2-2-9-­ مکتب فن­گرایی…………………………………………………………………… 16

2-2-10-­ مکتب آمایش انسانی…………………………………………….. 16

2-3-­ معماری اسلامی و نماد­های بارز آن……………………………………… 17

2-3-1-­ درآمد……………………………………………………………………………….. 17

2-3-2-­ برخی از نمادهای معماری اسلامی…………………………………….. 19

2-3-2-1-­ گنبد………………………………………………………………….. 19

2-3-2-2-­ طاق……………………………………………………………… 19

2-3-2-3-­ مفهوم امام یا پیشوا…………………………………… 20

2-3-2-4-­ نور و رنگ………………………………………………………………… 20

2-3-2-5-احجام سه گانه­ی کروی……………………………………………… 21

2-3-2-6- دایره ……………………………………………………………. 21

2-4- مباحثی در علوم رفتاری و روانشناسی محیط………………… 21

2-4-1- پدیدار شناسی……………………………………………………….. 21

2-4-2-­ مفهوم مکان…………………………………………………………………. 22

2-4-3-­ هویت مکان…………………………………………………………… 22

2-4-4-­ حس مکان………………………………………………………….. 23

2-4-5-­ حس لامکانی یا احساس بی­مکانی………………………………………………….. 24

2-4-6-­ حافظه­ی جمعی………………………………………………………………. 25

2-4-7-­ خرد جمعی………………………………………………………………….. 25

2-4-8-­ شعور و حافظه­ی جمعی……………………………………………………….. 26

2-5-­ وجه سوم در هستی­: ماده، انرژی و ” شعور ” ………………………………………………… 26

2-5-1-­ نظریه­ی شعور……………………………………………………… 26

2-5-2-­ پزشکی هومیوپاتی……………………………… 28

2-6-­ استفاده از نظریه­ی شعور و تشریح شعور در حوزه­ی کلام……………………………… 28

2-6-1-­ شعور در کلام……………………………………………………….. 28

2-6-2-­ شعور مثبت و منفی…………………………………………………… 29

2-6-3-­ تشعشع در کلام……………………………………………….. 30

2-6-4-­ تشعشع شعوری……………………………………………………… 30

2-6-5-­ شارژ شعوری………………………………………………….. 31

2-6-6-­ روح جمعی…………………………………………… 31

2-6-7-­ شواهد تذکر به ” روح جمعی ” در قرآن………………………………………………… 32

2-6-8-­ شواهدی مبنی بر وجود آگاهی نسبت به مباحث شعور و تشعشع شعوری در فرهنگ اسلامی……………….. 33

2-7-­ نقد و بررسی مباحث روانشناسی محیطی از منظر شعور……………………………… 34

2-7-1- معماری، هرمنوتیک، شعور و القای حس و معنا در ناخودآگاهی…………………………… 34

2-7-2-­ جمع­بندی مختصر از نظریه­های پدیدارشناسانه در خصوص روانشناسی محیط…………………. 35

2-7-3- تحلیل ماهیت حس­مکان و حس تعلق به اجتماع از منظر شعور…………………. 36

2-7-4- حس تعلق به مکان در شهر­های قدیمی و شهرهای سنتی……………………. 37

2-8- تاملی بر شهرسازی در جهان اسلام از منظری نو و از بُعد شعور……………………. 40

2-8-1- درآمد……………………………………………………….. 40

2-8-2- شهرسازی اسلامی در سیره­ی پیامبر اکرم (ص……………………………………….. 40

2-8-3- شهرسازی اصفهان­، تجلی نمونه­ای از شهرسازی ایدئولوژیک ایرانی­-اسلامی…………………….. 43

2-9-­ تعاریف و مفاهیم……………………………………………. 44

2-9-1- تعریف فرهنگ…………………………………………………….. 44

2-9-2-­ ریشه­ی مفهومی ” شهر-فرهنگ……………………………. 45

2-9-3- تعریف مدل “شهر- فرهنگ………………………………………………. 45

2-9-4-­ تعریف “میدان شعوری……………………………. 45

2-9-­5- نقش میدان شعوری در شکل­گیری کائنات و علت جاذبه­ی اجرام سماوی در قرآن………………………………. 46

2-9-6-­ اهمیت میدان شعوری فضا-زمان در سرنوشت شهرها و حوادث طبیعی……………………………………………… 47

2-10- پایداری و مفهوم آن…………………………………………………………………………………….. 49

2-10-1-­ پیدایش مفهوم پایداری……………………………………………………………………………… 49

2-10-2-­ توسعه­ی پایدار……………………………………………………………………………………. 49

2-10-3-­ ابعاد توسعه­ی پایدار…………………………………………………………………………….. 49

2-10-3-1-­ پایداری اکولوژیکی…………………………………………………………………….. 49

2-10-3-2-­پایداری اجتماعی……………………………………………………………………………….. 50

2-10-3-3-­ پایداری اقتصادی………………………………………………………….. 50

2-10-3-4-­ پایداری محیطی در فرهنگ قرآن………………………………………………………………………………………… 50

2-11-­­­ اصول پیشنهادی شهر-فرهنگ در جهت هویت بخشی ایرانی-اسلامی به مجتمع­های زیستی…………………… 51

2-11-1- جمع­گرایی در اجتماع و تلاش در جهت رواج فرهنگ اجتماع محور………………………………………………… 51

2-11-2-کانون­کرایی در بافت و ساخت شهر از طریق جایگزاری کاربری­های عمومی در نقاط متراکم مجتمع­های زیستی در جهت ایجاد یک میدان شعوری……………………………………………………………………………………………… 52

2-11-3-­ قدسی سازی با تشعشعی نقاط کانونی شهر و ایجاد محیط ارزشی در هسته­ی مرکزی شهر با انعکاس این مفاهیم در میدان شعوری 52

2-11-4-­ برنامه­ریزی سیستمی شهر در جهت ایجاد یک کل واحد از بُعد شعوری، کالبدی و اجتماعی………………. 53

2-11-5-­ عدم تفکیک “فرد” از “اجتماع”، مسئولیت افراد در قبال سرنوشت جامعه و تشویق به مشارکت عمومی 53

2-11-6-­ حفظ و ترویج آداب و رسوم اجتماعی-عقیدتی که به صورت عمومی برگزار می­شود و لزوم فضاهایی در مراکز زیستی برای انجام این امور….. 54

فصل سوم: معرفی محدوده­ی مورد مطالعه

3-1-­ مقدمه………………………………………………… 56

3-2-­ موقعیت جغرافیایی…………………………………………………… 56

3-2-1-­ موقعیت و وسعت شهرستان خوی………………………………………………….. 56

3-2-2- موقعیت جغرافیایی شهر خوی…………………………………………………… 57

3-2-3- محدوده­ی ­حوزه­ی طبیعی شهر…………………………………………………………. 57

3-3-­ مطالعات جغرافیای طبیعی محدوده ی مورد مطالعه……………………………………… 57

3-3-1- زمین شناسی منطقه خوی………………………………………………………….. 57

3-3-2-وضعیت تکتونیکی و زلزله­خیزی شهر خوی…………………………………………… 58

3-3-3- وضعیتتوپوگرافی…………………………………………………………. 58

3-3-4-­ مطالعات اقلیمی……………………………………………………………….. 59

3-3-4-1-­ دما……………………………………………………………………………. 59

3-3-4-2-­ بارش………………………………………………………………. 59

3-3-4-3-­ رطوبت…………………………………………………….. 60

3-4- مطالعات جغرافیای انسانی محدوده­ی مورد مطالعه…………………………. 61

3-4-1- ویژگی­های اجتماعی جمعیت خوی……………………………………………………… 61

3-4-1-1-­ رشد جمعیت در شهر خوی از سال 1335 تا 1390……………………………………61

3-4-1-2-­ درصد رشد جمعیت خوی در دوره­های مختلف سرشماری…………………………….. 62

3-4-1-3-­ بعد خانوار………………………………………………………………. 62

3-4-1-4- وضعیت سواد……………………………………………………………………….. 63

3-4-1-5- مهاجرت…………………………………………………….. 64

3-4-2- ویژگی­های اقتصای جمعیت شهر خوی……………………………………… 64

3-4-2-1-­ وضعیت اشتغال در شهر خوی…………………………………………. 64

3-4-2-2-­ نرخ اشتغال مردان و زنان…………………………………………….. 65

3-5-­ ویژگی­های تاریخی و فرهنگی در منطقه­ی خوی………………………………….. 66

3-5-1- سابقه تاریخی…………………………………………………………… 66

3-5-2­ وجه تسمیه…………………………………………………………………. 67

3-6-­ بررسی وضعیت کالبدی شهر خوی……………………………………………. 67

3-6-1-­ هسته­ی اولیه…………………………………………………………………………………. 67

3-6-2-­ بررسی ساخت شهر…………………………………………… 68

3-6-3-­ وضعیت توسعه­ی کالبدی شهر و جهات توسعه­ی کالبدی آتی ………………………. 71

3-6-4-­ بررسی بافت شهر…………………………………………………………………… 72

3-7-­ بررسی نحوه پراکندگی کاربری­های شاخص در شهرهای اسلامی………………………….. 73

3-7-1-­ کاربری مذهبی (مسجد) ………………………………………………… 73

3-7-2-­ کاربری آموزش­عالی (مدرسه) …………………………………….. 74

3-7-3-­ کاربری­های تجاری (بازار) ………………………………………….. 75

3-7-4-­ کاربری­های فرهنگی-هنری…………………………………………….. 76

3-7-5­- سیستم محلات شهری………………………………………………… 77

3-8-­ شخصیت­های فرهنگی-مذهبی مدفون در شهر خوی………………………… 78

3-8-1-­ شمس­الدین محمد بن علی بن ملک داد تبریزی معروف به “شمس تبریزی” …………….. 78

3-8-2- پوریای ولی…………………………………………………………….. 79

3-8-3-­ امامزاده سید بهلول (ع) ………………………………………………. 80

3-8-4-­ امامزاده میرهادی سید کوثری (ع) ……………………………………………… 81

3-8-5-­ امامزاده محمد (ع) ……………………………………………. 81

3-9-­ جمع بندی……………………………………………………………. 82

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده­ها

4-1- مقدمه………………………………………………………………………………. 85

4-2- تحلیل ساخت و بافت شهر خوی از منظر ویژگیهای شهر اسلامی………………… 85

4-2-1-­ کانون­گرایی در بافت و ساخت شهر………………………………85

4-2-2- کاربری مسجد…………………………………………………………………… 86

4-2-2- کاربری تجاری (بازار) …………………………………………………. 88

4-2-3- کاربری آموزش عالی ( مدرسه) ……………………………………………… 89

4-2-4-­ محلات شهری………………………………………………………………… 90

4-2-5-کاربری­های فرهنگی-هنری…………………………………………………………. 91

4-5-­ اقدامات انجام شده در خصوص تلاش برای هویت بخشی ایرانی-اسلامی به شهر …………………………………. 93

4-6-­ تحلیل ویژگی­های شهر خوی از نقطه نظر اصول شش گانه­ی “شهر-فرهنگ”…………………………………………. 94

4-6-1-­ جمع­گرایی در اجتماع و تلاش در جهت رواج فرهنگ اجتماع محور………………………………………………….. 94

4-6-2-­ کانون­گرایی در بافت و ساخت شهر از طریق جایگزاری کاربری­های عمومی در نقاط متراکم مجتمع­های زیستی در جهت ایجاد یک میدان شعوری قوی…… 95

4-6-3-­ قدسی­سازی بار شعوری نقاط کانونی شهر و ایجاد محیط ارزشی در هسته­ی مرکزی شهر…………………….. 95

4-6-4-­ برنامه­ریزی سیستمی شهر در جهت ایجاد یک کل واحد از بُعد شعوری، کالبدی و اجتماعی…………………. 96

4-6-5-­ عدم تفکیک “فرد” از “اجتماع”، مسئولیت افراد در قبال سرنوشت جامعه و تشویق به مشارکت عمومی… 96

4-6-6-­ حفظ و ترویج آداب و رسوم اجتماعی-عقیدتی که به صورت عمومی برگزار می­شود و لزوم فضاهایی در مراکز زیستی برای انجام این امور……………………………………………………………… 97

4-7-­ جمع بندی……. 97

فصل پنجم: آزمون فرضیه، جمع­بندی و نتیجه­گیری و ارائه­ی پیشنهادات

5-1-­ مقدمه…………………………………………………………….. 100

5-2-آزمون فرضیه­ها………………………………………………………. 100

5-2-1- فرضیه­ی اول………………………………………………………………. 100

5-2-2-­ فرضیه­ی دوم…………………………………………………. 101

5-3- بحث و نتیجه­گیری………………………………………….. 101

5-4- ارائه­ی پیشنهادات…………………………………………………….. 104

5-4-1- پیشنهاد اول: طرح پیشنهادی برای اجرایی­کردن شهر-فرهنگ در شهر خوی……………… 104

5-4-1-1- جانمایی شهر­–­فرهنگ در مطالعه موردی شهر خوی………………………………… 104

5-4-1-2- عناصر اصلی میدان………………………………………………………………… 106

5-4-1-2-1- مسجد­جامع یا مصلای شهر……………………………………………… 106

5-4-1-2-2-­ موسسات علمی-آموزشی…………………………………….. 107

5-4-1-2-3- حسینیه­ای برای کل شهر………………………………………………. 108

5-4-1-2-4- بازارچه­ی محلی………………………………………………………. 110

5-4-1-2-5- کاربری­های ورزشی……………………………………………………. 111

5-4-2- پیشنهاد دوم……………………………………………………………… 112

5-4-3-­ پیشنهاد سوم……………………………………………………………………. 113

چکیده

امروزه از بارزترین مشکلات شهر­سازی معاصر، بحران معنا اعم از اجتماعی و کالبدی در مکان است. پس از دوران پیروزی انقلاب اسلامی، انتظار بروز تغییرات در حوزه­های مختلف فرهنگی، به تدریج وارد عرصه­های کالبدی گردید و تمنای بازیابی هویت بومی ایرانی-اسلامی را بوجود آورد. اما خود شهر اسلامی، بیان جامع و منسجمی ندارد و به شهرهایی اطلاق می­شود که در دوران قبل از مدرن، در سرزمینهای اسلامی شکل گرفته بود. هدف این پروسه، تدوین چارچوب کلی برای برنامه­ریزی شهر ایرانی-اسلامی است. با تحلیل ماهیت و مکانیسم عملکرد پارامترهای روانشناسی­محیط از نقطه نظر بُعد شعور، و بکارگیری آن در برنامه­ریزی شهری، می­توان به در آفرینش هویت ایرانی-اسلامی به شهرهای موجود گام برداشت و نیز در ساخت شهرها و شهرک­های جدید برمبنای آن اقدام نمود تا بتوان شهر را به محیطی بدل ساخت که شهروندان با قرارگیری در آن، با ناخودآگاهی خود، مفاهیم معنوی را ادراک نمایند. روش تحقیق با رویکرد کیفی و تحلیلی-تطبیقی می­باشد و در استخراج مفاهیم، از استدلال و استنتاج عقلی و منطقی نیز بهره برده شده­ است. در جمع­آوری داده­ها، از روش اسنادی بهره برده شد. از روش میدانی نیز به صورت حضور در محیط و مشاهده و اداراک ذهنی در مطالعات روانشناسی­محیط استفاده شد. در تایید و اثبات مباحث، به استنادات قرآنی و مباحث معرفتی تاویل قرآن نیز ارجاع داده شد. با مطالعات روانشناسی­محیط از نقطه نظر عنصر شعور، نگاهی دوباره به شهر اسلامی و ایرانی-اسلامی انداخته شد. بر این اساس، چینش کاربری­های مثبت و ارزشی در مرکز شهر، آگاهانه بوده و از مبانی عمیق عرفانی بهره برده شده است. با بازبینی و بروز رسانی ویژگی­ها و شاخصه­های آن، استفاده از معارف قرآنی و قلمروهای جدید علمی، چارچوبی تحت عنوان اصول ششگانه­ی شهر-فرهنگ تدوین شد که با استفاده از عامل انتشار آگاهی در بعد سوم محیط، امکان هویت بخشی ایرانی-اسلامی به یک مجتمع زیستی را امری شدنی جلوه می­دهد. شهر-فرهنگ، با نگرش “شهر به عنوان یک پدیده­ی فرهنگی”، در پی ایجاد محیطی است که با انتقال مفاهیم مثبت و معنوی به ناخودآگاهی شهروندان، هم سطح آگاهی را بالا ببرد و هم آنها را از درون، کنترل عقیدتی ­کند. بر این اساس، شهر ایرانی-اسلامی، یک میدان شعوری منطبق بر میدان کالبدی است که مفاهیم قدسی با پالس بالا در آن انعکاس می­یابند. با تدوین اصول و ضرورت های شهر-فرهنگ، و پیاده کردن طرح اجرایی آن در شهر خوی، به نحوه­ی عملیاتی­شدن آن نیز پرداخته شد.

کلمات کلیدی: شهر ایرانی-اسلامی، هویت شهری، میدان شعوری، انتشارآگاهی، شهر خوی.

1-1-­ مقدمه