الف) قاعده لاضرر

در روایات اسلامی قاعده معتبر محکمی به نام قاعده لاضرر وجود دارد که پیدایش آن را طبق روایات محکم فقهای امامیه نظیر کلینی در کتاب اصول کافی ، به حق عبور مردی عرب که در میان خانه شخص دیگری برای رفتن به باغ آمد و شد مکرر می کرده و موجبات عسر و حرج شخص صاحب خانه را پدید آورده بود ، عنوان ‌کرده‌است ^[۵۴]. که پیامبر حکم به کندن درختان دادند و از آنجا حدیث « لاضرر و لا ضرار فی السلام « از پیامبر نقل گردید . این حدیث مبنای برداشت ها و تفسیر های اجتماعی مختلفی قرار گرفته است . عبارت گویی چنان است که هیچ ضرری در اسلام وجود ندارد در حالی که هیچ کس نمی تواند منکر وجود آن شود و در تمام دنیا این موضوع کاملاً اثبات شده ، که به هر حال با کامل‌ترین و دقیقترین قوانین و در منظم ترین و با فرهنگترین جوامع باز هم به وجود آمدن خسارت امری طبیعی است .

پس از عبارت متن نباید این چنین برداشت کرد ؛ که اصلاً ضرر و خسارتی در اسلام وجود ندارد و یا پیش‌بینی نشده است . بلکه باید دید که ضرر چیست و راه های جبران آن و مقابله با آن چگونه است و چطور باید این قاعده را اعمال کرد .

ب) نفی حکم ضرری ( به بار آوردن خسارت )

به موجب این نظر هیچ حکم ضرری در اسلام وضع نشده است . شیخ انصاری (ره ) ^[۵۵] از حامیان این نظریه است به عقیده وی مقصود از حدیث لاضرر نفی هر گونه حکم شرعی است که وجود آن بر مردم خسارت و ضرر وارد آورد . یعنی شارع که شأن او قانونگذاری است و تشریع و تعیین احکام شرعی است ، حکمی را وضع ننموده که به موجب آن بر مردم ضرر و خسارت وارد آید ، و نفی احکام ضرری در شریعت اسلامی را اراده نموده است .

نفی ضرر ( خسارت ) غیر قابل جبران

بر طبق این نظریه ( لا ) در حدیث لا ضرر در معنای اصلی خویش به کار برده شده و نفی ضرر نموده است . اما منظور از ضرر ، خسارتی است که راهی برای جبران قرار داده نشده است پس معنای حدیث این است که خسارت غیر قابل جبران در اسلام وجود ندارد « به عبارت دیگر افراد ملزم هستند در صورت وجود خسارت آن را جبران نمایند . ورود خسارت به غیر ، از اسباب ضمان به حساب می‌آیند و کسی که خسارت به او وارد آمده است می‌تواند جبران خسارت و ضرر و زبان خود را از زیان زننده مطالبه کند .

بر اساس این نظریه ، شارع خسارتی را که جبران نشده باشد را به منزله معدوم معرفی ‌کرده‌است .

برخی حقوق ‌دانان اصطلاح ضرر غیر متدارک را به کار برده اند ، یعنی ضرر غیر متدارک در اسلام وجود ندارد بر طبق آنچه گذشت ، ایراد شده است که بدواً باید ضررها و خسارات از طرف خسارت زنندگان متدارک نشده باشد ، تا بتوانیم بگوییم ضرر غیر متدارک در خارج وجود ندارد .

قاعده لاحرج

حرج در لغت به معنای ضیق و تنگی است و با توجه ‌به این معنی در قاعده حرج از نفی حرج ، نفی ضیق و تنگی است و مقصود از آن هر گونه حرج خارجی است ‌به این معنی که نباید کسی بر کس دیگر عملی را تحمیل کند که او را در تنگنا قرار دهد و یا بر امری که موجب ضیق و حرج باشد ، صحه گذارد . ‌بنابرین‏ همان‌ طور که آیت الله مرعشی بیان داشته اند : …. روشن است که اگر کسی خسارت مالی یا بدنی بر کسی وارد آورد و از عهده خسارت وارده بر نیاید او را ( زیان‌دیده را ) در معرض ضیق و تنگی قرار داده است و این از نظر شارع ممنوع است . ^[۵۶] … عنایت ‌به این معانی وسیع و کلی برای نفی حرج ، هر حرجی ممنوع می‌گردد و روشن است که اگر کسی خساراتی بر دیگری وارد آورد و از عهده خسارات وارده بر نیاید ، او را در معرض ضیق و تنگی قرار داده است که این از نظر شارع ممنوع است .

خسارت های وارده بر زبان و آسیب های آن

مصونیت جسمانی شهروندان از هر گونه تعرض دراصل ۲۲ ق.ا.ح.ا.ا تضمین شده است و طبیعی است در صورت ورود خسارت یا آسیب مضاعف به تمامیت جسمانی افراد عامل مکلف به جبران آن است .

خسارت های وارده بر زبان با توجه به اهمیت آن به قسمت های مختلفی تقسیم بندی و اکثراً برای تمامی آن ها دیه تعیین شده است .

خسارت های وارده بر زبان از نظر قصد فعل به دوسته عمدی و غیر عمدی تقسیم می شود .

عوامل خسارت بر زبان تمامی عواملی هستند که باعث ضربه به زبان می‌شوند . عوامل موصوف به سه دسته طبیعی ، اتفاقی و آلات از پیش تعیین شده و قتاله تقسیم می‌شوند .

بر اساس قانون فوق ، دو ماده مجزا به آسیب های بر زبان کودک اشاره داشته است که به صورت مفصل ‌در مورد هر کدام مبحثی اختصاص یافته است .

انواع خسارت بر زبان

خسارت همان طور که در ابتدا از آن تعریفی ارائه شد به معنای ضرر و زیان می‌باشد از این رو هر گونه ضرر به انسان را شامل خواهد شد . با توجه به تعاریف هر گونه خسارت که منشاء آن جرم باشد اعم از خسارت های مادی و معنوی که در ذیل به طور مفصل ‌در مورد آن ها مطالب ارائه خواهد شد شامل تعریف خسارت خواهد بود .

خسارت های مادی همان‌ طور که از اسمش پیدا است همان خسارت های وارده که به صورت آشکار می‌باشد را شامل می شود و خسارت های معنوی اشاره به خسارت هایی دارد که در ادامه ضرر های وارده بر بدن فرد امکان به وقوع پیوستن آن ها وجود دارد .

‌بنابرین‏ لازم می‌دانیم در ادامه ‌در مورد خسارت های مادی و معنوی و همچنین شرایط خسارت های قابل جبران مطالبی مطرح شود .

خسارت های مادی وارده بر زبان :

سهروردی در بیان مفهوم ضرر مادی می‌گوید :^[۵۷] الضرر المادی هو اخلال بمصلحه المضرور ذات قیمه المالیه » یعنی ضرر مادی لطمه و اخلال به هر گونه مصلحت و منفعت زیان دیده است که قابل تقویم به پول باشد .

خسارت مادی عبارت است از ضرری که به بدن یا مال کسی بیاید . در برابر خسارت معنوی به کار می رود . ^[۵۸] ماده ۹ قانون آئین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور کیفری مصوب ۲۸/۶/۷۸ نیز در بند اول از ضرر و زیان مادی نام برده است .

ضرر و زیان قابل مطالبه به شرح ذیل می‌باشد :

1. ضرر و زیان های مادی که در نتیجه ارتکاب جرم حاصل شده است … . »

با توجه به تعریفی که بیان شد خسارات مادی خود به دو دسته کلی خسارات وارد به جسم و خسارات مالی و زیان های وارد بر اموال تقسیم بندی می‌شوند که خسارات وارده بر زبان از نوع خسارات وارد بر جسم است که طبق تقسیم بندی ذیل به توضیح آن ها خواهیم پرداخت .

قبل از آنکه بخواهیم وارد مصادیق خسارت های وارده بر زبان بشویم باید به صورت کلی بیان داشت که خسارت های وارده بر زبان چه به صورت قطع عضو باشد و چه به صورت های دیگر به طور کلی می بایست در این تقسیم بندی قرار بگیرند .

قطع یا نقص یا جرح بر روی زبان و دیگر عضو ها به سه نوع است : عمد ، شبه عمد ، خطاء محض

الف) وقتی که جایی با انجام کاری قصد قطع عضو یا جرح آن را دارد چه آن کار نوعاً موجب قطع یا جرح باشد یا نباشد .

ب) وقتی که جانی عمداً کاری انجام دهد که نوعاً موجب قطع یا جرح عضو باشد هر چند قصد قطع یا جرح نداشته باشد .

ب) نظریه منش:

از نظر کلنینجر مدل سرشت با ابعاد چهار گانه، طرحی را برای تفکیک انواع مرسوم اختلالات شخصیت ارائه می­دهد اما نمی­تواند وجود و یا عدم اختلال شخصیت را محرز و قطعی نماید (کلنینجر و همکاران، ۱۹۹۳). از دیدگاه این نظریه، منش شناسی شخصیت به تفاوت­های بین فردی در پندارهای مربوط به خویشتن و به اهداف و ارزش­های فردی اشاره دارد.

در واقع سرشت انسانی تفاوت­های فردی در واکنش­های هیجانی خودکار و عادتی را پی­ریزی می‌نمایند در حالی که انواع منش و خودپنداری­ها اهمیت و معنای تجربه ­های جاری را مشخص می­نمایند و از این طریق واکنش­های هیجانی را هم تحت تاثیر قرار می­ دهند. کلنینجر (۱۹۹۴) سه بعد را برای منش در نظر ‌می‌گیرد؛ او در این مجموعه بعد خودراهبری بر پایه­ پنداشت از خویشتن را به عنوان یک فرد مستقل که دارای زیرمجموعه­های وحدت، احترام، عزت، تاثیربخشی، رهبری و امید است، تعریف ‌کرده‌است، در واقع نمره بالا در خودراهبری نشان­دهنده مسئولیت­ پذیری، کاردانی و هدفمندی در زندگی است خودراهبری بالا همچنین به امیدها و خواسته­ های افراد نظم می­دهد و می ­تواند قویاً با بهزیستی اجتماعی، روانی و جسمانی مرتبط باشد؛ اما نمره­ی پایین در این بعد بیشتر احتمال دارد نشان­دهنده اختلال­های شخصیتی باشد و با نابالغی و ضعف ، خستگی و بی­اثری، بی­هدفی، درماندگی، وظیفه­نشناسی و بی‌مسئولیتی مشخص شده است. همچنین بعد همکاری بر پایه­ پنداشت از خویشتن به عنوان بخشی از جهان انسانی و جامعه قرار دارد که از آن حس اجتماعی، رحم و شفقت، وجدان و تمایل به امور خیریه مشتق می­گردد؛ سطح بالای همکاری باعث ویژگی­هایی چون دلسوزی، حمایتگری، قدرت تحمل زیاد، توانایی بسیارخوب در کار گروهی، منصف و از خدمت کردن به دیگران لذت می­برد. سطح پایین همکاری ممکن است به معنی خودداری، کم­تحملی، فرصت طلبی، سادگی، ناهماهنگی، یا حتی مردم­گریزی و دارای دیدگاه مردم گریزی باشد و می ­تواند به ارتباط بین­شخصی ضعیف و حمایت اجتماعی پایین منجر شود. علاوه بر این دو بعد، بعد خودفراروی بر پایه­ مفهوم از خویشتن به عنوان بخشی از جهان پیرامون و منابع آن مطرح شده است که با پندارهای حضور رازگونه، ایمان مذهبی، متانت و صبوری بیان گردیده است؛ خودفراروی بالا؛ به معنای رشد فراشخصی، بالا بودن هوش هیجانی و روحیه­ی معنوی افراد، روراستی، صبوری است و همچنین افرادی با نمره­ی خودفراروی پایین؛ افرادی مغرور، بی­صبر و ناشکیبا، خودآگاه و مادی­گرا و ناراضی می­باشند (حق شناس، ۱۳۸۸). به بیانی دیگر، ویژگی­های شخصیتی منش تحت تاثیر اختیار، قصد و برداشت فرد از تجربه و رویدادها می­باشند. تفاوت­های فردی در جنبه­ های منش، به درجاتی تحت تاثیر یادگیری­های اجتماعی، فرهنگی و رسش و بلوغ در طی مراحل زندگی قرار دارند. منش شامل دریافت­های منطقی درباره خود، دیگران و دنیا است و بیشتر ویژگی­هایی را شامل می­ شود که تحت تاثیرعوامل محیطی در ساختار شخصیتی فرد پدید می ­آید (کلنینجر و شوراکیک^[۶۸]،۲۰۰۵).

بنا بر این نظریه افراد می ­توانند دارای سرشت­های مشابه باشند اما در ویژگی­های منشی با یکدیگر تفاوت کنند. از نظر مصنفین آزمون، هریک از این ابعاد در تعامل با دیگر ابعاد، شیوه ­های سازگاری و انطباق فرد را با تجربه­ها تعیین می­ نماید و همچنین آسیب­پذیری فرد به اختلالات هیجانی و رفتاری نیز از همین تعاملات منشاء ‌می‌گیرد (کلنینجر ۱۹۸۷ و ۱۹۹۱).

تا اینجا نظریه ­هایی در خصوص موفقیت شغلی و شخصیت گفته شد، حال به الگوها و نظریه ­هایی می­پردازیم که تلفیقی از هر دو مقوله است.

۲-۱۰ الگوهای تناسب شغل با شخصیت

ارزش و اهمیت مدیر در بعد رفتار فردی در این ‌می‌باشد که با شناخت دقیق شخصیت و کاربرد آن در سازمان، تفاوت بین شخصیت­ها را تشخیص داده و مکانیسم تناسب شغل با شخصیت را تعریف می­ نماید. بطورکلی تردیدی نیست که اگر فرد از نظر شخصیت با نوع کاری که باید انجام دهد سازش داشته باشد، عملکرد بهتری خواهد داشت و نسبت به کار خود رضایت بیشتری حاصل می­ کند. گذشته از این، هماهنگی بین شخصیت و نوع کار، مزایای دیگری هم در بر دارد. برای مثال، اگر مدیر سازمان فرد را از نظر شخصیتی بشناسد و ابعاد درونی او را مورد کارشناسی قرار دهد به بهترین شکل قادر خواهد بود که رضایت فرد و سازمان را تامین نماید.

در اینجا الگویی در خصوص کاربرد شخصیت که به تناسب شخصیت با شغل مربوط می‌باشد اشاره می‌گردد.

۲-۱۰-۱ الگوی مایرز- بریگز

مراحل به کارگیری الگوی کاربردی مایرز- بریگز^[۶۹] در خصوص تناسب نوع شخصیت و شغل، با ارائه مقدمه­ای ‌در مورد شکل­ گیری الگوی مذبور به شرح زیر مطرح شده است.

جلسه اول:

ضمن برگزاری جلسه معارفه، افراد شرکت کننده در درمان با پژوهشگر آشنا گشتند و نسبت به اهداف پیش‌بینی شده برای دوره مطلع گردیدند.قوانینی به طور توافقی در کلاس وضع شد ‌و فردی که از قوانین تخطی می نمود امتیاز منفی می گرفت.

جلسه دوم:

روش حل مسئله و خود تعلیمی آموزش داده شد.

جلسه سوم:

ابتدا جلسه قبل مرور گردید و سپس آموزش تکنیک های آرام سازی داده شد.

جلسه چهارم:

کودک را برای شناسایی علایم بیرونی آماده کرده و مهارت شناسایی مشکل را تمرین کرده و در آخر از تکنیک های آرام سازی استفاده گردید.

جلسه پنجم:

ارائه تکیک های آگاهی از احساسات، تنظیم و کنترل هیجانات و ابراز احساسات سازگارانه و ناسازگارانه و در آخر از تکنیک های آرام سازی استفاده گردید.

جلسه ششم:

افراد در ارتباط با جنبه‌های عاطفی، فیزیولوژیکی، شناختی و هیجانات آگاهی یافتند و اختصاصاٌ نسبت به علایم عصبانیت و ناکامی شناخت پیدا کرده،در آخر از تکنیک های آرام سازی استفاده گردید.

جلسه هفتم:

چند تکنیک کنترل خشم به ایشان آموزش داده شد و سپس به طور عملی در موقعیت های فرضی توسط تمام افراد شرکت کننده تکنیک های آموخته شده به کار گرفته شد،در آخر از تکنیک های آرام سازی استفاده گردید.

جلسه هشتم:

جمع بندی و نتیجه گیری از مباحث مطرح شده در طول جلسات انجام شد ‌و مراسم تشکر و خداحافظی با اهداء هدیه کوچک توسط پژوهشگر به کودکان انجام شد

معرفی مقیاس و کاربرد پرسشنامه خودپنداره پیرز – هاریس کودکان

این مقیاس شامل ۸۰ سوال است که سوالات پرسشنامه به صورت گزارش شخص درباره اینکه کودکان و نوجوانان درباره خودشان چه احساسی دارند، طرح ریزی شده است. این مقیاس را می توان به صورت گروهی یا فردی اجرا کرد. هر عبارت پرسشنامه به صورت دو بخشی “بلی” یا “خیر” طرح ریزی شده است و دارای شش مقیاس زیر است:

1. 1. رفتار

1. 1. وضعیت مدرسه و وضعیت شناختی و ذهنی

1. 1. ظاهر و ویژگی فیزیکی

1. 1. اضطراب

1. 1. جامعه پسندی(محبوبیت)

1. شادی و رضایتمندی

تمام مقیاس‌ها در جهت خود پنداره مثبت نمره گذاری می‌شوند به طوری که نمره بالا نشان دهنده سطح بالای خودپنداره است(ساعتچی و همکاران، ۱۳۹۰).

روایی (اعتبار ) پرسشنامه

مفهوم روایی ‌به این سؤال پاسخ می‌دهد که ابزار اندازه گیری تا چه حد خصیصۀ مورد نظر را می سنجد . بدون آگاهی از اعتبار اندازه گیری نمی توان به دقت داده های حاصل از آن اطمینان داشت (سرمد و دیگران ،۱۳۸۲).

این مقیاس خودپنداره در رابطه با یک نمونه تصادفی(شامل ۱۰۶۰ نفر)، اجرا شده است. میانگین سن این نمونه، ۵/۱۴ سال بوده و از روش آزمون- بازآزمون و دو نیمه کردن نیز به عنوان شاخص محاسبه اعتبار، استفاده شده است.

نمونه سن جنس تعداد شاخص ضریب مدرسه راهنمایی ۱۲ ساله پسر ۳۳۰ آزمون-بازآزمون ۸۳/۰ دبیرستان ۱۴ ساله دختر ۳۸۰ آزمون-بازآزمون ۸۸/۰ متوسط،کلاس‌های بالا ۱۵ ساله پسر ۴۷۰ دو نیمه کردن ۷۴/۰ متوسط،کلاس‌های بالا ۱۵ ساله دختر ۵۹۰ دو نیمه کردن ۷۹/۰

ضرایب همبستگی گزارش شده در جدول فوق،در سطح ۰۱/۰ معتبر می‌باشند و معنای این سطح نیز حاکی از آن است که این مقیاس از ضرایب اعتبار مطلوبی برخوردار می‌باشد(شارما، ۱۹۸۴، ترجمه ساعتچی،۱۳۷۶).

این آزمون در کشور ایران بین دانش آموزان دوره راهنمایی در شهرهای مشهد هنجاریابی شده است و ضرایب اعتبار آن ۹۱/ .-۹۴/ . و ۹۲/ .- ۸۸/ . و ۹۳/ .- ۹۰/ . در بین دانش آموزا دختر و پسر سال‌های اول ، دوم و سوم راهنمایی شهر مشهد گزارش شده است که بیانگر اعتبار بالای این آزمون است(احمدی حکمتی کار، ۱۳۷۲).

فنون آماری مورد استفاده

آمار توصیفی

به منظور تلخیص داده ها از شاخص های مرکزی مانند میانگین و شاخص های پراکندگی مانند جداول فراوانی و برای نمایش داده ها از نمودار میله ای استفاده خواهد شد.

آمار استنباطی

به وسیله آمار استنباطی جامعه های وسیعتر را که داده های دانسته شده از آن گرفته شده است استنباط می‌کنیم . آمار استنباطی با دو دسته از مسائل سر و کار دارد .ابتدا به برآورد و سپس به آزمون فرضیه می پردازد . در این پؤوهش برای استنباط از تحلیل کو واریانس استفاده می‌گردد.

فصل چهارم

تجزیه و تحلیل یافته های پژوهش

مقدمه

جمع‌ آوری،تعبیر و تجزیه و تحلیل داده ها و استخراج ‌تعمیم‌های منطقی ‌در مورد پدیده‌های تحت بررسی با بهره گرفتن از علم آمار انجام می شود.با توجه به مراحل اساسی یک تحقیق علمی، آمار به طور وسیعی در قلمرو تمام تحقیقات علمی به کار می رود و در مرحله جمع‌ آوری اطلاعات راهنمای محقق در انتخاب روش‌ها و وسایل مناسب برای جمع‌ آوری داده های اطلاعاتی بوده و نتیجه های حاصل از تجزیه و تحلیل داده ها را با درجه دقت مورد نظر بیان می‌کند.دسته ای از این روش های آماری برای خلاصه کردن اطلاعات موجود در داده ها طرح ریزی می‌شوند تا توجه پژوهشگر روی ویژگی های مهم داده ها متمرکز گردد و جزئیات غیر ضروری کنار گذاشته شوند.دسته مهمتری از روش‌ها، در تجزیه و تحلیل داده ها، برای استخراج نکات کلی و استنباطهایی درباره پدیده تحت مطالعه به کار می‌روند.

قسمت عمده موضوع آمار عبارت است از کسب اطلاعات با انجام محاسبات روی داده ها، و ارزیابی معلومات تازه ای که از این اطلاعات به دست می‌آید. استفاده از این روش‌ها پایه ای برای استدلال به دست می‌دهد تا واقعیات مشاهده شده به طور منطقی تعبیر گردد. این مرحله یکی از مهمترین مراحل در فرایند پژوهش است زیرا در این مرحله باید حاصل تلاش‌های مراحل قبل، یعنی داده های به دست آمده، مورد تحلیل قرار گرفته و به صورت یافته ها ارائه شود. در پژوهش‌های پیمایشی، در مرحله تجزیه و تحلیل، تلاش می شود تا یافته ها با بهره گرفتن از آزمون‌های آماری متناسب با متغیرهای مطرح در سؤالها یا فضیه ها به صورت علمی ارائه گردد. در این فصل به داده های گردآوری شده توصیف، تجزیه و تحلیل، آزمون فرضیه و مورد تفسیر قرار گرفته و ‌بر اساس اطلاعات گروه نمونه در باره جامعه آماری قضاوت انجام گرفته است.

آمار توصیفی:

نوع گروه تعداد جنسیت کنترل ۱۵ پسر آزمایش ۱۵ پسر

جدول۱-۴: آماره­ های توصیفی ‌پیش‌آزمون و ‌پس‌آزمون گروه آزمایش

نام متغیرها زمان آزمون خودپنداره

۱- با جمله «در راه خدا نبرد کنید» هدف اصلی جنگ های اسلامی را روشن می‌سازد که جنگ برای به دست آوردن غنایم و تصرف و اشغال سرزمین های دیگران همه از نظر اسلام محکوم است و تنها اسلحه به دست گرفتن و به جهاد پرداختن در صورتی صحیح است که در راه خدا و گسترش قوانین الهی یعنی حق و عدالت و توحید و ریشه کن کردن ظلم و ستم و فساد و انحراف می‌باشد.

۲- مورد این که با چه کسی باید جنگید جمله «کسانی که با شما می جنگند» صراحت دارد که تا طرف مقابل دست به اسلحه نبرده و به مبارزه نپرداخته است، مسلمانان نباید ‌پیش‌دستی کنند. ضمناً از این آیه استفاده می شود که هرگز غیرنظامیان مخصوصاً زنان، کودکان و پیران زمین گیز نباید مورد حمله واقع شوند زیرا آن ها به مقابله برنخاسته اند و ‌بنابرین‏ مصونیت دارند.

۳- ابعاد جنگ نیز با جمله «از حد تجاوز نکنید» مشخص شده است. زیرا جنگ در اسلام به خاطر خدا است و در راه خدا نباید هیچ تعدی و تجاوزی صورت گیرد و لذا اسلام- برخلاف جنگ های عصر ما- رعایت اصول اخلاقی فراوانی در جنگ توصیه ی کند. مثلاً افرادی را که سلاح بر زمین گذاشته اند و کسانی که توانایی جنگیدن را از دست داده و یا اصولاً قدرت بر جنگیدن ندارند– مانند پیرمردان، زنان و کودکان- نباید مورد تعدی قرار بگیرند.

باغستان ها و درختان را نباید از بین ببرند و از مواد سمی برای زهرآلود کردن آب های آشامیدنی دشمن نباید استفاده کنند.^[۸۱] به غیر از آیه مورد بحث آیات دیگری از قرآن کریم بر موضوع ما نحن فیه دلالت دارند که از آن جمله آیه ۲۵ سوره مبارکه فتح است که می فرماید:«… اگر مردان مؤمن و زنان مؤمنه ای که شما اکنون آن ها را نمی شناسید (در مکه) وجود نداشتند که چنان چه حمله کنید آن ها را ندانسته پایمال و هلاک سازید، پس دیه و غرامت خون آن مؤمنان به گردن شما می ماند تا خدا هر که را بخواهد در رحمت خود داخل گرداند و اگر شما عناصر کفر و ایمان را از هم جدا می گشتید همانا آنان را که کافرند به عذابی دردناک معذب می ساختیم» معنای آیه این است که مشرکان مکه همان هایی هستند که به خدا کفر ورزیدند و نگذاشتند شما داخل مسجد الحرام شوید و نگذاشتند قربانی هایی را که با خود آورده بودید به محل قربانی برسند… اگر مردان و زنان مؤمن ناشناسی در بین مردم مکه نبودند تا جنگ شما سبب هلاکت آن بی گناهان شود و در نتیجه به خاطر کشتن آن بی گناهان دچار گرفتاری می شدید، هر آینه ما دست شما را از قتال اهل مکه باز نمی داشتیم و اگر باز داشتیم برای همین بود که دست شما به خون آن مؤمنین ناشناس آلوده نشود و به جرمشان دچار ناملایمات نشوید.^[۸۲]بر ناتوانان، بیماران و کسانی که چیزی ندارند تا در راه جنگ هزینه کنند (معاف شدگان از جنگ) هیچ تنگنایی نیست چه مجازند که در میدان نبرد شرکت نکنند، به شرط آنکه برای خدا و پیامبرانش صمیمانه رفتار کرده باشند بر سر نکوکاران راه و زبان نکوهش و بازخواست بر بسته است و خدا آمرزگار و مهربان است. ( سوره توبه، ۹۱) بخشی از آیات قرآنی به بیان سرگذشت های نظامی پیامبر اکرم (ص) پرداخته است. البته در شأن قرآن نیست که تنها به وقایع نگاری و داستان سرایی بپردازد. قرآن همیشه می خواسته است که مردم از آنچه در پیش فرا رفته عبرت بیاوزند و نقاط روشن و تاریک یا محورهای کامیابی و شکست را همیشه در نظر داشته و عمل نمایند. در صحنه مبارزات مسلحانه علیه کفر تجاوزگر و سیتزه جوی، رویدادهای جالب و نکته آموزی در صدر اسلام رخ داده که بخشی از آیات قرآن به بیانشان پرداخته است.^[۸۳]

بند دوم- حقوق غیر نظامیان از دیدگاه روایات و سیره ائمه معصومین (ع)

سیره و سنت ائمه معصومین (ع) شامل موارد زیادی از توجه ایشان بر جلوگیری از تعرض به افراد غیر نظامی است. از امام صادق (ع) روایت شده که فرمودند: چون پیامبر خدا (ص) اراده می فرمود که گروهی از مسلمانان را به سریه ای بفرستد آن ها را دعوت می فرمود و جلو خود می نشانید و به آن ها می گفت: «به نام خدا و برای خدا و در راه خدا و بر ملت رسول خدا حرکت کنید… پیر مردان فرتوت و کودکان و زنان را نکشید و درختان را قطع نکنید مگر این که بر انجام این امور ناچار شوید. اگر یکی از مسلمانان به یکی از مشرکان مهلت دهد آن مشرک در پناه شما است تا این که کلام خدا را بشنود. اگر پس از شنیدن کلام خدا از شما بیعت کرد برادر شما در دین است و اگر خودداری کرد او را به محل امنی برسانید. پیامبر اکرم (ص) بارها در هنگام اعزام سپاهیان شان به نبردهای متعدد، آن ها را از کشتن زنان، کودکان، سالخوردگان و افراد ناتوان منع می‌کردند. ایشان همچنین هرگاه تعرض به زنان یا کودکان را می‌دید با آن برخورد کرده متخلف را مورد بازخواست قرار می‌دادند چنان‌که در یکی از جنگ‌ها، بعد از گذشتن قسمتی از سپاهیان به فرماندهی خالد بن ولید جنازه زنی پیدا شد که توسط او کشته شده بود، پیامبر (ص) با دیدن این حادثه به شدت ناراحت شده، از قاتل او سؤال کردند؛ گفتند خالد بن ولید، او را کشته است. رسول خدا (ص) کسی را به دنبال خالد فرستاده و ضمن توبیخ او، تأکید ‌کردند که از کشتن زنان و کودکان بپرهیزند. ^[۸۴] در برخی از غزوات پیامبر (ص) پس از فتح و پیروزی بر مشرکان، مسلمانانی که قصد کشتن بچه های مشرکین را داشتند، پیامبر (ص) آنان را از انجام چنین کاریمنع کرده، و در جواب یاران شان که می‌گفتند، مگر این‌ها فرزندان مشرکان نیستند. با اشاره به اینکه بهترین‌های آنان (اصحاب) نیز فرزندان مشرکان بوده‌اند، فرمودند هر انسانی بر فطرت پاک انسانی متولد می‌شود و این پدر و مادر او هستند که او را یهودی یا نصرانی می‌کنند.^[۸۵] اقدامات رسول خدا (ص) درباره زنانی که اسیر شده و مطابق قوانین جنگ های آن زمان می بایست به عنوان کنیز در اختیار نیروهای فاتح قرار گیرند، نیز نشان دهنده توجه ویژه آن حضرت به زنان بوده آن هم در زمانی که هیچ قانونی درباره جنگ ها و حقوق انسان‌ها وجود نداشت. ^[۸۶]

امیرالمؤمنین علی (ع) نیز همواره بر رعایت حال زنان و کودکان تأکید داشتند و هنگام اعزام لشگریان خود و در دستوراتش خطاب به آن ها می‌فرماید: «با دشمن جنگ را آغاز نکنید تا آن ها شروع کنند، زیرا بحمد الله حجت با شما است و آغازگر جنگ نبودنتان، تا آن که دشمن به جنگ روی آورد، حجت دیگر بر حقانیت شما خواهد بود. اگر به اذن خدا شکست خوردند و گریختند، آن کس را که پشت کرده نکشید، و آن را که قدرت دفاع ندارد آسیب نرسانید و مجروحان را به قتل نرسانید. زنان را با آزار دادن تحریک نکنید هر چند آبروی شما را بریزند، یا امیران شما را دشنام دهند و به شما ناسزا بگویند. در روزگاری که زنان مشرک بودند مأمور بودیم دست از آزارشان برداریم، و در جاهلیت اگر مردی با سنگ یا چوب دستی به زنی حمله می کرد، او و فرزندانش را سرزنش می‌کردند.^[۸۷]