرصه سیاست فرهنگی ………………………………………………………………………………………. 80

خلاصه و جمع بندی بخش ……………………………………………………………………………………………………………………………….. 83

بخش سوم: تحول نظریه ی سیاسی

فصل اول: تبدیل سیاست از عرصه به فرایند

1 – 1 سیاست مدرن …………………………………………………………………………………………………………………………………………. 89

1 – 2 سیاست در برابر امر سیاسی …………………………………………………………………………………………………………………… 92

فصل دوم: تبدیل جامعه مدنی به جامعه مدنی جهانی

2 – 1 ایده جامعه مدنی ……………………………………………………………………………………………………………………………………. 96

2 – 2 تغییر معنای جامعه مدنی ………………………………………………………………………………………………………………………. 97

چ

2 – 3 احیاء جامعه مدنی (باز تعریف جامعه مدنی) …………………………………………………………………………………………. 98

2 – 4 جامعه مدنی جهانی ……………………………………………………………………………………………………………………………… 100

2 – 5 نظریه جامعه مدنی جهانی و شرایط بین المللی موجود ……………………………………………………………………… 102

فصل سوم: تبدیل حکومت به حکمرانی و مطرح شدن حکمرانی خوب

3 – 1 حاکمیت جدید …………………………………………………………………………………………………………………………………….. 106

3 – 2 حکمرانی خوب …………………………………………………………………………………………………………………………………….. 108

3 – 3 تعریف حکمرانی خوب …………………………………………………………………………………………………………………………. 109

3 – 4 شاخص های حکمرانی خوب ……………………………………………………………………………………………………………….. 110

3 – 5 الزامات حکمرانی خوب و نقش دولت ………………………………………………………………………………………………….. 112

فصل چهارم: گذار از دانش سیاسی اثباتی–رفتاری به هنجاری –انتقادی

4 – 1 نظریه اثباتی –رفتاری …………………………………………………………………………….117

4 – 2 نظریه هنجاری –انتقادی …………………………………………………………………………. 119

4 – 3 ماهیت هنجارین فلسفه ی سیاسی در عصر جهانی شدن ……………………………………….. 122

4 – 3 – 1 نظم اول جهانی ……………………………………………………………………………… 124

4 – 3 – 2 نظم دوم جهانی ………………………………………………………………………………. 126

4 – 3 – 3 نظم سوم جهانی …………………………………………………………………………….. 127

خلاصه و جمع بندی بخش ……………………………………………………………………………….. 129

نتیجه گیری نهایی………………………………………………………………………….. 132

پیشنهادات…………………………………………………………………………………… 135

ح

منابع و مأخذ……………………………………………………………………………….. 137

چکیده انگلیسی…………………………………………………………………………….. 148

 

فصل اول

طرح پژوهش

 

1–1بیان مسئله

از سال های پایانی سده بیستم تا امروز که دهه­ای از سده جدید هم پشت سر گذاشته شده است، بحث­های داغ و مناقشه برانگیز درباره­ی جهانی شدن، همچون پدیده­ای حقیقی، طرح و بسط یافته است. حامیان و مخالفان جهانی شدن، تحلیل­گران سیاسی و اقتصادی، فلاسفه و فرمان­روایان کشورها هر یک به اظهار نظر درباره عصر جدید پرداخته­اند. مقامات حکومتی مشکلات اقتصادی کشور را به فشارهای ناشی از جهانی شدن نسبت می دهند، گردانندگان بنگاه های اقتصادی گوناگون کوچک­تر کردن شرکت­های خود را برای ادامه­ی حیات در چارچوب اقتصاد جهانی ضروری می­دانند، طرفداران محیط زیست تأثیر مخرب جهانی شدن مهار نشده را فریاد می زنند و دامنه ی انتقادات خود را پس از فاجعه اتمی در فوکوشیمای ژاپن در ماه مارس 2011 که متعاقب زلزله ی 9 ریشتری در این کشور به وقوع پیوست، افزایش داده اند و پشتیبانان اجتماع های بومی مختلف نسبت به نابودی خرده فرهنگ­ها و فرهنگ­های کوچک در برابر موج فراگیر فرهنگ جهانی هشدار می دهند (قزلسفلی، 1390: 183). در این میان ارائه تعریفی جامع و مورد پذیرش عموم برای جهانی شدن، به دلیل اختلاف نظر میان پژوهشگران بر سر ماهیت آن دشوار به نظر می­رسد و هر دسته از صاحب نظران، به تناسب برداشتی که از این پدیده دارند و پیش زمینه­های ذهنی و ایدئولوژیک خود، تعریف خاصی از این پدیده ارائه می­دهند. اگر جهانی شدن را در معنی جهانی اندیشیدن تعبیر کنیم، احتمالاً حرف تازه­ای نزده­ایم، زیرا اندیشه نیز مانند علم و فن هیچ گاه در تاریخ محدود به مرزهای ملی نبوده است. البته توسعه­ی دانش و فن بر مفهوم جهان تأثیر گذارده است. به عنوان نمونه از اختراعات اولیه­ی فن اطلاع رسانی (مورس، تلگراف) که جای چاپار را گرفت و رادیو و تلویزیون که جای جارچی محل را اشغال کردند تا ماهواره و اینترنت، سیاره­ی زمین تدریجاً کوچکتر و کوچکتر شد، تا جایی که امروزه به تعبیر مک لوهان، همه در یک دهکده­ی جهانی زندگی می­کنیم و از لحظه لحظه­ی اوضاع و احوال هم باخبریم. در چنین فضایی، دیگر حکومت­ها قادر نیستند بر روی آنچه در درون حاکمیتشان می گذرد و حتی آنچه در خلوت خود می­گویند و می­کنند، سرپوش بگذارند. دیگر رفتارها و کنش­های فردی اجتماعی جنبه­ی شخصی و ملی و سرزمینی ندارد، چون همه­ی امور خصوصی و عمومی ما به طور مستمر در معرض داوری دیگران است، دیگرانی که معلوم نیست الزاماً دوست ما باشند (کاظمی، 1390: 21). به عبارتی هرچه زندگی انسان روی کره­ی خاکی پیشرفته شده، سرعت­ها افزون­تر شده، فاصله ها نیز کوتاه­تر و افراد بشر، فارغ از ملاحظات مکانی، قومی، نژادی، زبانی، عقیدتی و … به هم نزدیکتر شده­اند. به یک تعبیر می­توان گفت که فرایند جهانی شدن، همگام با افزایش آگاهی انسان نسبت به خود و محیط طبیعی و اجتماعی خود از آغاز تاریخ وجود داشته، ولی در سال­های اخیر به دلیل سرعت فزاینده­ی تغییرات دانش و فن، شتاب ناگهانی به خود گرفته است. بگونه ای که چند سالی است نظر اندیشه ورزان، دولتمردان و کارگزاران حکومتی را در سراسر گیتی به خود مشغول کرده است.

به هر جهت این یک واقعیت است که جوامع انسانی همواره در حال تغییر و تحول هستند. در واقع حیات اجتماعات در گرو این تغییرات است، چرا که رکود و سکون در نهایت به فساد و تباهی می انجامد و کوشش علم سیاست پیش بینی نتایج مترتب بر تغییرات است. مسائلی از قبیل رشد جمعیت، تخریب محیط زیست، توسعه­ی پایدار، تنش­های قومی _نژادی، تقابل فرهنگی، رقابت­های نظامی، تعارض بین شمال و جنوب یا غنی و فقیر، رشد شهرنشینی، انقلاب ارتباطات، تحول صنایع و دانش فنی، دموکراسی، حقوق بشر، تروریسم و صدها مشکل مبتلا به جامعه­ی امروز بشری، همه در زمره­ی دغدغه­های امروز جامعه­ی جهانی است که سیاست و علم سیاست نمی­تواند نسبت به آنها بی­تفاوت باشد. بحث جهانی شدن را نیز از این زاویه باید نگریست. اینجاست که فرایند جهانی شدن، عرصه را برای علوم سیاسی تغییر می­دهد. تقسیم ظریف میان علوم سیاسی که به درون دولت _ملتها اهتمام دارد و مطالعه روابط بین الملل که مربوط به مسائل میان دولت _ملتها است، کمرنگ می شود. دیگر، مطالعه تجربه یک کشور خاص جدا از کشورها­ی دیگر قابل قبول نیست. در جهانی که در آن بازیگران و منافع سیاسی در حال تجربه تأثیر جهانی شدن هستند، علوم سیاسی نمی­تواند از تأثیر چنین نیروهایی مصون باشد.

نکته مورد نظر در اینجا این است که تمام الزامات ناشی از این فرایند جهانی شدن توسط عالمان سیاسی (دانش پژوهان سیاسی) باید هم در توسعه نظریه سیاسی و هم در انتخاب روش شناختی مورد اذعان قرار گیرند؛ بطوریکه نظریه­ها باید جنبه بین المللی را بیشتر و جدی ­تر مورد توجه قرار دهند. همچنین جهانی شدن موجب تحت تأثیر قرار گرفتن کلیه تحلیل­ها در تمام سطوح علوم سیاسی شده است. برای نمونه، برای مطالعهمدیریت شهرینه تنها بررسی تأثیر جهانی شدن به عنوان یک نیروی سیاسی و ژئوپلتیک ضرورت دارد، بلکه قرار دادن مدیریت شهری در زمینه شکل در حال تغییر حکومت و عمل فزاینده ارتباطات جهانی نیز ضروری است (حاجی یوسفی، 1390: 451). در کنار اینها تغییر و تحولاتی که در مفاهیم رسمی سیاسی ایجاد شده است قابل توجه است که به بیانی دقیق تر، آنچه که اتفاق افتاده است این است که مفهوم دیرپای فرد به عنوان یک هستی منفک و خود اتکا با یک وحدت پیشا اجتماعی جای خود را به فردی داده است که دیگر چیزی بیش از شبکه­ای بی­مرکز از عقاید و امیال نیست. با عطف به مباحث یاد شده حال در این میان مسئله این است که در گذار فرایند جهانی شدن، علوم سیاسی دچار چه تغییر و تحولاتی شده و به عبارتی بهتر فرایندهای جهانی شدن چگونه و تا چه اندازه بر نهادهای سیاسی، رفتارهای سیاسی و متعاقباً بر نظریه­پردازی در حوزه علوم سیاسی اثر گذاشته است.

سؤال های پژوهش

سؤال اصلی

گسترش فرایند جهانی شدن چه تحولی در مطالعات علوم سیاسی و نظریه­پردازی در این حوزه بوجود آورده است؟

سؤال های فرعی

. 48

49

.. 49

.. 49

. 51

.. 57

59

… 59

60

.. 62

… 64

… 66

70

71

فطرت… 72

. 87

88

97

111

… 112

… 112

… 112

. 114

. 120

. 120

.. 125

… 135

. 135

… 135

.. 143

… 143

… 147

… 156

… 157

… 158

.. 160

… 161

… 161

… 166

. 169

.. 172

. 173

.. 176

… 178

… 178

… 179

3) .. 181

4) . 182

… 191

.. 192

… 192

… 192

… 193

194

… 195

… 196

… 196

… 197

.. 197

.. 205

. 209

214

215

.. 216

223

225

225

. 227

230

233

.. 234

… 239

. 239

240

241

3) .. 242

.. 243

. 245

2) وظایف و اختیارات حکومت اسلامی.. 248

256

. 257

.. 259

.. 261

.. 263

.. 265

.. 265

.. 270

277

. 277

.. 278

.. 280

3) 285

4) . 291

5) … 295

302

305

… 305

2) 307

311

نتیجه گیری.. 316

منابع. 320

 

بخش نخست: کلیات

 

فصل نخست: مقدمه و تبیین نمایه کلی پژوهش

 

مقدمه

بسم الله الرحمن الرحمن الرحیم. اذا جاء نصر الله و الفتح. و رایت الناس یدخلون فی دین الله افواجا. فسبح بحمد ربک و استغفره انه کان توابا.

اللهم لا حول لنا الا بقوتک ولا قوه لنا الا بعونک فایدنا بتوفیقک و سددنا بتسدیدک و اعم ابصار قلوبنا عما خالف محبتک و لا تجعل لشیء من جوارحنا نفوذا فی معصیتک فصل علی محمد و آله.

رساله پیش رو با عنوان «راهبرد فرهنگی ـ سیاسی جمهوری اسلامی ایران با تاکید بر گفتمان مهدویت»، به منظور بررسی نسبت میان «شریعت مقدس اسلام»، «فرهنگ جامعه اسلامی» و «اقتضائات جامعه مهدوی» در دستور کار قرار گرفت و در جریان این پژوهش، ضرورت نهادینه کردن فرهنگ آرمانی اسلام در جامعه و تاثیر این مهم در استحکام پایه های حاکمیت سیاسی اسلام در عصر غیبت و نیز نقش آن در تمهید شرایط ظهور منجی عالم بشریت ارواحنا فداه به موضع فحص و بررسی نهاده شد.

جمهوری اسلامی ایران به عنوان یگانه پرچمدار حاکمیت تشیع در عصر حاضر که بی شباهت به عصر آخر الزمان نیست، نقش و اهمیت ویژه ای در تحقق اهداف آرمانی شیعه دارد. بدیهی است این اهداف آرمانی که ریشه در معارف حقه اسلام و آموزه های اصیل اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام دارد، تحت ولایت، زعامت و درایت «فقیه جامع الشرایط» و نیز رهنمودهای علمای ربانی و عرفای الهی کیان اسلامی پیگیری می شود. در این راستا باید متذکر شد که اهداف آرمانی و آموزه های ربانی در اعماق خود با حقیقت و واقعیت پیوندی ژرف و ظریف دارد که نیل به ژرفای این حقایق جز از راه سیر انفسی و آفاقی بسی سخت و دشوار خواهد بود و لازمه آن نیز حرکت زیر لوای پیران طریق و حکیمان رشید است تا از رهگذر آن حقایق الهیه درونی افراد شود و فهمی عمیق نسبت به معارف دین برای آحاد حاصل آید و در پرتو آن، ایمان عمیق و خلق کریم در قلب آحاد مستقر شود و زمینه برای تجلی فرهنگ آرمانی اسلام مهیا گردد.

در این رساله اصل بر آن است که فرهنگ اسلام در شکل آرمانی خود زمانی بر جامعه مستولی می شود که اعمال آحاد مسلمین از حدود الهی تجاوز نکند و مکارم اخلاق در سطح گسترده به صورت نهادی شده در جامعه عینیت یابد و به تبع آن مطالبات حضرت حق ـ عز اسمه ـ به مطالبات مردمی مبدل شود. بدیهی است در شرایطی که زمامداران صالح مسلمان، زمام امور حاکمیتی را به دست دارند و به دنبال عینیت بخشیدن به مطالبات الهی هستند، تبدیل شدن مطالبات ذات اقدس الهی به مطالبات مردمی (این امر نتیجه پروسه نهادینه کردن شکل صحیح فرهنگ اسلامی در جامعه خواهد بود)، پیکره امت و امامت را به پیکره ای واحد و منسجم مبدل کرده و میان دو روی سکه سیاست که «مردم» اند و «حاکمیت» پیوندی ناگسستنی برقرار می کند. پس دور از حقیقت نیست که نهادینه شدن شکل صحیح «فرهنگ اسلام» در جامعه را به مثابه عنصری اساسی تلقی کنیم که تحقق آن در جامعه به اصلاح مناسبات «مردم ـ مردم»، «مردم ـ حاکمیت» و «حاکمیت ـ مردم» منجر شود و انسجام ملی و ثبات سیاسی را نتیجه دهد.

از سوی دیگر باید تاکید کرد که یکی از کارویژه های اساسی حکومت اسلامی در نظام ولایی شیعی، تنظیم رابطه معنوی ولایت محور میان حاکمیت و آحاد ملت است. (ضرورت ایجاد سنخیت و همگونی بنیادی میان امام و ماموم در عقیده و رفتار) بر این اساس می توان مدعی شد، این مهم نیز جز از طریق نهادینه کردن فرهنگ اسلامی (اسلام ناب محمدی) در جامعه و تربیت نفوس متقی، مهذب و متکامل میسر نمی باشد. بدیهی است تحصیل توفیق در این زمینه نیازمند اراده دستگاه حاکمیت و نظام سیاسی است که با نگاهی فعال و پویا به پدیده فرهنگ، آن را به گونه ای سامان بخشد که از طرفی موجب تعالی و تکامل فرهنگ دین بنیاد شود و از طرف دیگر فرهنگ تکامل یافته موجب استحکام پایه های اقتدار ملی و برقراری پیوند حداکثری میان حاکمیت و مردم گردد. از این حیث تحقق هدف مذکور مستلزم اتخاذ راهبرد فرهنگی ـ سیاسی از سوی دستگاه حاکمیت است تا از رهگذر آن زمینه های لازم برای اصلاح و بهسازی حداکثری در دو حوزه: 1) مناسبات میان حاکمیت و مردم (جامعه با حاکمیت) و 2) مناسبات فردی – اجتماعی در جامعه (مناسبات جامعه با خود) فراهم آید. ضمنا متذکر می شود در رساله پیش رو جامعه مهدوی (آرمان شهر اسلامی) به مثابه هدف غایی مورد توجه بوده و حاکمیت اسلامی در عصر غیبت به مثابه نهاد هماهنگ کننده وضع موجود (جامعه فعلی) با وضع مطلوب (جامعه مهدوی) معرفی خواهد شد و افق مهدویت در این حوزه مورد تاکید است.

مطالبات آرمانی مذکور در شرایطی بیان می شود که ما به این مسئله اذعان داریم که با وجود اینکه انقلاب اسلامی ایران پدیده ای ذاتا فرهنگی ـ سیاسی بوده، به نظر می رسد پس از تشکیل جمهوری اسلامی ایران تداوم بعد فرهنگی آن برای تحقق جامعه آرمانی شیعی تا حد زیادی مغفول واقع شده و یا در مسیر صحیح و کارشناسی شده هدایت نشده است. این در حالی است که طی این سال ها بر بعد سیاسی انقلاب بیشتر پای فشرده شده است. در همین راستا باید متذکر شد بازتاب عملکرد دستگاه های فرهنگی در طول 30 سال گذشته بیانگر آن است که وضعیت مناسبات فردی ـ اجتماعی جامعه کنونی ما فاصله ای چشمگیر با جامعه مطلوب و ایده آل شیعی دارد و از سوی دیگر هجمه های نرم فرهنگی و رویارویی نامتناسب و نامتقارن نهادهای فرهنگی داخلی با این هجمه ها همواره بر این فاصله چشمگیر می افزاید و این رویارویی خطیر این اصل را بر ما مسلم می کند که بهینه سازی اوضاع کنونی نیازمند تبیین ساختارهای فرهنگی کار آمد است که این ساختار باید با افق مهدویت و آرمان شهر اسلامی قابل انطباق باشد.

با این وصف نگارنده معتقد است تحصیل توفیق در بعد سیاسی ارتباطی تنگاتنگ با کسب موفقیت های روز افزون در حوزه فرهنگ و نهادینه سازی بنیادهای فرهنگ دینی در بستر جامعه دارد. چه، یکی از کارویژه های اساسی و مهم حکومت اسلامی بسط فرهنگ و اندیشه اسلامی در جامعه است. به همین منظور وجود نگاه راهبردی به این دو حوزه از سوی حاکمیت اسلامی عصر غیبت ضرورتی انکارناپذیر است و در حاکمیت سیاسی شیعی تمام جهت گیری ها باید با توجه به آرمان مهدویت صورت پذیرد. بنابر این پیشینه تحقیق حاضر، ناظر بر تمام پژوهش های حوزه مهدویت است که در این میان غیر از شیعیان بسیاری از بزرگان و علمای اهل سنت نیز در این باب آثاری بر جای گذاشته اند و طی سال های اخیر این پژوهش ها وجه پویاتری به خود گرفته است. برگزاری همایش های بین المللی مهدویت طی سالیان اخیر شاهد بر این مدعا است که طی آن پژوهش هایی در باب «زمینه سازی ظهور»، «وظایف دولت زمینه ساز»، «مهدویت و رسانه» و … مورد بررسی قرار گرفته اند و در سال های آتی نیز این محورها پیگیری خواهند شد. بر این اساس، فضای گفتمانی برای طرح موضوع این رساله تا حدود زیادی فراهم بوده و بلکه پرداختن به آن را می توان امری ضروری تلقی کرد چراکه به نظر می رسد نوع نگاه حاکمیت شیعی به حوزه فرهنگ و سیاست باید ملهم از آرمان مهدویت باشد و این مسئله را می توان یکی از نیازهای تئوریک کشور دانست.

بر این مبنا رساله حاضر کوشش می کند این کارویژه را در چارچوب سیاست های جمهوری اسلامی ایران مورد بررسی قرار دهد؛ امید که بتواند برای متولیان سیاستگذاری در این عرصه مفید واقع شود.

در این مجال با توجه به توضیحات ارائه شده در بالا و همچنین برای روشن تر شدن فضای گفتمانی پژوهش حاضر، در زیر به طرح سوال اصلی و سوالات پیرامونی و بیان فرضیه اصلی و فرضیات پیرامونی می پردازیم.

این پژوهش در صدد پاسخگویی به این سوال اصلی است کهرویکرد سیاسی مطلوب به حاکمیت، جامعه و فرهنگ در جهت گذار از وضع موجود (جامعه و حکومت فعلی) به وضع مطلوب (جامعه و حکومت مهدوی) چه اقتضائاتی در طراحی راهبرد فرهنگی سیاسی مطلوب دارد؟

و به تبع آن سوالاتی از قبیل:

1)فرهنگ اسلامی در تدوین راهبرد فرهنگی ـ سیاسی جمهوری اسلامی ایران چه جایگاهی دارد؟

2)حاکمیت اسلامی در عصر غیبت از چه جایگاهی برخوردار است؟

3)اهداف و کارویژه های حکومت اسلامی در عصرغیبت چیست؟

4)حاکمیت سیاسی جهت نهادینه کردن فرهنگ اسلامی در جامعه از چه ابزارهایی می تواند استفاده کند؟

در طرح اولیه تحقیق برای سوالات مذکور پاسخ های ابتدایی در قالب فرضیه های تحقیق بیان شد به این ترتیب که در پاسخ به سوال اصلی، این فرضیه اصلی ایراد شد کهایجاد جامعه مهدوی (آرمان شهر اسلامی) مستلزم تحقق نظام سیاسی ـ اجتماعی متکامل شیعی است که در شکل ایده آل این نظام، میان امام معصوم علیه السلام به عنوان ولی علی الاطلاق و مامومین به مثابه امت اسلامی، سنخیت و همگونی بنیادی وجود دارد. بر این اساس بدیهی است که در عصر غیبت این مهم (ایجاد سنخیت و همگونی بنیادی میان امام و ماموم) می تواند از مجرای اراده حاکمیت اسلامی محقق شود تا از این راه بستر های لازم برای پذیرش ولایت کلیه الهیه ـ که در وجود مقدس حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف متجلی است ـ از جانب مردم فراهم شود. از این رو توجه به گفتمان مهدویت در تدوین راهبرد فرهنگی ـ سیاسی جمهوری اسلامی ایران با رویکردهای ذکر شده اهمیتی مضاعف می یابد.

همچنین در طرح تحقیق پاسخ هایی برای سوالات فرعی در نظر گرفته شد که در اینجا با رعایت ترتیب و توالی آن ها تحت عنوان فرضیه های فرعی تحقیق مورد اشاره قرار می گیرد:

1)فرهنگ اسلامی از یک سو به مثابه منشا و خاستگاه راهبرد فرهنگی ـ سیاسی جمهوری اسلامی ایران است و از سوی دیگر اجرای راهبرد فرهنگی ـ سیاسی، نهادینه شدن فرهنگ اسلامی در جامعه را در پی خواهد داشت.

2)حاکمیت اسلامی در عصر غیبت به مثابه نهاد هماهنگ کننده وضع موجود (جامعه فعلی) با وضع مطلوب (جامعه مهدوی) محسوب می شود که در این راستا باید تمام ظرفیت های مادی و معنوی خود را برای تحقق جامعه آرمانی شیعه بسیج کند.

3)توجه به مقوله تربیت دینی آحاد ملت و نهادینه کردن فرهنگ اسلامی در جامعه، از کاروی‍‍‍‍‍ژه های اصلی حکومت اسلامی در عصر غیبت است.

4)از میان نهادهای فرهنگی موجود در کشور، نهاد تعلیمی ـ تربیتی (نظام آموزش و پرورش) ابزاری مناسب، سریع و زود بازده جهت برقراری ارتباط پایدار و فراگیر میان حکومت و بدنه جامعه است که از طریق ایجاد اصلاحات ساختاری در آن و طراحی نظام تعلیمی ـ تربیتی نوین می توان تا حدود زیادی فرهنگ اسلامی را در جامعه نهادینه کرد.

همچنانکه ملاحظه می شود ایده اولیه این رساله با هدفحرکت در جهت ایجاد یک نظام سیاسی ـ اجتماعی متعالی شیعیدر مقام طرح و تبیین قرار گرفته و از این حیثرساله وجه کاربردیدارداما از سوی دیگر باید توجه داشت که ترسیم وجه متعالی نظام سیاسی ـ اجتماعی شیعی نیازمند باریک بینی و مداقه در باب مسایل نظری و اعتقادی است. در این میان با عنایت به رویکرد اصلی رساله، توجه به مبانی انسان شناسی اسلامی و نیز مبانی اندیشه های ولایی تشیع و طرح مسایل نظری پیرامون گفتمان مهدویت از اهمیت ویژه ای برخوردار است که از این منظررساله وجه نظری دارد.

بنابراین پژوهش حاضر در5 بخش اصلیتدوین شده است که عبارتند از:

الف) کلیات

در این بخش مطابق عرف کارهای تحقیقی ـ پژوهشی به تعریف و تبیین مفاهیم به کار رفته در عنوان رساله پرداخته شده است که در سایه آن نمایه و صورت بندی گفتمانی رساله تا حدودی روشن شده است.

ب) بنیادهای معرفتی انسان شناسانه در اسلام

در این بخش مبانی انسان شناختی در اسلام و قرآن تشریح و عوامل تاثیر گذار در سیر تکاملی انسان که منجر به ایجاد سنخیت و همگونی میان امام و ماموم ـ در نظام ولایی شیعه ـ می شود تبیین خواهد شد.

ج) بنیادهای معرفتی ولایت در اندیشه تشیع و ارتباط آن با مقوله مهدویت

در این بخش راه های نهادی شدن مقوله ولایت پذیری در جامعه تشیع بررسی، و تحلیلی از علل رقم خوردن غیبت و عدم بهره مندی جامعه انسانی از ولایت بالغه الهیه ارائه می شود.

دبیر کل.. 28

اعضای شورای مرکزی.. 29

گفتار اول. 33

گفتار دوم: جامعه روحانیت مبارز بعد از پیروزی انقلاب اسلامی. 40

شرایط و مقتضیات استمرار فعالیت جامعه بعد از انقلاب.. 40

بهره اول: تأسیس حزب جمهوری اسلامی و فعالیت تحت الشعاع آن 41

گفتار سوم: مبانی فکری جامعه روحانیت مبارز. 50

1- جامعه اسلام.. 50

2- وحدت دین و سیاست (نفی سکولاریزم).. 50

3- نظام ولایی.. 51

4- ولایت مطلقه فقیه.. 52

5- دفاع از انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی ایران.. 53

ادامه فهرست مطالب

عنوان صفحه

6- پیروی از خط امام خمینی و آیت الله خامنه ای.. 54

7- ستیز با استبداد و استکبار.. 55

8- دفاع از مظلومان جهان بویژه مردم فلسطین.. 56

9- دفاع از استقلال و تمامیت ارضی.. 57

10-مردم سالاری دینی.. 58

11- نفی سوسیالیزم و لیبرالیزم.. 58

12- نفی التقطاط.. 61

13- دفاع از حقوق زن.. 62

14- اصول گرایی.. 62

گفتار چهارم: اهداف و سیاست های (مواضع) جامعه روحانیت مبارز. 63

1- اهداف.. 64

1-1- تلاش در جهت تحقق اسلامیت نظام.. 64

2-1 حمایت و دفاع همه جانبه از انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی 64

3-1- تبعیت و حمایت همه جانبه از ولایت فقیه و مقام معظم رهبری 65

4-1- سایر اهداف.. 67

2- سیاست های داخلی.. 68

1-2- بخش سیاسی.. 68

ادامه فهرست مطالب

عنوان صفحه

یک- روحانیت و تحزب.. 68

دو- نگرش به نظام حزبی مطلوب.. 69

سه- سیاست های انتخاباتی.. 70

چهار – مجاری ارتباطی داخلی.. 71

الف- تریبون هاینماز جمعه، مساجد، ائمه جمعه و جماعات.. 71

ب- بیانیه ها، اطلاعیه ها و بولتن ها.. 72

ج-صدا و سیما.. 73

د- مجالس، مجامع و شوراهای سیاستگذاری و مشورتی.. 73

2- 2- بخش اقتصادی.. 74

3-2- سیاست های فرهنگی.. 75

چهار. اسلامی کردن دانشگاه ها.. 77

3- سیاستهای خارجی.. 78

1-3- ایالات متحده آمریکا.. 79

2-3- رژیم صهیونیستی.. 81

فصل سوم: عملکرد و تأثیر جامعه روحانیت مبارز در تحولات سیاسی- اجتماعی ج.ا.ا

گفتار اول: قبل از پیروزی انقلاب اسلامی. 84

گفتار دوم: عملکرد جامعه روحانیت مبارز بعد از انقلاب اسلامی. 89

ادامه فهرست مطالب

عنوان صفحه

گفتار سوم: میزان و سطح حضور جامعه روحانیت مبارز در ارکان تاثیر گذار نظام جمهوری اسلامی ایران. 95

1- شورای انقلاب.. 98

2- نهاد رهبری.. 99

3- قوه مجریه.. 100

4- قوه مقننه.. 103

5- قوه قضائیه.. 105

6- مجمع تشخیص مصلحت نظام.. 106

7- شورای نگهبان.. 107

8- مجلس خبرگان رهبری.. 108

9- نیروهای مسلح.. 109

10- شورای عالی امنیت ملی.. 110

11-شورای عالی انقلاب فرهنگی.. 111

12- حوزه های علیمه.. 112

13- دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی.. 113

14- نماز جمعه و نمایندگی ولی فقیه در استان ها.. 113

 

ادامه فهرست مطالب

عنوان صفحه

گفتار چهارم: پایگاه اجتماعی جامعه روحانیت مبارز. 123

1- پایگاه اجتماعی در کل کشور.. 123

2- پایگاه اجتماعی در پایتخت کشور.. 125

فصل چهارم : نتایج

نتیجه گیری.. 130

منابع و مآخذ.. 134

فهرست جداول

عنوان صفحه

جدول شماره(1): مسئولیت های اعضای شورای مرکزی روحانیت مبارز در شورای انقلاب از دی ماه 1356 هـ.ش تا پایان فعالیت آن.. 115

جدول شماره(2): مسئولیت های اعضای شورای مرکزی روحانیت مبارز در نهاد رهبری از بهمن 57 تا اردیبهشت 1385.. 116

جدول شماره(3): مسئولیت های اعضای شورای مرکزی روحانیت مبارز در قوه مجریه از ابتدای پیروزی انقلاب تا اردیبهشت 1385.. 116

جدول شماره(4): مسئولیت های اعضای شورای مرکزی روحانیت مبارز در قوه مقننه طی هفت دوره مجلس تا اردیبهشت 1385.. 117

جدول شماره(5): مسئولیت های اعضای شورای مرکزی روحانیت مبارز در قوه قضائیه طی دو دهه انقلاب اسلامی تا اردیبهشت 1385.. 118

جدول(6): مسئولیت های شورای مرکزی روحانیت مبارز در مجمع تشخیص مصلحت نظام تا اردیبهشت 1385.. 118

جدول(7): مسئولیت های اعضای شورای مرکزی روحانیت مبارز در شورای نگهبان طی دو دهه انقلاب تا اردیبهشت 1385.. 119

جدول(8): مسئولیت های اعضای شورای مرکزی روحانیت مبارز در مجلس خبرگان طی دو دهه انقلاب تا اردیبهشت 1385.. 119

جدول(9): مسئولیت های اعضای شورای مرکزی روحانیت مبارز در نیروهای مسلح طی دو دهه انقلاب تا اردیبهشت 1385.. 120

 

ادامه فهرست جداول

عنوان صفحه

جدول(10): مسئولیت اعضای شورای مرکزی روحانیت مبارز درشورای امنیتملی از تأسیس تا اردیبهشت 1385.. 121

جدول(11): مسئولیت های اعضای شورای مرکزی روحانیت مبارز در شورای عالی انقلاب فرهنگی بعد از پیروزی انقلاب تا اردیبهشت 1385.. 121

جدول(12): مسئولیت های اعضای شورای مرکزی روحانیت مبارز در حوزه های علمیه تا اردیبهشت1385.. 122

جدول(13): مسئولیت های اعضای شورای مرکزی روحانیت مبارز در امامت جمعه و نمایندگی ولی فقیه در استان ها تا اردیبهشت ماه 1385.. 122

 

رویکرد و عملکرد جامعه روحانیت مبارز در فرایند سیاست و حکومت

جمهوری اسلامی ایران

 

چکیده:

انقلاب اسلامی ایران که در سال 1357 و در پرتو رهبری امام خمینی به پیروزی رسید، نتیجه سال ها مبارزه با رژیم پهلوی بود. در این مبارزه و پیروزی، گروهها و احزاب بسیاری مشارکت داشتند که البته سهم آنها در هدایت و پیروزی انقلاب اسلامی به یک اندازه نبود. یکی از این جریانات فعال در انقلاب روحانیت بود. اکنون با گذشت بیش از سه دهه از وقوع انقلاب اسلامی، ما به دنبال فهم نقش و تاثیر این تشکل در فردای پیروزی انقلاب اسلامی متوجه شدیم که، همین جریان در فردای پیروزی انقلاب اسلامی تا سال مورد بررسی ما 1388 در تمامی سطوح و ارکان نظام جمهوری اسلامی ایران حضور و نفوذ فعال داشته اند (و هنوز نیز دارند). بگونه ای که آقای هاشمی رفسنجانی، ناطق نوری، محمد یزدی و… از اعضای جامعه روحانیت مبارز، برای چندین دوره ریاست مجلس شورای اسلامی، ریاست جمهوری و قوه قضاییه را بر عهده داشته اند. همین امر موجب می گردد تا ما بیان داریم که این جامعه بیشترین نقش و تاثیر را در تحولات سیاسی اجتماعی جمهوری اسلامی داشته است.

کلمات کلیدی:جامعه؛ حزب؛ روحانی

فصل اول

گفتار اول: فسخ………………………………… 13

بند اول: ماهیت و مبنای فسخ………………………………… 13

1. ماهیت فسخ………………………………… 13

1. مبنای فسخ………………………………… 13

2-1. توافق طرفین……………………………….. 13

2-2. جبران ضرر ناروا ………………………………..14

بند دوم: خیارات…………………………………. 16

الف: خیار……………………………….. 16

1. مفهوم خیار……………………………….. 16

1. واقعیت خیار چیست؟………………………………… 18

ب: تعداد و اقسام خیارات…………………………………. 20

گفتار دوم: اقاله………………………………… 23

بند اول: ماهیت و مبنای اقاله………………………………… 24

1. ماهیت اقاله………………………………… 24

1-1. ماهیت اقاله در فقه………………………………… 24

1-2. ماهیت اقاله در حقوق مدنی ایران………………………………… 27

1-3. آیا اقاله عقد است؟………………………………… 28

2. مبنای اقاله………………………………… 30

بند دوم: قلمرو اقاله………………………………… 32

گفتار سوم: انفساخ………………………………… 33

بند اول: ماهیت و مبنای انفساخ………………………………… 33

1. ماهیت انفساخ………………………………… 33

1. مبنای انفساخ………………………………… 33

بند دوم: اقسام انفساخ………………………………… 33

1. شرط فاسخ (انفساخ ناشی از تراضی)……………………………….. 33

1. انفساخ ناشی از قانون………………………………… 34

مبحث سوم: نگاهی به شخصیت فقهی حضرت امام خمینی (ره)…………………. 36

فصل دوم: آثار و احکام فسخ، اقاله و انفساخ عقود در فقه و حقوق موضوعه ایران…….40

مبحث اول: آثار و احکام فسخ، اقاله و انفساخ در عقد بیع…………………….. 42

گفتار اول: آثار و احکام فسخ در عقد بیع………………………………… 42

1. آثار و احکام خیار تعذر تسلیم در عقد بیع……………………… 42

1-1. تعذر تسلیم به واسطه تلف مبیع به وسیله بایع یا شخص ثالث…………….. 43

1-2. نایاب شدن مبیع یا ثمن در زمان تسلیم………………………………… 46

1-3. امتناع طرفین از تسلیم عوضین…………………………………. 47

2. آثار و احکامخیار تأخیر ثمندر عقد بیع……………………………….. 48

2. آثار و احکام خیار مجلس در عقد بیع………………………………… 49

2. آثار و احکام خیار حیوان در عقد بیع………………………………… 50

2. آثار و احکام خیار شرط در عقد بیع………………………………… 53

5-1. آثار وجودی شرط خیار……………………………….. 53

5-2. آثار و احكام ناشی از اعمال حق خیار شرط…………………………………. 54

6. آثار و احکام خیار رؤیت و تخلف از وصف در عقد بیع………………… 56

6. آثار و احکام خیار غبن در عقد بیع………………………………… 58

6. آثار و احکام خیار عیب در عقد بیع………………………………… 65

8-1. مواردى كه مشترى تنها باید ارش بگیرد………………………………… 68

8-2. موردى كه مشترى حق ارش نداشته و فقط مى تواند فسخ نماید………….. 70

8-3. حکم خیار عیب در بایع متعدّد………………………………… 70

8-4. حكم خیار عیب در مشترى متعدّد………………………………… 71

8-5. تعدد مبیع در معامله واحد………………………………… 71

9. آثار و احکامخیار تدلیسدر عقد بیع………………………………… 72

9-1. انواع تدلیس در عقد بیع………………………………… 74

10. آثار و احکام خیار تبعّض صفقه در عقد بیع………………………………… 75

10-1. شیوه ی محاسبهخیار تبعض صفقه………………………………… 77

11. آثار و احکام تخلف از شرط (اشتراط) در عقد بیع…………………… 71

11-1. اقسام تخلف از شرط…………………………………. 79

12. آثار و احکام خیار تفلیس در عقد بیع………………………………… 81

12-1. اجرای آثار افلاس در مورد اعسار و ورشکستگی………………….. 84

13. آثار و احکام خیار ما یفسد لیومه در عقد بیع…………………….. 85

13. آثار و احکام خیار شرکت در عقد بیع………………………………… 86

14-1. مال مشاع………………………………… 86

14-2. مال ممتزج………………………………… 87

14-3. خیار مشترک…………………………………. 87

گفتار دوم: آثار و احکام اقاله در عقد بیع………………………………… 89

1. تلف یكی از عوضین یا هر دو آن ها و تأثیر آن در اقاله عقد بیع……… 89

1. نمائات حاصل از عوضین از زمان عقد بیع تا اقاله……………………. 91

1. تبعیض در اقاله………………………………… 92

1. استرداد مال اقاله با شرط در ضمن آن………………………………… 93

1. استرداد عوضین معیوب در اقاله………………………………… 95

گفتار سوم: آثار و احکام انفساخ در عقد بیع………………………………… 96

1. تلف مبیع………………………………… 96

1. تلف مبیع در زمان خیار مجلس و حیوان و شرط اگر خیار مختص مشترى باشد…….. 96

مبحث دوم: آثار و احکام فسخ، اقاله و انفساخ در عقد اجاره…………….. 98

گفتار اول: آثار و احکام فسخ اجاره……………………………….. 98

1. آثار و احکام خیار عیب در عقد اجاره……………………………….. 98

1-1. معیوب بودن عین مستأجره در حین عقد………………………………… 98

1-2. معیوب شدن عین مستأجره بعد از عقد و قبل از قبض……………….. 99

1-3. معیوب شدن عین مستأجره در اثنای مدت اجاره………………….. 101

2. آثار و احکام خیار تخلف شرط در عقد اجاره……………………… 101

2. آثار و احکام خیار شرط در عقد اجاره……………………………….. 101

3-1. خیار شرط در قانون روابط موجر و مستأجر………………………. 102

4. آثار و احکام خیار تبعض صفقه در عقد اجاره………………….. 102

4. آثار و احکام خیار تعذر تسلیم در عقد اجاره ………………………103

4. آثار و احکام خیار شرکت در عقد اجاره…………………………….. 103

گفتار دوم: آثار و احکام اقاله در عقد اجاره……………………………….. 104

گفتار سوم: آثار و احکام انفساخ در عقد اجاره……………………………. 104

1. تلف مورد اجاره ………………………………..104

1. خروج عین مستأجره از قابلیت انتفاع……………………………….. 106

1. فوت موجر یا مستأجر در صورت شرط مباشرت……………………… 106

1. پایان مدت اجاره……………………………….. 106

مبحث سوم: آثار و احکام فسخ و انفساخ در عقد نکاح……………………. 108

گفتار اول: آثار و احکام فسخ در عقد نکاح………………………………… 108

1. آثار و احکام خیار عیب در عقد نکاح………………………………… 108

1-1. عیوب مشترک بین مرد و زن………………………………… 108

1-2. عیوب مختص مرد………………………………… 110

1-3. عیوب مختص زن………………………………..113

1-4. تبعیض قانون مدنى و بررسى مبناى فقهى آن…………………………. 115

2. آثار و احکام خیار تخلّف از وصف در عقد نکاح…………………….. 119

2. آثار و احکام خیار تدلیس در عقد نکاح………………………………… 121

گفتار دوم: آثار و احکام انفساخ در عقد نکاح………………………………… 122

1. لعان………………………………… 122

1. اسلام آوردن زن یا شوهر کافر………………………………… 123

1. ارتداد………………………………… 124

1. موت یکی از زوجین…………………………………. 125

مبحث چهارم: آثار و احکام (حق) فسخ و انفساخ عقد وکالت………………. 128

گفتار اول: آثار و احکام (حق) فسخ عقد وکالت………………………….128

1. عزل وکیل………………………………… 128

1. استعفای وکیل………………………………… 129

1. اجرت وکیل در اثر فسخ عقد وکالت…………………………………. 131

گفتار دوم: آثار و احکام انفساخ عقد وکالت…………………………………. 132

1. موت وکیل یا موکل………………………………… 132

1. جنون وکیل یا موکل………………………………… 134

2-1. تأثیر آگاهی وکیل به موت یا جنون موکل………………………………… 135

3. حجر و اغماء یکی از طرفین…………………………………. 135

3. از بین رفتن متعلق وکالت…………………………………. 136

3. پایان مدت وکالت…………………………………. 136

3. اجرت وکیل در اثر فسخ عقد وکالت…………………………………. 136

مبحث پنجم: آثار و احکام فسخ و انفساخ عقد شرکت……………………. 137

گفتار اول: آثار و احکام (حق) فسخ در عقد شرکت…………………………138

1. انحلال اذن در اداره شرکت…………………………………. 138

1. انحلال مال مشاع به وسیله تقسیم آن………………………………… 138

2-1. خیارات در تقسیم مال مشاع………………………………… 140

2-2. اقاله تقسیم مال مشاع………………………………… 140

گفتار دوم: آثار و احکام انفساخ عقد شرکت…………………………………. 142

1. تلف شدن تمام مال مشترک…………………………………. 142

1. فوت و جنون و سفه هر یک از شرکا ………………………………..142

مبحث ششم: آثار و احکام فسخ، اقاله و انفساخ عقد كفالت…………….. 143

گفتار اول: آثار و احکام فسخ عقد كفالت…………………………………. 143

1. آثار و احکام خیار شرط در عقد کفالت…………………………………. 143

1. آثار و احکام خیار تخلف از شرط در عقد کفالت…………………….. 143

گفتار دوم: آثار و احکام اقاله عقد كفالت…………………………………. 144

گفتار سوم: آثار و احکام انفساخ عقد كفالت…………………………………. 144

مبحث هفتم: آثار و احکام فسخ، اقاله و انفساخ در عقد حواله……………. 145

گفتار اول: آثار و احکام فسخ در عقد حواله………………………………… 145

1. آثار و احکام خیار تفلیس (اعسار محال علیه) در عقد حواله…………. 145

1. آثار و احکام خیار شرط در فسخ حواله………………………………… 145

1. آثار و احکام تخلف از شرط در فسخ حواله………………………………… 146

3-1. اثر فسخ بیع در حواله………………………………… 146

گفتار دوم: اقاله و انفساخ عقد حواله………………………………… 147

مبحث هشتم: آثار و احکام فسخ و اقاله و انفساخ در عقد مزارعه و مساقات……… 148

گفتار اول: آثار و احکام فسخ در عقد مزارعه………………………………… 148

1. آثار و احکام خیار تعذر تسلیم در عقد مزارعه………………………………… 148

1. آثار و احکام خیار تخلّف از شرط (فعل) در عقد مزارعه……………………… 148

گفتار دوم: آثار و احکام اقاله در عقد مزارعه………………………………… 149

گفتار سوم: آثار و احکام انفساخ در عقد مزارعه………………………………… 149

1. خروج زمین از قابلیت انتفاع……………………………….. 149

1. شرط مباشرت عامل و فوت او در اثنا……………………………….. 149

1. كشف عدم مالکیت مالك نسبت به مقدارى از مدت مزارعه…………… 149

1. انقضاى مدّت عقد مزارعه………………………………… 150

مبحث نهم: آثار و احکام فسخ و اقاله در عقد ضمان………………………………… 150

گفتار اول: آثار و احکام فسخ در عقد ضمان………………………………… 150

گفتار دوم: آثار و احکام اقاله در عقد ضمان………………………………… 151

مبحث دهم: آثار و احکام فسخ و اقاله در عقد صلح………………………………… 152

گفتار اول: آثار و احکام فسخ در عقد صلح………………………………… 152

گفتار دوم: آثار و احکام اقاله در عقد صلح………………………………… 153

مبحث یازدهم: آثار و احکام فسخ عقد قرض………………………………….. 153

1. تلف و نقص مورد قرض………………………………….. 153

1. تعذر رد مثل مورد قرض………………………………….. 153

1. شرط در ضمن عقد قرض………………………………….. 153

1. افزایش یا كاهش ارزش پول………………………………… 154

مبحث دوازدهم: سایر عقود………………………………… 155

گفتار اول: حق فسخ در عقود جایز………………………………… 155

گفتار دوم: انفساخ عقود جایز………………………………… 155

نتیجه گیری…………………………………. 156

فهرست منابع………………………………… 158

چکیده:

در جامعه اسلامی، معاملات و به خصوص عقود لازمه، از مهم ترین مسائل زندگی به شمارمی آیند؛ و این امر در فقه اسلامی و حقوق موضوعه ایران، از اهمیت به سزایی برخوردارمی باشد؛ بنابراین متعاملین برای تأمین منافع و نیازهای خود، عقد را منعقد می سازند، این عقد دارای آثار حقوقی و شرعی می باشد و پس از انعقاد آن هر یک از طرفین به مفاد آن ملزم و پایبند شده و نمی تواند به میل و اختیار، خود را از بار تعهدات ناشی از آن برهاند حال اگر دوام این عقد به هر سببی ناممکن یا باعثعسر و حرجیا ضرر باشد، باز باید به عقد ملزم و پایبند ماند. شارع مقدس در تمامی جنبه های زندگی انسان ها، قوانین راهگشایی قرار داده است که جامعه بشری را از افتادن در بسیاری از تنگناها و ضررهای ناروا نجات دهد. از جمله این راهگشایی­ها، تشریع حق فسخ، اقاله و انفساخ در معاملات حقوقی می باشد. مهم ترین اثر انحلال، پایان یافتن عقد است. عقد با انحلال پایان یافته و آثار آن برطرف می شود و آنچه از هریک از دو طرف به دیگری منتقل شده، به او باز می گردد. این آثار نسبت به آینده است و اثری نسبت به گذشته ندارد. همچنین منافع و نمائات متصله و منفصله از زمان عقد تا زمان انحلال، مال کسی است که به واسطه عقد مالک شده است. در این پژوهش، بررسی مباحث گوناگون فقهی و حقوقی و تفکیک آن ها از یکدیگر در زمینه انحلال عقود و آثار و احکام ناشی از آن ها با تأکید بر دیگاه امام خمینی (ره)، انجام شده است. روش این تحقیق تحلیلی- توصیفی، با ابزار گردآوری اطلاعات کتابخانه­­ای و نرم افزارهای علوم اسلامی می­باشد.

مقدمه:

در جامعه اسلامی، معاملات و به خصوص عقود لازمه، از مهم ترین مسائل زندگی به شمار می آیند؛ و این امر در فقه اسلامی و حقوق موضوعه ایران، از اهمیت به سزایی برخوردارمی باشد؛ زیرا اجرای صحیح آن ها طبق مقررات شرع و قانون، موجب می گردد که هر معامله ای عاری از امور حرام و مسائل اختلاف برانگیز شود. ولی برخی از موضوعات فقهی حقوقی، به شکلی منسجم و جامعه و در مبحثی مستقل بیان نگردیده و باعث مشکلات عدیده ای از قبیل دسترسی نداشتن افراد جامعه، به دستورات شرعی و ضوابط قانونی با روشی سهل و آسان شده است؛ در نتیجه این روش سبب عملی نشدن آن ها و ایجاد مرافعات گوناگون در جامعه می شود؛ و از سوی دیگر، همین پراکندگی مباحث و عدم جامعیت برخی از قوانین موضوعه، منجر به اطاله دادرسی در محاکم قضایی خواهد شد؛ بنابراین، تلاش در جهت جمع آوری مباحث گوناگون فقهی و تفکیک آن ها از یکدیگر و تشریح قوانین موضوعه، امری ضروری و لازم می باشد. در این راستا از جمله موضوعاتی که دارای چنین معضلاتی می باشد، موضوع آثار و احکام انحلال عقود می باشد.

از آن هنگام که بشر به زندگی اجتماعی روی آورد، برای رفع نیازهای خود و تأمین مایحتاج زندگی به معامله و دادوستد با دیگران پرداخت، همپای تحول در سایر بخش های زندگی و به موازات تغییر و ازدیاد نیازهای بشر، معاملات نیز دستخوش دگرگونی و تحول شده و اقسام مختلفی از عقود و تعهدات ایجادشده اند. پس از انعقاد عقد هر یک از طرفین به مفاد آن ملزم و پایبند شده و نمی تواند به میل و اختیار، خود را از بار تعهدات ناشی از آن برهاند تا طرف دیگر اطمینان داشته باشد که به نتایج و منافع عقد دست خواهد یافت. این ضرورت که از آن به «قاعده لزوم» تعبیر می شود، قدمتی دیرین دارد و متون فقهی انعکاس یافته است. در حقوق ایران نیز با پشتوانه عظیم و غنی فقهی خود این قاعده ازجمله قواعد مهم و اساسی حاکم بر معاملات و عقود است.

عدم ثبات اقتصاد و نوسانات شدید در بازار امروزی و کاهش بی رویه ارزش پول، همچنین تلف یا معیوب درآمدن مورد معامله به طوری که ادامه وجودی آثار عقد، موجب عسر و حرج و ضرر و زیان مالی و غیرمالی به هر یک طرفین معامله می شود؛ برای مثال دو فردی که هرکدام هدف خاصی را دنبال می کنند و در پی به دست آوردن سود بیشتری، با یکدیگر معامله می کنند تا از این معامله به مقصود خود برسند، اگر دریابند که به خواسته و منظور خود نمی رسند یا در اثر آفت آسمانی یا به واسطه شخص بایع یا شخص ثالثی تلف یا معیوب شود یا در یا شخصی در معامله ای فریب بخورد یا دچار غبن شود و… در این موارد شارع مقدس برای رفع این ضرر چه احکام و قوانینی دارد؟

دین اسلام، دین عدالت، امانت، احسان، مساوات و ایثار است و با هرگونه ظلم و اجحاف و ضرر و زیان و سایر مفاسد مبازره می کند. شارع مقدس اسلام برای رهایی از این زیان و ضرر اسبابی را مطرح کرده است و طرفین عقد را از لزوم به تعهدات عقد می رهاند این اسباب عبارت اند از:

1- انحلال به تراضی که اقاله گویند که آن، برهم زدن معامله است با تراضی و سازش طرفین معامله که به جهت اینکه رضایت طرفین در آن شرط است از آن به تفاسخ و تقابل نیز تعبیر می شود.

2- انحلال ارادی که فسخ گویند و آن عبارت است از پایان دادن به هستی حقوقی عقد به وسیله یکی از دو طرف یا شخص ثالث.

3- انحلال قهری که انفساخ گویند که عبارت است از اینکه هرگاه عقد صحیحا واقع شود و سپس به سببی از اسباب قهراً منحل شود به طوری که قصد و انشاء فعلی بر انحلال لازم نباشد.

بنابراین، معلوم شد که قلمرو لزوم عقود نامحدود نیست، به گونه ای که طرفین عقد نتوانند تحت هیچ شرایطی آن را منحل نماید؛ بلکه علاوه بر عقد جایز که به حکم طبیعت خاصشان قابل فسخ بوده و هر یک از طرفین عقد بدون هیچ علتی می تواند آن را منحل نماید، در عقود لازم نیز قانون گذار دو سبب ارادی (فسخ و اقاله) و یک سبب غیرارادی و قهری (انفساخ) برای انحلال عقد پیش بینی کرده است.

این تحقیق از دو فصل تشکیل شده است، در مبحث اول از فصل اول، ابتدا مفهوم عقد در لغت و اصطلاح را بیان کرده و سپس به مفهوم لغوی و اصطلاحی سه واژه اساسی (فسخ، اقاله و انفساخ) می پردازیم. همچنین در مبحث دو این فصل در بیان ماهیت و احکام و مبنای این سه واژه اختصاص یافته است و در مبحث سوم نیز به شخصیت فقهی مختصرا اشاره شده است. فصل سوم نیز که عنوان اصلی پایان نامه می باشد به احکام انحلال عقود و نتیجه آثاری که بر آن ها بار می شود، تدوین شده است.