صفحه

الف – تضمین ها و اقتباس های لفظی ……………………………………………………… 17

ب- همانندی در وزن و قافیه و ردیف ……………………………………………… 17

ج- اقتباس ها ………………………………………………………………………………………………. 18

سبک ادبی عراقی ………………………………………………………………………………………………… 19

دستور مندی زبان عراقی ……………………………………………………………………………….. 19

شیوه ی واژه گزینی عراقی ……………………………………………………………………………. 20

قافیه و ردیف های فعلی …………………………………………………………………………………… 21

تراکم فعل در زبان عراقی ……………………………………………………………………………….. 21

نقش برخی عناصر موسیقی افزای در آثار عراقی …………………………………………………… 22

فصل دوم: استعاره و کاربرد آن در غزل های عراقی

تعریف استعاره …………………………………………………………………………………………………….. 27

ارکان استعاره ……………………………………………………………………………………………….. 29

علاقه و قرینه در استعاره …………………………………………………………………………………… 30

انواع استعاره ……………………………………………………………………………………………… 30

• استعاره مصرحه ……………………………………………………………………………… 30

  • استعاره مصرحه مطلقه …………………………………………………………………. 30
  • استعاره مصرحه مجرده ……………………………………………………………….. 31
  • استعاره مصرحه مرشحه …………………………………………………………………….. 32

• استعاره مکنیه یا بالکنایه ………………………………………………………………….. 32

هدف از استعاره ………………………………………………………………………………………. 33

پیشینه مطالعات استعاره در غرب …………………………………………………………….. 33

ارسطو و استعاره ………………………………………………………………………………………………….. 34

دیدگاه رمانتیک ها در باره ی استعاره ………………………………………………………………. 35

مطالعات زبان شناختی استعاره ………………………………………………………………………. 38

استعاره ی زنده و استعاره ی مرده ………………………………………………………………………. 38

عنوان صفحه

استعاره ی مصرحه در غزلیات عراقی ………………………………………………………….. 39

این و آن به عنوان قرینه …………………………………………………………………………………….. 44

نمونه هایی دیگر از استعاره ی مصرحه ……………………………………………………….. 46

استعاره ی مکنیه در شعر عراقی ………………………………………………………………….. 48

تشخیص در شعر عراقی …………………………………………………………………………………… 51

استعاره ی تبعیه در شعر عراقی ……………………………………………………………………….. 57

استعاره ی تهکمیه ………………………………………………………………………………………………. 59

وجه شبه ( جامع)………………………………………………………………………………………………… 59

نمونه هایی از استعاره با جامع حسی و طرفین حسی ………………………………………….. 60

نمونه هایی از استعاره با جامع عقلی ………………………………………………………………… 61

اهمیت زیبایی شناختی استعاره ………………………………………………………………………….. 62

فصل سوم: نماد

زمینه های تاریخی و فرهنگی نماد………………………………………………………………….. 66

تفاوت نمادها و استعارات در غزل های عرفانی و غیر عرفانی……………………………….. 68

ماهیت نماد و تصویر نمادین………………………………………………………………………….. 69

خاستگاه نماد………………………………………………………………………………………………. 72

نماد های مرده و نماد های پویا…………………………………………………………………………. 73

رابطه ی بین نماد و استعاره………………………………………………………………………….. 74

نماد وکنایه ……………………………………………………………………………………………………… 76

نماد در غزلیات عراقی……………………………………………………………………………………. 76

اصطلاحات نمادین حوزه ی خمریات…………………………………………………………………. 77

اصطلاحات نمادین مربوط به اندام معشوق ……………………………………………………….. 91

اصطلاحات نمادین با بسامد کم………………………………………………………………………. 99

عنوان صفحه

فصل چهارم: اسطوره

تعاریف و مبانی…………………………………………………………………………………………………. 103

عوامل تغییر اسطوره در شعر …………………………………………………………………………… 105

بررسی اسطوره های غزل عراقی ………………………………………………………………………. 106

الف- داستان پیامبران …………………………………………………………………………………… 106

ب- داستان عاشقان …………………………………………………………………………. 106

ج- اسطوره های تازه ………………………………………………………………………………………. 108

فصل پنجم: نتیجه گیری…………………………………………………………………………………. 111

فهرست منابع و مآخذ………………………………………………………………………………. 115

مقدمه

الف- کلیات

«صور خیال» یا به اصطلاح اروپایی­ها «ایماژ» جزء لاینفکّ شعر قلمداد شده است. تقریباً در همه­ی تعاریفی که درباره­ی شعر از گذشته تاکنون ارائه شده، ماده­ی اصلی و جوهر اصلی شعر را «صورت خیال» دانسته­اند.بنابراین اگر بتوانیم خیال و اندیشه­های شاعری را به درستی، نمایش دهیم زیبایی­های اثر اورا نمایان کرده­ایم.

فخرالدّین عراقی از شاعران بنامِ عارف­مسلکی است که زبانی بسیار روان و شیوا دارد و از تخیّلی بسیار قوی برخوردار بوده است؛ اشعار پرسوز و پرازشوق او در شعر عرفانی، بابی تازه گشود و غزل­ها و حتی ترکیبات و ترجیعات و قصاید او با معانی بلند عرفانی و احساسات و عواطف گرم، همراه است. وی بسیاری از تعبیرات و کنایات و رمزهای معمول بین عرفا و متصوفه را در شعر خود جای داده است.

جهان­بینی عرفانی، اقتضا می­کند که برای بیان معنای باطنی و درونی، از اشیاء محسوس، به صورت رمز و استعاره استفاده شود؛ شاعر و نویسنده­ی عارف با استفاده از رمزها و سمبل­ها، تصویرهایی را می آفریند که بر باطن و معنای درونی آنها دلالت دارد و در حقیقت شاعر و نویسنده­ی عارف، به دنبال آن حقیقت درونی است و لفظ چون کسوتی است که بر اندام معانی جلوه­گری می­کند.

«هنر و زیبایی، درست تقلید کردن و محاکات است، منظور این است که هنرمند باید اشیا را آن طور که بوده و هست یا آن طور که می گوید یا فکر می کند یا آن طور که می بایستی باشد نمایش دهد ؛ از این دیدگاه شعر نوعی هنر محسوب می شود زیرا شاعر همانند نقاشی است که تصویر می آفریند؛ اما این تصویر، اثر ذهنی یا شباهت قابل رویتی است که به وسیله ی کلمه، عبارت یا جمله ی نویسنده یا شاعر ساخته می شود تا تجربه حسی به ذهن خواننده یا شنونده منتقل گردد.» (کریمی،1390: 94)

در بلاغت قدیم، صورخیال را در حوزه­ی تشبیه، استعاره، کنایه و مجاز بررسی می­کرده­اند؛ امّا در آثار جدیدی که در این حوزه نوشته شده، شمار و حوزه­ی آن­ها بسی فراتر از این چهار محور است.

شاعران بزرگ از امکانات بیانی و بلاغی برای القای معانی خود سود می­جویند.توانایی عراقی، در بهره­گیری از عناصر زیبایی­ساز کلام، نشان از اطلاعات بسیار او در زمینه­ شعر و شاعری دارد؛ به­طوری که در بعضی مواقع اگر خواننده­ای با صور خیالی از قبیل استعاره و نماد آشنا نباشد درک بعضی از اشعار او برای وی دشوار خواهد بود.در سبک عراقی، بیان اندیشه به ویژهاندیشه­های عرفانی، نقش مهمی دارد و تصویر در درجه­ی دوم اهمیّت قرار دارد. برای عراقی نیز هم­چون دیگر شاعران عارفِ سبک عراقی، استعاره و نماد دستاویزی است برای بیان شاعرانه­ی اندیشه.

عراقی 312 غزل دارد که از جمله غزل­های شیوای زبان پارسی به شمار می­آید و در این پایان­نامه قصد بر آن است که غزلیّات عراقی از نظر میزان و چگونگی به­کار رفتن استعاره ، نماد و اسطوره در آن، به صورت « آماری » بررسی و تحلیل گردد . لازم به ذکر است از نظر صورخیال، به صورت کلّی درباره­ی کارکرد آن در دیوان عراقی، مطالعاتی انجام شده امّا نگارنده، هیچ پژوهشی را نیافته است که به صورت تحقیقی، میزان استفاده از استعاره، نماد و اسطوره در غزل های او را مورد مطالعه و بررسی قرار داده باشد؛ بنابراین، این پژوهش، با اهدافی که بدان اشاره شد ، پژوهشی نو به شمار می­آید.

الف – اهمیّت تحقیق

در این پژوهش، می­خواستیم بررسی کنیم که میزان بهره­وری یک شاعر عارف مسلک، چون عراقی، از نماد چقدر است؟ سهم استعاره در آراستگی زبانی او تا چه میزانی است؟