………………….

3

1-3. پیشینه­ی پژوهش……………………………………………………………………………………………………

3

1-4. حدود پژوهش……………………………………………………………………………………………………….

5

1-5. اهداف پژوهش……………………………………………………………………………………………………..

5

1-6. فصل­های پایان­نامه…………………………………………………………………………………………………

5

1-7. روش شناسی پژوهش…………………………………………………………………………………………….

6

فصل دوم: چارچوب مفهومی…………………………………………………………………………………………..

7

2-1.ادبیات اجتماعی…………………………………………………………………………………………………….

8

2-1-1. جامعه………………………………………………………………………………………………………………

11

2-1-2. اخلاق………………………………………………………………………………………………………………

13

2-2. نقد و انتقاد……………………………………………………………………………………………………………

15

2-2-1. ادبیات انتقادی…………………………………………………………………………………………………..

18

2-2-1-1. ادبیات انتقادی قبل از مشروطه………………………………………………………………………..

18

2-2-1-2. ادبیات انتقادی بعد از مشروطه…………………………………………………………………………

21

2-2-3. شیوه­های انتقاد………………………………………………………………………………………………….

26

2-2-3-1. هجو…………………………………………………………………………………………………………….

26

2-2-3-2. هزل…………………………………………………………………………………………………………….

27

2-2-3-3. طنز………………………………………………………………………………………………………………

28

2-2-4. شگردهای طنزپردازی…………………………………………………………………………………………

29

2-2-5. درون مایه­های انتقاد…………………………………………………………………………………………..

30

یادداشت­های فصل دوم…………………………………………………………………………………………………..

31

فصل سوم: قیصر امین­پور………………………………………………………………………………………………..

32

3-1. قیصر امین­پور………………………………………………………………………………………………………..

33

3-2. آثار قیصر امین­پور………………………………………………………………………………………………….

34

3-3. اندیشه­ی امین­پور…………………………………………………………………………………………………..

34

3-3-1. دوران انقلاب و دفاع مقدس……………………………………………………………………………….

36

3-3-2. بعد از دفاع مقدس……………………………………………………………………………………………..

37

فصل چهارم: بررسی دیدگاه­های انتقادی در اشعار قیصر امین­پور……………………………………

38

4. انتقادات قیصر امین­پور……………………………………………………………………………………………….

39

بخش اول: انتقادات اجتماعی…………………………………………………………………………………………..

40

4-1. انتقادات اجتماعی…………………………………………………………………………………………………..

41

4-1-1. انقلاب……………………………………………………………………………………………………………..

42

4-1-1-1. نظام پادشاهی………………………………………………………………………………………………..

42

4-1-2. دفاع مقدس………………………………………………………………………………………………………

44

4-1-2-1. تجاوز دشمن به کشور……………………………………………………………………………………

44

4-1-2-2. آسیب جنگ بر کودکان…………………………………………………………………………………..

45

4-1-2-3. جنگ طلبی…………………………………………………………………………………………………..

47

4-1-2-4. مدعیان…………………………………………………………………………………………………………

49

4-1-2-5. عدم درک شهادت………………………………………………………………………………………….

50

4-1-3. پس از دفاع مقدس…………………………………………………………………………………………….

51

4-1-3-1. انتقاد از عصر جدید……………………………………………………………………………………….

52

4-1-3-1-1. تقابل بین زندگی روستایی و شهری……………………………………………………………..

52

4-1-3-1-2. بی تفاوتی در عصر امروز……………………………………………………………………………

62

4-1-3-2. انتقاد از بی عدالتی­های اجتماعی………………………………………………………………………

63

4-1-3-2-1. انتقاد به رابطه و پارتی………………………………………………………………………………..

63

4-1-3-3. انتقاد از بزرگ­سالی و عقل­گرایی……………………………………………………………………..

64

بخش دوم: انتقادات سیاسی…………………………………………………………………………………………….

69

4-2. انتقادات سیاسی……………………………………………………………………………………………………..

70

4-2-1. انتقاد از عدم آزادی…………………………………………………………………………………………….

70

4-2-1-1. عدم آزادی بیان……………………………………………………………………………………………..

71

4-2-1-2. عدم آزادی عمل…………………………………………………………………………………………….

75

4-2-2. انتقاد از جناح­های سیاسی…………………………………………………………………………………..

82

بخش سوم: انتقادات فرهنگی…………………………………………………………………………………………..

83

4-3. انتقادات فرهنگی……………………………………………………………………………………………………

84

4-3-1. انتقاد از شاعران…………………………………………………………………………………………………

85

4-3-2. انتقاد از فراموشی آرمان­گرایی………………………………………………………………………………

88

بخش چهارم: انتقادات دینی- عرفانی………………………………………………………………………………..

90

4-4. انتقادات دینی- عرفانی……………………………………………………………………………………………

91

4-4-1. عدم خودشناسی………………………………………………………………………………………………..

92

4-4-2. وابستگی­ها و دلبستگی­های دنیوی………………………………………………………………………..

94

4-4-3. عدم توجه به مرگ و آخرت اندیشی…………………………………………………………………….

96

4-4-4. سطحی نگری در دین. ………………………………………………………………………………………

97

4-4-5. انتقاد به تظاهر و ریاکاری……………………………………………………………………………………

99

بخش پنجم: انتقادات طنزآمیز…………………………………………………………………………………………..

101

4-5. انتقادات طنزآمیز…………………………………………………………………………………………………….

102

4-5-1. موضوعات سیاسی- اجتماعی……………………………………………………………………………..

104

4-5-1-1. عدم آزادی……………………………………………………………………………………………………

104

4-5-1-2. نابه سامانی­های اجتماعی………………………………………………………………………………..

106

4-5-2. موضوعات دینی………………………………………………………………………………………………..

109

4-5-3. موضوعات شخصی و فردی (حدیث نفس) …………………………………………………………

110

فصل پنجم: نتیجه گیری………………………………………………………………………………………………….

113

5. نتیجه گیری……………………………………………………………………………………………………………….

114

نمودار……………………………………………………………………………………………………………………………

118

فهرست منابع و مآخذ……………………………………………………………………………………………………..

119

.بیان مسئله:

صرف­نظر از اهداف و کارکرد­های هنری و زیبایی شناسی ادبیات و آثار ادبی، آن را برای تسهیل تکامل جوامع بشری و ابزاری برای مبارزه با ناهنجاری­ها و کج­روی­های اجتماعی دانسته و گفته­اند ادبیات «مفهومی است که هر صاحب نظری آن را به گونه ای هماهنگ با جهان­بینی اجتماعی، علمی و مذهبی خویش تعبیر نموده … رسالت حقیقی آن روشنگری اذهان و تلطیف احساسات بشری و بارور ساختن امیال پاک مهرورزی و همدردی میان انسان­ها و به کلامی ارج نهادن به آرمان­های والای انسانیت است» (عزب دفتری،12:1363) و «اثر ادبی وقتی به وجود می آید که نویسنده ای قادر باشد حقیقتی را آشکار کند و بپذیراند، یعنی حقیقت رابطه اش را با جهان» (نجفی،159:1364)، ازاین رو، کار یک نویسنده یا شاعر بیان ناگفته ها است؛ ناگفته هایی که هر کس قادر به بیان آن نیست؛ این ناگفته ها گاهی جنبه­ی انتقادی دارند و این انتقادات گاهی با زبان تند و صریح بیان می­شود و گاهی با کنایه و ابهام که این دو بستگی به شرایط شاعر یا محیط اجتماعی او دارد، اما شاعری که به انتقاد روی می­آورد، درواقع تضادها و هرج ومرج های سیاسی-اجتماعی را دستاویز و موضوع انتقادات خویش قرار می­دهد و آن را شیوه­ای برای نوگرایی، نواندیشی و نوسازی و در کوتاه سخن، اصلاح ساختارها و رفتارهای اجتماعی می­سازد. ازاین رو، آثار انتقادی غالباً زبان طنز به خود می­گیرند. شاعران نوپرداز بیشتر از شاعران کلاسیک، واقعیات پیرامون خویش را مورد توجه قرار می­دهند و خود را متعهد به بیان آن می­دانند. قیصر امین­پور به اقتضای تعهد و رسالت شاعری با بیان برخی از مسائل انتقادی به انعکاس و تصویرگری­ کژی­ها و نارسایی­های موجود در جامعه خود پرداخته است و در میان شاعران معاصر از جمله کسانی است که در آثارش دیدگاه­های انتقادی دارد و می­توان آن­ها را در چند ابعاد از جمله اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، دینی- عرفانی، مورد بررسی قرار داد و از طنز نیز برای مطرح کردن بعضی از انتقادات خود بهره برد و این پایان­نامه بررسی آن­ها را موضوع خود قرار داده است.

نوستالژی………………………………………………………………………………………………………………37

2-4-2-3- داستان­های تمثیلی……………………………………………………………………………………………….. 38

2-4-2-4- طنز …………………………………………………………………………………………………………………… 40

2-4-2-5- نماد و سمبل…………………………………………………………………………………………………………43

2-4-2-6- شعر انتظار………………………………………………………………………………………………………….. 46

2-5- ابعاد اعتراض در شعر فارسی…………………………………………………………………………………………..47

2-5-1- اعتراضات شخصی…………………………………………………………………………………………………… 47

2-5-1-1- اعتراض به خویشتن…………………………………………………………………………………………….. 47

2-5-1-2- اعتراضات عاشقانه——— ……………………………………………………………………………………………….. 48

2-5-1-3- اعتراض به مرگ یا دوری از عزیزان— ……………………………………………………………………….. 52

2-5-1-4- اعتراض به پیری———- ………………………………………………………………………………………………….. 53

2-5-1-5- اعتراض به تنهایی——— ………………………………………………………………………………………………… 54

2-5-1-6- اعتراض به فقدان آدمیّت——- ………………………………………………………………………………………. 55

2-5-2- اعتراضات سیاسی———– ……………………………………………………………………………………………………. 57

عنوان صفحه

2-5-3- اعتراضات اجتماعی………………………………………………………………………………………………….. 59

2-5-4- اعتراضات دینی———– ……………………………………………………………………………………………………….. 63

2-5-5- اعتراضات فلسفی———- …………………………………………………………………………………………………….. 68

2-6- سیر تاریخی اعتراض در شعر فارسی—– ………………………………………………………………………………..69

2-6-1- اعتراض در ادبیات کلاسیک …………………………………………………………………………………….. 69

2-6-2- اعتراض در شعر مشروطه……………………………………………………………………………………………77

2-6-3- اعتراض در شعر شاعرانِ پس از کودتای 28 مرداد 1332………………………………………………. 81

2-6-3-1- جریان رمانتیک فردگرا——– …………………………………………………………………………………………. 81

2-6-3-2- جریان رمانتیک جامعه­گرا……………………………………………………………………………………… 85

2-6-3-3- جریان سمبولیسم اجتماعی……………………………………………………………………………………. 88

2-6-3-4- جریان شعر مقاومت چریکی—— …………………………………………………………………………………. 92

2-7- سیر اعتراض در شعر شاعران زن معاصر…………………………………………………………………………. 96

فصل سوم: سال­شمار و عوامل تأثیرگذار در اشعار اعتراض­آمیز فروغ

مقدمه ………………………………………………………………………………………………………………………………..103

3-1- سال شمار زندگی فروغ­فرخ­زاد…………………………………………………………………………………… 103

3-2- عوامل سیاسی، اجتماعی و ادبی——- ………………………………………………………………………………….. 109

3-2-1- اشغال ایران توسط متفقین——– ……………………………………………………………………………………… 112

3-2-2- کودتای 28 مرداد 1332——- ………………………………………………………………………………………… 116

3-2-3- قیام 15 خرداد 1342…………………………………………………………………………………………….. 121

عنوان صفحه

3-3- حوادث تولد تا مرگ———- …………………………………………………………………………………………………. 125

3-4- زنانه بودن زبان شعری———- …………………………………………………………………………………………………141

3-5- تابو شکنی……………………………………………………………………………………………………………….. 147

3-5-1- تابوشکنی فروغ در ادبیات غنایی…………………………………………………………………………….. 148

3-5-2- تابوشکنی اخلاقی فروغ………………………………………………………………………………………….. 151

3-5-3- تابوشکنی و ممنوعیّت­های دینی و فلسفی………………………………………………………………… 154

فصل چهارم: بررسی مجموعه آثار فروغ از دیدگاه اعتراضیمقدمه………………………………………………………………………………………………………………………………….158

4-1- دوره­ی اول شعر فروغ………………………………………………………………………………………………..159

4-1-1- مجموعه­ی اسیر…………………………………………………………………………………………………… 160

4-1-2- مجموعه دیوار…………………………………………………………………………………………………….. 162

4-1-3- مجموعه عصیان…………………………………………………………………………………………………….164

4-2- دوره­ی دوم شعری فروغ…………………………………………………………………………………………….169

4-2-1- تولدی دیگر………………………………………………………………………………………………………….169

4-2-2- ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد—– …………………………………………………………………………….. 173

4-3- بسامد واژه­ها در آثار اعتراضی فروغ—– …………………………………………………………………………… 176

4-3-1- بسامد واژه­ها در سه مجموعه اول—– ………………………………………………………………………….. 178

4-3-2- بسامد واژه­ها در دو مجموعه پایانی……………………………………………………………………….. 179

عنوان صفحه

فصل پنجم: اعتراضات در شعر فروغ­فرخ­زاد

مقدمه———– ……………………………………………………………………………………………………………………………… 182

5-1- اعتراضات شخصی———- …………………………………………………………………………………………………… 183

5-1-1- اعتراض به ازدواجی زودهنگام—— ………………………………………………………………………………. 183

5-1-2- اعتراضات پیرامون فرزندش کامیار…………………………………………………………………………. 186

5-1-3- اعتراضات ناشی از درد غربت……………………………………………………………………………………187

5-1-4- اعتراض به خویشتن………………………………………………………………………………………………. 188

5-1-5- اعتراض پیرامون شعر و شاعری خویش……………………………………………………………………. 189

5-1-6- اعتراضات عاشقانه…………………………………………………………………………………………………. 194

5-1-7- نوستالژی اعتراض در شعر فروغ……………………………………………………………………………… 202

5-1-7-1- نوستالژی حسرت بر گذشته………………………………………………………………………………….203

5-1-7-2- نوستالژی کودکی……………………………………………………………………………………………….. 205

5-1-7-3- نوستالژی معشوق ……………………………………………………………………………………………… 206

5-2- اعتراضات سیاسی………………………………………………………………………………………………………. 208

5-2-1- اعتراضات سیاسی – اجتماعی——- …………………………………………………………………………………. 208

5-2-1-1- اعتراض به روشن­فکران……………………………………………………………………………………… 210

5-2-1-2- اعتراض به شاعران———- …………………………………………………………………………………………….216

5-2-2- اعتراضات سیاسی – چریکی——- …………………………………………………………………………………… 217

5-2-3- اعتراض به فقر، فاصله طبقاتی و بی­عدالتی………………………………………………………………….222

عنوان صفحه

5-3- اعتراضات اجتماعی———– ……………………………………………………………………………………………………. 225

5-3-1- اعتراضات فمنیسمی……………………………………………………………………………………………….. 225

5-3-2 اعتراضات سیاه———— ………………………………………………………………………………………………………… 237

5-3-2-1- نگاه بدبینانه به انسان……………………………………………………………………………………………239

5-3-2-2- یأس و ناامیدی………………………………………………………………………………………………….. 242

5-3-2-3- تنهایی………………………………………………………………………………………………………………. 246

5-3-3- اعتراض به دروغ، تزویر و نیرنگ در جامعه…………………………………………………………………252

5-3-4- اعتراض به زندگی تصنعی امروزی………………………………………………………………………….. 254

5-3-5- اعتراض به فقدان عشق و انسانیّت در جامعه………………………………………………………………256

5-4- اعتراضات دینی – فلسفی…………………………………………………………………………………………….260

5-4-1- اعتراض به آفرینش و برخی بنیادهای دینی- فلسفی……………………………………………………..262

5-4-2- اعتراض به فقدان ایمان در جامعه……………………………………………………………………………..270

5-4-3- اعتراض به تزویر و ریاکاری……………………………………………………………………………………272

5-4-4- اعتراض به خرافات و برخی باورهای دینی…………………………………………………………….. 275

فصل ششم: نتیجه گیری و پیشنهادها

نتیجه­گیری………………………………………………………………………………………………………………………….280

پیشنهادها……………………………………………………………………………………………………………………………..283

فهرست منابع…………………………………………………………………………………………………………………….. 284

4-1-1-رابطه اخلاق و هنر 15

4-2-ادبیّات حماسی 16

4-2-1-در ادبیّات ملل دو نوع منظومه ی حماسی می توان یافت 16

4-2-2 -نبرد نیکی با بدی در حماسه و اسطوره 18

4-2-3-اخلاق فردی و جمعی از منظر حماسه سرای ایران 24

4-2-4-پندگفتن بوزر جمهر یا بزرگمهر نمودار و تبلور آموزه های اخلاقی 25

4-2-5-سخن سرآمد نیکیهاست 31

4-3- حماسه و آموزه های اخلاقی 34

4-3-1- خدای آفریننده، آفریننده کرات آسمانی 35

4-3-2-خدای آرام کننده زمین 36

4-3-3- افروزنده ی آتش از خاک 36

4-3-4-نگارگر و نگارنده 37

4-3-5-خداوند جهان را از عدم خلق کرد 37

4-3-6-خدای جهان، آن جهاندار و مدبّر 38

4-3-7-خدای جان و روزی دهنده و بخشنده 39

4-3-8-خداوندی که همه چیز تحت فرمان اوست 39

4-3-9-خدای ازلی و ابدی 39

4-3-10-خدای دادگر 40

4-3-11-خدای یاور و فریادرس 40

4-3-12-خدای صاحب هیمنه و پیروزی 41

4-3-13-برکشیدۀ خدا، افکندنی نیست 41

4-3-14-هر که را، بر کشیدن: عزّت و والایی دادن 42

4-4-آموزه ی تسلیم در برابر خداوند و خشنودی او 42

4-4-1-تفویض نمودن کار بدو 42

4-4-2-پناه بلندی و پستی اوست 44

4-4-3- تنها راه رستگاری، گراییدن و توکّل بر یزدان است 44

4-4-4-تنها، نیایش و نماز به درگاه او 44

4-4-5-دعا رمز بندگی و پیروزی 45

4-4-6-در قرآن، دعای از روی تضرّع و زاری، ستوده شده است 46

4-4-7-خداوند پناه جویندگان به درگاهش را به راه راست رهنمون می شود 47

4-4-8-نبوت و ولایت در شاهنامه 48

4-4-9-سیره ی معلمان اخلاق در آموزه های سلوک و رفتارهای اخلاقی 49

4-4-10-تفویض نمودن کار به خداوند 50

4-4-11-تنها از او درخواستن 51

4-4-12-بازگشت به درگاه خدا و پوزش خواستن 52

4-4-13-رستگاری و سرانجام نیک 53

4-4-14- کردار شایسته، بهترین توشه و یار و یاور است 54

4-4-15-پناه بردن در قحطی و شداید به یزدان 54

4-4-16-عدل و دادگری 55

4-4-17-عبادات، بویژه نماز و روزه، سلامت، نعمت و مهرورزی آور است 59

4-4-18-حماسه سرای ملّی در جای دیگر درباره ی نماز و نیایش چنین گوید 61

4-4-19- آفریدگان مظهر آفرینش آفریننده اند 67

4-4-20-بی نام و یاد او، همه چیز ناقص و اَبتر است 68

4-5-دیدگاه های فردوسی درباره شایست ها 69

4-5-1- جایگاه خرد 69

4-5-2-خردمندی آرایش و زیب جان است 72

4-5-3-اندیشه، نتیجه و رهاورد خردمندی و خرد ور زیست 73

4-5-4-خرد ورزان به خدا نزدیک ترند 73

4-5-5-خردورز، فروتن است 74

4-5-6- جان با نبود خرد، نباشد بهتر است 74

4-5-7-آموزۀ دانش و دانایی 76

4-5-8-داستانهای فلسفی و آموزه های تربیتی آنها 83

4-6-تجلّی آموزه های حِکمی و اخلاقی در گفتار و سخن قهرمانان 84

4-6-1-گفت و شنود قهرمانان 86

4-6-2-سخن گفتن با پروردگار 86

4-7-گفتار حِکمی به عنوان ابزار عینی ذهنیّات 87

4-7-1-نیایش با خداوند به عنوان یک نهاد حماسی 87

4-7-2-توجّه به جهان ماورای طبیعت (غیب) 88

4-7-3-ردّ پای پندار در داستانها 88

4-7-4-پاکی و پیراستگی از هرزه درایی و ناپسندگویی 88

4-8- میانه روی در گرایش به خردورزی و احساس و عاطفه 89

4-8-1-به گزینی واژگان و ترکیبات در آموزه های حِکمی و اخلاقی شاهنامه 100

4-8-2-به اندیشی، به گزینی و بلاغت و مقطع و موقعی شناسی در شاهنامه 107

4-8-3-بی نیازی و غنای روح فردوسی 110

4-9- مقام زن از دیدگاه حکیم فرزانه و آموزه های سفارش شده ی او 111

4-10-آیین دوست یابی و معاشرت در آموزه های حِکمی شاهنامه 116

4-11-بی اعتباری دنیا از منظر حکیم حماسه سرا 121

4-12-جبر و اختیار در شاهنامه و گزینه های حِکمی فردوسی 124

4-12-1-شاهنامه، فروغ جاودانه ی شعر کهن 127

4-12-2-استبداد ستیزی و مبارزه با ستمگران 131

4-13-تفسیر زندگی و راز و رمزهای حکمت عملی در شاهنامه 132

4-13-1-بشردوستی و شفقت به همنوع 134

4-13-2-وطن دوستی و میهن گرایی نمونه بارز اخلاقی و راستین 136

4-13-3-باورهای فراطبیعی و آسمانی و تجلّی آن ها در آموزه های حِکمی و اخلاقی 138

4-13-4-کیخسرو مظهر نیایش 141

4-13-5-جهان بینی توحیدی فردوسی 142

فصل پنجم)نتیجه گیری)

 

5-1-نتیجه گیری 155

5-2-منابع و مأخذ 157

مقدمه:

شاهنامه سرگذشت یک ملّت دیرین و باستانی است. ملّتی که خود و جهان را در شاهنامه تصویر کرده است. زندگی و مرگ، شکست و پیروزی، شادی و رنج، آرزو جویی و عزت طلبی، تلاش در غلبه بر قدرت های اهریمنی، ستیز با ستمگران و دُژخیمان، یاری جستن خوبان از یزدان و یاری شدن و بر همه ی قدرت های شیطانی پیروز شدن، عدالت گستری، شرف و والایی جستن، از راستی و درستی پیروی کردن و ده ها آموزش دیگر را، در پهنه و گستره ی نامه ی باستان، به روشنی مشاهده می کنیم. پیش از فردوسی هم، فرزانگان، شاعران و نویسندگانی، عظمت، تاریخ، اسطوره و حماسه و اخلاق و سِیَر آریاییها، و ایرانیان باستان را به رشته ی نظم کشیده بودند و یا داستان هایی منثور از سرگذشت نیاکان، همراه با سیره و روش زندگی و اخلاق و رفتار پارسیان و ایرانیان باستان را قلم و رقم زده و در صفحات کاغذ نقش کرده بودند.

شاهنامة ابومنصوری و گرشاسب نامه اسدی طوسی و گشتاسب نامة دقیقی از این نوع اند. فردوسی خود از سروده های دقیقی در آغاز شاهنامه یاد نموده است:

جوانیش را خوی بد یار بُد یکایک از او بخت برگشته شد ز گشتاسب و ارجاسب بیتی هزار

همه ساله تا بُد به پیکار بد به دست یکی بنده بر، کشته شد بگفت و سرآمد بر او روزگار (شاهنامه، 1968 : 14/1)

گشتاسب نامه ی (و ارجاسب نامه) دقیقی هزار بیت بیش نبوده است آن هم نه به فخامت، جزالت، زیبایی و شیوایی سخن استاد توس. فردوسی خود، هزار بیت دقیقی را در آغاز شاهنامه آورده است. سروده های دقیقی نیز عاری و خالی از حکمت و پند نیست. گویی در نامه های باستان، سخن از پند و اندرز و ارائه آموزه های اخلاقی رکن و اصل بوده است.

باری سخن از حکمت و آموزه های نامه ی باستان فردوسی است. اگر از این فرزانه تنها بخشی از پند و حکمتهایش مانده بود، ما را به آکنده بودن شاهنامه از اخلاق انسانی و اسلامی، راهبر و رهنمون بود، چه رسد به اینکه نه اغلب که همه ی فرازهای سروده های فردوسی عزیز، مشحون و مزیّن به نکات اخلاقی و راهبرد و کارایی گفتار و رفتار انسانی، شایسته و مبتنی بر اصول حکمت آمیز است.

آدمی جویای حکمت و اخلاق است. تشنه ی فضایل و کمالات است و دوست دارد که او را از همان آغاز عمر، در جوانی، ره نمایند و بدیها و کژیها و نادرستیها را بدو بازشناسند، تا در پرتو چراغ حکمت و اخلاق، به درستی و راستی ره سپرد. نیرومند باشد و از سستی به دور. و چونان تیر، راست بر هدف رود.

زِ نیرو بود مرد را راستی ابا نیرو و فرّ و برز است مرد

زِ سستی، کژی زاید و کاستی بدین گونه، دهقان از او یاد کرد

(همان: 200/3)

سراسر شاهنامه، سرگذشت قهرمانیها و راستیهاست. قهرمانانی که طرفدار ستمدیده و خصم ستمگرند. اگر به قصد تفأّل هم شاهنامه را ده بار بگشایید، به ضِرس قاطع در هر ده گشایش، ده چشمه ی پند و اخلاق خواهید دید. فردوسی مسلمانی راست اعتقاد و درست باور است و درس دین و ولایت اهل بیت هم می دهد و ما را به پیروی از پیامبر(ص) و علی(ع)- وصی پیامبر(ص)، سفارش می کند و می گوید من خود با همین آرمان می زیم:

خردمند گیتی چو دریا نهاد چو هفتاد کشتی بر او ساخته میانه یکی خوب کشتی عروس پیامبر بدو اندرون با علی به دل گفت اگر با نبی و وصی اگر خلد خواهی به دیگر سرای گرت زین بد آید گناه من است بر این زادم و هم بر این بگذرم

برانگیخته موج ازو تندباد همه بادبانها برافراخته بیاراسته، همچو چشم خروس همان اهل بیت نبی و ولی شوم غرقه دارم دو یار وفی به نزد نبیّ و وصی گیر جای چنین است و این دین و راه من است چنان دان که خاک پی حیدرم

(شاهنامه: 1968 : 14/1)

استاد سخن حماسی، همه جا، خواننده را با ارائه ی بهترین آموزه های معرفتی و اخلاقی به سرمنزل سعادت و بهروزی، رهنمون است. لطف سخن آهنگین حماسی و پرهیمنه ی او، در دل و ذهن هر خواننده ای و در ژرفای وجود هر دوست دارنده ی حماسه ای، نفوذ می کند و تأثیر می گذارد.

در این پایان نامه، خواننده آنچه را که در زندگی باید از نظر اخلاق فرا گیرد از زبان استاد طوس می شنود. اینک می رویم تا از زلال سخن و چشمه ی اخلاق و آموزه های او، وجود خود را سیراب سازیم.

به همین منظور در پژوهش پیش رو بر اساس تحقیقات کتابخانه ای صورت گرفته ضمن پرداختن به پنج فصل اول که شامل مقدمه و بیان مسئله و فصل دوم پیشینه تحقیق و توضیح و تبیین روش تحقیق و نیز فصل چهارم یافته های تحقیق که مشتمل بر عناوین: اخلاق و مکارم اخلاقی، نبرد نیکی با بدی در حماسه و اسطوره، پند گفتن بزرگمهر نمودار و تبلور آموزه های اخلاقی، آموزه تسلیم در برابر خداوند و خشنودی او ، آیین دوستیابی و معاشرت در آموزه های حکمی شاهنامه و فصل پنجم نتیجه گیری.

. 33

. 37

. 43

.. 43

.. 44

44

46

.. 52

. 52

.. 53

. 55

.. 57

… 59

… 60

… 61

. 62

. 63

.. 63

.. 64

… 65

66

.. 67

.. 67

… 73

… 74

. 76

. 76

… 81

.. 84

.. 89

. 90

. 91

.. 92

. 93

. 94

96

. 98

… 99

.. 100

… 101

. 106

… 110

.. 115

فهرست جداول

جدول ‏4–1: مقایسه مقادیر واقعی و مقادیر برآورد شده در مدل شکنندگی همبسته کاکس… 102

جدول ‏4–2: مقایسه مقادیر واقعی و مقادیر برآورد شده در مدل شکنندگی همبسته شفایافته. 106

جدول ‏4–3: مقایسه مقادیر واقعی و مقادیر برآورد شده در مدل شکنندگی همبسته شفایافته با زمان پیشرفت.. 110

جدول ‏4–4: معیار اطلاع انحرافی برای مدل­های شکنندگی همبسته کاکس و شفایافته با توزیع خطر نمایی تکه­ای.. 114

فهرست شکل­ها

شکل ‏1–1: زمان بقا 3

شکل ‏1–2 منحنی بقا 8

شکل ‏3–1: تابع لگ مقعر. 63

شکل ‏4–1: نمودارهای تابع چگالی حاشیه­ای پسین بر اساس 10 هزار نمونه شبیه­سازی شده 103

شکل ‏4–2: نمودار اثر مقادیر شبیه­سازی شده بر اساس یک زنجیر با 10 هزار تکرار. 104

شکل ‏4–3: نمودار خودهمبستگی بر اساس 10 هزار نمونه شبیه­سازی شده 105

شکل ‏4–4: نمودارهای تابع چگالی حاشیه­ای پسین بر اساس 10 هزار نمونه شبیه­سازی شده 107

شکل ‏4–5: نمودار اثر مقادیر شبیه­سازی شده بر اساس یک زنجیر با 10 هزار تکرار. 108

شکل ‏4–6: نمودار خودهمبستگی بر اساس 10 هزار نمونه شبیه­سازی شده 109

شکل ‏4–7: نمودارهای تابع چگالی حاشیه­ای پسین بر اساس 10 هزار نمونه شبیه­سازی شده 111

شکل ‏4–8: نمودار اثر مقادیر شبیه­سازی شده بر اساس یک زنجیر با 10 هزار تکرار. 112

شکل ‏4–9: نمودار خودهمبستگی بر اساس 10 هزار نمونه شبیه­سازی شده 113

چکیده

…………………….17

2-2-5- پیشگویی نوستراداموس ………………………………………………………………………………………………………..19

2-3- پیشینه فال…………………………………………………………………………………………………………………………………20

2-3-1- فال نیک…………………………………………………………………………………………………………………………………22

2-3-1-1- راه های رهایی از فال بد……………………………………………………………………………………………………24

2-3-2- تنوّع فال در باور اجتماعی ……………………………………………………………………………………………………25

2-3-2-1-فال حافظ………………………………………………………………………………………………………………………….30

2-4- طالع…………………………………………………………………………………………………………………………………………….36

2-4-1- پیشینۀطالع بینی ……………………………………………………………………………………………………………….. 37

2-4-2-انواعطالع بینی………………………………………………………………………………………………………………………38

2-4-2-1- طالع بینی خورشیدی ………………………………………………………………………………………………………38

2-4-2-2-طالع بینی چینی ……………………………………………………………………………………………………………….38

2-4-3- تأثیر صور فلکی و بروج بر سرنوشت……………………………………………………………………………………..39

2-4-4-ابزار طالع بینی ……………………………………………………………………………………………………………………….42

2-5- بخت ………………………………………………………………………………………………………………………………………….44

2-6- استخاره ……………………………………………………………………………………………………………………………………..45

2-6-1- انواع استخاره …………………………………………………………………………………………………………………………47

2-6-1- 1- نماز استخاره ذات الرقاع…………………………………………………………………………………………………..47

2-6-1-2- استخاره تسبیح………………………………………………………………………………………………………………….48

2-6-1-3- استخاره به قرآن ……………………………………………………………………………………………………………….48

2-7- فال و استخاره از نظر سایر ادیان……………………………………………………………………………………………….49

2-7-1- فال نیک و استخاره در اسلام………………………………………………………………………………………………..50

2-8- امثال و حِکمِ فال واستخاره ……………………………………………………………………………………………………….53

فصل سوم: حوزۀ تحقیق

3- شرح و احوال و آثار شاعران برجسته …………………………………………………………………………………………….55

3-1- رودکی سمرقندی ………………………………………………………………………………………………………………………56

3-1-1- سبک رودکی …………………………………………………………………………………………………………………………56

3-1-2- آثار رودکی ……………………………………………………………………………………………………………………………57

3-2- فردوسی طوسی………………………………………………………………………………………………………………………….58

3-2-1- سبک فردوسی در شاهنامه …………………………………………………………………………………………………..58

3-2-2- تأثیر کواکب در اندیشه فردوسی ………………………………………………………………………………………….58

3-3- ناصر خسرو قبادیانی ………………………………………………………………………………………………………………….60

3-3-1 -سبک و شیوه ی سخن ناصر خسرو ……………………………………………………………………………………..61

3-3-2 –نجوم و ناصر خسرو ………………………………………………………………………………………………………………62

3-3-3- آثار علمی و ادبی حکیم قبادیانی …………………………………………………………………………………………62

3-4- سنائی غزنوی …………………………………………………………………………………………………………………………….63

3-4-1- سبک سنائی ………………………………………………………………………………………………………………………….63

3-4-2- آثار حکیم سنائی …………………………………………………………………………………………………………………..64

3-5- خاقانی شروانی …………………………………………………………………………………………………………………………..65

3-5-1-سبک وشیوۀ سخن خاقانی …………………………………………………………………………………………………….66

3-5-2- آثار خاقانی …………………………………………………………………………………………………………………………….66

3-6-حکیم نظامی گنجوی…………………………………………………………………………………………………………………..66

3-6-1- سبک نظامی ………………………………………………………………………………………………………………………….67

3-6-2-آثار نظامی ………………………………………………………………………………………………………………………………68

3- 7- مولانا …………………………………………………………………………………………………………………………………………68

3-7-1- سبک مولانا…………………………………………………………………………………………………………………………….69

3-2-7-2- آثار مولانا……………………………………………………………………………………………………………………………69

3-8- سعدی شیرازی ………………………………………………………………………………………………………………………….70

3-8-1-سبک سعدی ………………………………………………………………………………………………………………………….71

3-8-2- آثار سعدی …………………………………………………………………………………………………………………………….71

3-9- نَزاری قُهستانی ………………………………………………………………………………………………………………………….72

3-9-1-آثار نَزاری…………………………………………………………………………………………………………………………………72

3-10-حافظ شیرازی ………………………………………………………………………………………………………………………….73

3-10-1- سبک شعری حافظ ……………………………………………………………………………………………………………73

3-11- جامی ………………………………………………………………………………………………………………………………………75

3-11-1- سبک جامی ………………………………………………………………………………………………………………………..76

3-11-2- آثار جامی ………………………………………………………………………………………………………………………….76

3-12- محتشم کاشانی ………………………………………………………………………………………………………………………77

3-12-1- شیوۀ سخن محتشم …………………………………………………………………………………………………………..77

3-12-2- آثار محتشم ………………………………………………………………………………………………………………………..78

3-13- وحشی بافقی …………………………………………………………………………………………………………………………..78

3-13-1-سبک وشیوۀ سخن وحشی…………………………………………………………………………………………………..79

3-13-2-آثار وحشی …………………………………………………………………………………………………………………………..79

3-14- بیدل دهلوی …………………………………………………………………………………………………………………………..80

3-14-1- سبک دهلوی ……………………………………………………………………………………………………………………..80

3-14-2- آثار دهلوی …………………………………………………………………………………………………………………………81

3-15- قآآنی ……………………………………………………………………………………………………………………………………….81

3-15-1- سبک وبیان قآآنی ………………………………………………………………………………………………………………82

3-15-2- آثار قآآنی ……………………………………………………………………………………………………………………………82

3-16- ملک الشعرای بهار …………………………………………………………………………………………………………………..83

3-16-1- سبک شعر ی بهار ………………………………………………………………………………………………………………83

3-16-2- ویژگی های شعری پارسی در دوره ی مشروطه ………………………………………………………………..84

3-16-3- آثار ملک شعرای بهار …………………………………………………………………………………………………………84

3-17- شهریار …………………………………………………………………………………………………………………………………….84

3-17-1- آثار شهریار …………………………………………………………………………………………………………………………85

3-18- فریدون مشیری ………………………………………………………………………………………………………………………85

3-18-1- سبک مشیری …………………………………………………………………………………………………………………….86

3-18-2- آثار مشیری ………………………………………………………………………………………………………………………..86

3- 19 –نادر نادر پور……………………………………………………………………………………………………………………………87

3-19-1- سبک نادرپور ………………………………………………………………………………………………………………………87

3-19-2- آثار نادر پور ………………………………………………………………………………………………………………………..88

فصل چهارم : داده های تحقیق

4-تجلّی فال واستخاره در شعر فارسی ……………………………………………………………………………………………….89

4-1- خاستگاه فال و استخاره …………………………………………………………………………………………………………….91

4-2- پیشگویی، اولین گام تفأل…………………………………………………………………………………………………………92

4-2-1- عوامل پیشگویی…………………………………………………………………………………………………………………….93

4 -2-2- ستاره شناسی ، نماد پیشگویی…………………………………………………………………………………………….94

4-3-شیوه های پیشگویی باعلم ستاره شناسی…………………………………………………………………………………99

4-3-1- اختر شناسی تفألی…………………………………………………………………………………………………………………99

4-3-2-اختر شناسی زایچه ایی ( طالع بینی ) …………………………………………………………………………………..101

4-4- بخت ………………………………………………………………………………………………………………………………………..112

4-5- مُروا و مُرغوا در اشعار ……………………………………………………………………………………………………………..115

4-6- اقسام فال درشعر …………………………………………………………………………………………………………………….117

4-6-1-فال های روزهای هفته………………………………………………………………………………………………………….117

4-6-2- فال زدن به تولّد و مرگ………………………………………………………………………………………………………118

4-6-3- فال زدن به جانداران ( جغد ، کلاغ، کرم وشتر)…………………………………………………………………………………..121

4-6-4- فال های اشیاء……………………………………………………………………………………………………………………………………….123

4-6-4-1 فال آینه………………………………………………………………………………………………………………………………………………..125

4-6-4-2 فال شانه………………………………………………………………………………………………………………………………………………..126

4-6-4-3 فال نخود……………………………………………………………………………………………………………………………………………….126

4-6-4-4 فال خاک یا ماسه……………………………………………………………………………………………………………………………….126

4-6-4-5 فال نامه…………………………………………………………………………………………………………………………………………………127

4-6-1-5-سایر فال ها ( فال گل ، شعله یا آتش ، حباب ) ……………………………………………………………………………… 127

4-7- تأکید شاعران برفال نیک………………………………………………………………………………………………………..129

4-8- فال های پُر کاربرد در اشعار …………………………………………………………………………………………………..133

4-8-1- فال مُصحف یا «استخاره »…………………………………………………………………………………………………133

4-8-1-1- فال تسبیح………………………………………………………………………………………………………………………137

4-8-2- «فال حافظ » ……………………………………………………………………………………………………………………..138

4-8-3- فال اعضای صورت …………………………………………………………………………………………………………….140

4-8-3-1- فال چهره ……………………………………………………………………………………………………………………..140

4-8-3-2- فال « چشم و گوش»……………………………………………………………………………………………………..144

4-8-3-3- فال « اشک» ………………………………………………………………………………………………………………..145

4-8- 4- فال دست یا کف بینی ………………………………………………………………………………………………………145

4-8- 5- طالع بینی ………………………………………………………………………………………………………………………….146

4-9-فال و استخاره در اندیشۀ شاعران ……………………………………………………………………………………………149

فصل پنجم : نتیجه

5- نتیجه گیری ………………………………………………………………………………………………………………………………..154

منابع……………………………………………………………………………………………………………………………………………………

 

فهرست جدول و نمودارها

جدول 1. خلاصه ای از فراوانی فال ها و استخاره در اشعار شاعران(کلاسیک و معاصر)………….. 165

نمودار 1. فراوانی فال های متداول در اشعار شاعران(کلاسیک و معاصر)…………………………. 166

نمودار 2. درصد فراوانی فال های متداول در اشعار شاعران(کلاسیک و معاصر)………………….. 167

جدول 2. فراوانی فال هی متداول در اشعار شاعران(کلاسیک و معاصر)…………………………..

چکیده

 

«فال» واژه­ی عربی است،به معنی­خوش بینی و تفأل به نیکی و ضد«طَیره»(شوم)است.و درفرهنگ لغت به معنی شگون، طالع، بخت، پیش بینی­خوش بینانه و به­دل نیک آوردن است.برخی فال را به عنوان «علم فال» دانسته­اند. منشاء فال از پیشگویی­است. درزمان گذشته بسیاری معتقد به نیروهای ماوراءالطبیعه بوده­اند. وآنهارا در تعیین سرنوشت و آینده خود موثر می دانستند، این اعتقاد نه فقط دربرخی ­قشرِمحروم و بی­سواد بلکه بین برخی طبقه حاکم و اشراف که امورحکومتی و ادارۀکشور رابه­عهده داشتند؛ رواج داشت. باگذشت زمان، تاثیر اوضاع کواکب بر زندگی حال و آینده در اندیشه برخی ، به باور اجتماعی تبدیل شده ­است. در دین اسلام به «فالِ نیک­زدن» سفارش­شده­ است. از آنجایی که شاعران هردوره­ایی جزو قشرِ دانشمند و زبان ­گویای جامعه محسوب می­شوند. این روندِ فکری درلابلای آثارشان جای­گرفته و امروزه باگذشت زمان، انعکاسِ قَدَاسَتِ« فال» و«استخاره» باهمان، بارمعنایی کهن، در اشعاربرخی از شاعران مُتداول است. این پایان­نامه، نخست، به تبیین و تشریح فال و مشتقّات ­آن، چون: «پیشگویی»،«طالع»،«تَطَیُّر» و«استخاره» ازلحاظ لغوی و مفهومی پرداخته است. سپس با بررسی اندیشۀشاعران درادبیّات منظوم فارسی به این­نتیجه رسیده­ است که با وجود همۀ اختلافات میان منکران و معتقدان این ­اندیشه، شاعران فرهیخته­ایی، چون: رودکی، فردوسی، خاقانی، نظامی، مولانا، سعدی، حافظ، مشیری، نادرپور و… ازجمله افرادی هستند، که به اهمّیّت قَدَاسَت فال وپیشگویی، معترف بوده­اند. ودر آثار خود به این رویکرد فکری، نظری مثبت داشته اند.

کلیدواژه­ها:

فال، پیشگویی، استخاره، طالع، تَطَیُّر، قَدَاسَت و ادبیّات منظوم فارسی

 

1- 1- مقدّمه ی تحقیق

انسان از دیرباز، با حسِ­جستجوگرانه، برای علت­یابی پدیده­های طبیعی و ماوراءالطبیعی اطراف خود، به دنبال راهی بوده­است،که بر زمان تسلط یابد تا ازآیندۀ و سرنوشت خویش آگاه گردد. او معتقد به­اموری شد؛ که بر تمام گسترۀ باورها و زندگی­اش تاثیرگذاشت. به گونه­ایی که امروزه با وجود پیشرفت علوم بشری، بسیاری از آن باورها به قوّت خود باقی مانده است .

ریشۀ این تفکر، ازآن جا ناشی می شود که درمیان تمام اقوام کهن، به ویژه در بین النهرین عقیده برآن بودکه سرنوشت انسان یکسره دردست خدایان است وجبری چنان مطلق با ذکر جزئیات ودقیق، بر سرنوشت حیات مردم غلبه دارد. علاوه برآن، این اعتقاد هم وجود داشت­­، که نیروی فوق طبیعی که سرنوشت مارا تعیین کرده­اند؛ قادرند، خواسته­های خودرا برای یاری به آگاهی ما برسانند و ما را یاری­کنند واز مقاصد نیروهای پلید و مقتّدر برضد ما جلوگیری کنند. تقویت باور تاثیر ستارگان برزندگی بشر وپیشگویی با ستارگان، حدود بیش از 400 سال پیش از میلاد بر می­گردد.

با این توصیف، باورها و عقیده ها چه مثبت وچه منفی، همیشه از «زبان فرهنگ عامه » بوجود می آید وبین مردم فقیر وغنی جامعه قوّت می گیرد، امّا انگیزه انتخاب موضوع « قَداست فال و استخاره در ادبیّات منظوم » برای پژوهش حاضر ، سوال اساسی بود، که همواره فکر نگارنده را درطول تحصیل، دراین مقطع­تحصیلی به خود مشغول داشته بود وباخود می­اندیشیدم که شاعران چگونه اهمّیت قَدَاسَت فال و استخاره را در اشعارخود به تصویر کشیده اند و بازتاب آن در بین اشعار شاعران معاصر چگونه است؟ وازآنجایی که تاکنون پژوهشی با این عنوان درادبیّات منظوم صورت نگرفته بود، تصمیم گرفتم، با راهنمایی­های بیدریغ و دلسوزانۀ استادان محترم گامی هرچند کوچک در پژوهش این مهّم بردارم.

برای تبیین موضوع، این پایان نامه، در پنج فصل ذیل تدوین شده است :

فصل اول: با عنوان کلیّات تحقیق، شامل: مقدّمه، بیان مسأله، سوالات تحقیق، اهمیّت و ضرورت تحقیق، پیشینه و اهداف و… است.

فصل دوم: در این فصل موضوع تحقیق، یعنی مفهوم فال و استخاره از نظری لغوی و مفهومی مورد بررسی قرارگرفته است.

فصل سوم: در این فصل، برای پیشبرد اهداف تحقیق، زندگی نامه ها، سبک شعری و آثار شاعران شاخص گردآوری شده است.

فصل چهارم: مهم ترین فصل پژوهش است. و به بررسی مفهوم فال و استخاره در ادبیّات منظوم می­پردازد..

فصل پنجم:ارائۀ نتیجه گیری پژوهش است.

«فال» از ریشه فأل عربی است؛ در فرهنگ هابه معنای شگون، طالع، بخت، پیش بینی وعاقبت گویی آمده است. همچنین درکتب مختلف بعنوان علم، ازآن یاد شده ­است. « علمی­است، که بوسیله آن برخی­حوادث آینده دانسته می­شود. واین کار باگشودن قرآن کریم یا کتب بزرگان، مانند: دیوان حافظ و مثنوی مولوی و نظایر آن انجام می­پذیرد.»(معین،1357: ذیل واژۀ فال) استخاره هم به معنای طلوع کننده، جزیی­ازمنطقه البروج و پیشگویی سرنوشت و برای انجام کاری با قرآنفال گرفتناست. و…(همان)

فال و فالگیری روشی برای شناخت آینده­است وآگاهی پیداکردن از آنچه قراراست رخ­بدهد و یا رخ­ندهد. قَداست این روش درفرهنگ­ها بین اقوام و ملل گوناگون آن قدر بوده است که همیشه، طالبان زیادی رابه خود جلب نموده است.

بنا امیدی ازین در مرو بزن فالی بـــود کـــه قــرعۀدولــت بنام مــا افتد

شبی که ماه مُراد از افق شود طالع بــــود کــه پــرتـو نــوری ببام ما افتـد

(حافظ ،244:1379 )

در خصوص زادگاه اصلی فال اتفاق نظر خاصی نیست. از کهن ترین نمونه های فال بینی از شهر «سیپار» بود که شمش را به خاطر هنر غیب گویی و فال بینی می ستودند.( قدیانی، 1387 : 529)