فصل سوم: حکومت و حاکمان تالش در عصر قاجار………………………….. 32

3-1: تالش در زمان حکومت آقامحمد خان قاجار……………………………… 34

3-1-1: حکومت میرمصطفی خان تالش…………………………………… 35

3-2: حکومت و حاکمان تالش در زمان فتحعلی شاه قاجار…………………. 37

3-2-1: میر حسن خان تالش…………………………………… 41

3-2-2:میر کاظم خان تالش…………………………………… 42

3-3: حکومت و حکام تالش در زمان محمدشاه قاجار……………………….. 44

3-4: حکومت و حکام تالش در عصر ناصری…………………………………. 45

3-5: حکومت و حاکمان تالش در عصر مظفرالدین شاه قاجار ………………62

3-6: حکومت و حاکمان تالش در دوره محمد علی شاه…………………….. 77

فصل چهارم: اسناد حاکمان تالش در دوره قاجار…………………………… 89

4-1: تعریف سند……………………………….. 90

4-2: اهمیت اسناد……………………………….. 91

4-3: انواع سند……………………………….. 91

4-4: دوره زمانی مربوط……………………………….. 92

4-5: اسناد میرمصطفی خان………………………………… 94

4-6: اسناد میر حسن خان تالش…………………………………… 96

4-7: اسناد حکومت و حکام آستارا و نمین……………………….. 97

4-7-1: اسناد صارم السلطنه سردار ناصر و دیگر حکام نمین و آستارا……..101

4-8: اسناد حکومتی و حاکمان کرگانرود(عمیدالسلطنه سردار امجد)…….104

4-9: اسناد حکومتی و حکام اسالم………………………………… 106

4-9-1: عمید السلطان…………………………………. 108

4-10: اسناد حکومتی و حاکمان ماسال…………………………………. 109

4-11: اسناد حکومتی فومن و حاکمان آن………………………………. 111

4-11-1: اسناد معین الرعایا……………………………….. 113

4-12: اسناد متفرقه………………………………… 114

4-13: طالش دولاب و اسناد مربوط به حاکمان آن………………………… 115

4-14: اسناد متفرقه……………………………….. 119

4-15: اسناد میرزا عبدالوهاب آصف الدوله………………………………… 120

4-16: اسناد موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران………………………… 122

فصل پنجم: بررسی اسناد حکام تالش در دوره قاجار…………………… 123

5-1: بررسی اسناد حاکمان آستارا و نمین………………………………. 124

5-1-1: کشمکش و جنگ با قاجاریان…………………………………. 125

5-1-2: جدال با روسیه………………………………… 126

5-1-3: اختلاف با حکام و طوایف دیگر………………………………… 127

5-1-4: مالیات و خراج………………………………… 128

5-1-5: تصرفات ملکی ، اموال و احشام رعیت…………………………. 129

5-1-6: مرزبانی و نگهداری سرحدات…………………………………. 130

5-1-7: مالکیت و اجاره بندر آستارا و گمرکات آن………………………. 130

5-2: بررسی اسناد خوانین و حکام کرگانرود………………………….. 132

5-2-1: مالیات و جمع آوری آن در کرگانرود………………………………. 133

5-2-2: روسها و حکام کرگانرود………………………………..133

5-2-3: اختلاف با حکام دیگر منطقه………………………………… 133

5-2-4: شکایات مردمی از حکام کرگانرود………………………………… 134

5-3: بررسی اسناد خوانین و حکام اسالم………………………………… 135

5-4: بررسی اسناد حکومت و حاکمان تالشدولاب………………………. 137

5-5: بررسی اسناد حکومتی و حکام شاندرمن……………………….. 140

5-6: بررسی اسناد حکومتی و حکام ماسال…………………………… 142

5-7: بررسی اسناد حکومتی و حکام فومن………………………………. 145

نتیجه گیری…………………………………. 147

پیشنهادات تحقیق…………………………………. 148

ضمیمه………………………………… 149

متن برخی اسناد………………………………… 149

منابع و مآخذ……………………………….. 161

فهرست روزنامه ها……………………………….. 168

فهرست اسناد………………………………… 170

تصاویر برگزیده اسناد………………………………… 182

چکیده:

مطالعات تاریخی در دوره قاجاریه با تکیه بر بررسی های اسناد آن در شناخت تاریخ محلی کشور، به ویژه منطقه استراتژیک تالش از اهمیت ویژه ای برخوردار است، هدف این پژوهش مطالعه ی اسناد بازمانده از دوره تاریخی قاجاریه در منطقه تالش بود نظر به اینکه اسناد حکومتی حکام تالش و خاندان های محلی در دوره قاجاریه حاوی اطلاعات بسیاری درباره شرایط سیاسی، فرهنگی و اجتماعی منطقه بودند. با توجه به این نکته که بسیاری از مطالب موجود در اسناد در منابع مکتوب دیگر یافت نمی شدند در نتیجه از منابع دست اول و منحصر بفرد تاریخی هستند که در روشن نمودن زوایای تاریک تاریخ منطقه نقش قابل توجهی داشتند از این رو بررسی اسناد مربوط به حاکمان منطقه تالش ضروری بود ، پژوهش حاضر درصدد یافتن پاسخی به پرسش هایی چون ارتباط اسناد حاکمان تالش در دوره قاجار در عزل و نصب حکام، نوع حکومت داری پادشاهان قاجاری و نیز اسناد مربوط به حاکمان تالش در دوره قاجار حاوی ناگفته هایی درباره وضعیت معیشتی مردم بود

پژوهش حاضر بنیادی بوده و در حوزه مطالعات نظری قرار داشت و روش انجام پژوهش توصیفی تحلیلی بود به این معنا که پس از گردآوری داده ها، ابتدا توصیف و سپس تحلیل مربوط به آنها درباره اسناد ارایه شد.

نتیجه پژوهش حاضر گردآوری اسناد بسیاری از خاندان حکومت گر و حاکمان منطقه تالش بود که شامل گستره موضوعی متنوعی بود که علاوه بر اسناد مربوط به عزل و نصب حکام اسناد مرتبط با وضع معیشتی، اقتصادی، روابط مردم منطقه با حکام محلی، حکومت گیلان و حکومت مرکزی را نیز دربر می گرفت.

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1- بیان مسأله

تاریخ­های محلی از جمله منابع مهم پژوهش در مطالعات تاریخی هر کشور محسوب می­شوند که علاوه بر تاریخ سیاسی حکام و خاندان­های محلی، حاوی اطلاعات بسیاری درباره ی­ شرایط فرهنگی و اجتماعی آن منطقه هستند. افزون بر این، بخشی از ارزش مطالعات مربوط به تاریخ­های محلی توجه این آثار به جزئیات امور و یا ذکر مطالبی است که در منابع دیگر یافت نمی­شوند و تنها رد پای آن­ها را در چنین آثاری می­توان جست.

پژوهشی از این دست زمینه­ساز دو دستاورد عمده است. نخست آن که از راه شناسایی و تدوین تاریخ محلی، بر غنای مطالعات تاریخی کشور به عنوان پیکره­ای منسجم افزوده می­شود. دیگر آن که مجموعهی اسناد مربوط به حکام تالش در دوره­ی قاجار تا حد امکان به صورت کامل گردآوری می­گردد.

از آن جا که دوره­ی قاجار از چشم­اندازهای گوناگون، دارای اهمیت ویژه­ای نزد پژوهشگران تاریخ است، بررسی و شناخت تاریخ­های محلی در این دوره می­تواند پاسخگوی پرسش­های بسیاری در این زمینه باشد. به همین دلیل، پژوهش حاضر به مطالعه­ی اسناد بازمانده از دوره­ی تاریخی پیش­گفته در منطقه­ی تالش به عنوان منطقه­ای استراتژیک خواهد پرداخت.

2-1- هدف و اهمیت موضوع

به دلیل همجواری منطقه تالش با کشور روسیه در دوه قاجار ، تولید محصولات استراتژیک ، سکونت قوم تالش با ویژگیهای زبانی و تاریخی منحصر به فرد و شرایط خاص سیاسی، اجتماعی و اقلیمی اهمیت تحقیق در تاریخ محلی آن و به ویژه بررسی مستند به اسناد بازمانده از حاکمان این منطقه اهمیت اساسی در این پژوهش است.

3-1- پرسش های تحقیق

1- آیا اسناد مربوط به حاکمان تالش در دوره­ی قاجار به عزل و نصب حکام مرتبط می­شود؟

2- آیا در اسناد مربوط به حاکمان دوره­ی قاجار می­توان شواهدی از نوع حکومت­داری پادشاهان این دوره یافت؟

3- آیا اسناد مربوط به حاکمان تالش در دور­ی قاجار حاوی ناگفته­هایی درباره ی­ وضعیت معیشتی مردم است؟

4-1- فرضیه ها

1- اسناد حاکمان مربوط به عزل و نصب آنهاست.

2- حکومت داری قاجاریان از داده های این اسناد است.

3- در مورد وضعیت معیشتی این اسناد اطلاعاتی ندارند.

5-1- روش تحقیق

پیکره­ی داده­های پژوهش به دو شیوه­ی کتابخانه ای و اسنادی گردآوری شده است. در بخش میدانی با مراجعه به مراکز اداری مرتبط همچون فرمانداری، شهرداری، میراث فرهنگی و کتابخانه­های تالش تمامی آن چه از دوره­ی قاجار به­جای­مانده جمع آوری شد. همچنین با حضور در منطقه و مراجعه به خانواده­های قدیمی تلاش شد که چنانچه سندی از این دوره باقی مانده است گردآوری گردد. بخش پژوهش میدانی به تهیه­ی پیکره­ی داده­ها از اسناد موجود در سازمان اسناد و کتابخانه­ی ملی ایران، مرکز اسناد، موزه و کتابخانه مجلس شورای اسلامی، کتابخانه­ ملی ملک، مرکز اسناد، موزه و کتابخانه آستان قدس رضوی، موسسه­ی مطالعات تاریخ معاصر ایران اختصاص یافت.

پژوهش حاضر بنیادی است و درحوزه­ی مطالعات نظری قرار دارد؛ روش انجام پژوهش توصیفی-تحلیلی است. به این معنا که پس از گردآوری داده­ها، ابتدا پیکره توصیف شده و سپس تحلیلی درباره ی­ نوع داده (سند) به دست داده شده است. در ادامه به تبیین فرضیه­های مطرح­شده در پژوهش پرداختیم.

6-1- محدودیت های تحقیق

پراکندگی اسناد در سازمان های مختلف اولین مشکل موجود در راه این پژوهش بود.ضمن آنکه بسیاری از اسناد موجود در کتابخانه ها وسازمانها شناسایی و فهرست نشده، در نتیجه قابل بازیابی نبود و امکان دستیابی به آنها وجود نداشت، برخی از اسناد نیز در پستوی خانه ها، یا در سازمانها و نزد اشخاص قرار داشته و غیر قابل دسترس بود و امکان استفاده از آنها در این تحقیق میسر نشد.

دسترسی به اصل اسناد نیز مساله مهمی بود که در برخی موارد سختگیری های بی مورد مسئولین باعث ناامیدی و یاس می شد.بازخوانی و استنساخ برخی اسناد نیاز به زمان بسیار زیادی داشت و کوشش شد به دلیل حجم بسیار اسناد و مدارک موجود بررسی محتوایی آنها انجام شود.

7-1- ضرورت تحقیق

از آنجایی که تحقیقات تاریخی نیازمند اسناد و مدارک مختلف جهت اثبات و یا تعیین صحت و سقم مطالب تاریخی بوده و تاریخ منطقه تالش نیز از این قضیه مستثنی نیست بنابراین ضروری بود تا حاکمان منطقه را به لحاظ اسنادی مورد بررسی و تحقیق قرار داده و نتیجه پژوهش مستند به اسناد معتبر تاریخی باشد. از طرفی چون شهرها و مردمان تالش درگیر ظلم و استبداد حکام محلی و دست اندازی روسها از طرف دیگر در دوره قاجاریه بود در نتیجه بررسی اسناد حکام آن سرزمین جهت روشن شدن تاریخ محلی منطقه به عنوان جزیی از تاریخ کشور ضروری تشخیص داده شد.

8-1- تعریف تحقیق

از آنجا که این تحقیق به بررسی اسنادی حاکمان تالش در دوره قاجار می پردازد که درباره حاکمان نوشته شده و یا به آنها و از آنها صادر شده است، بنابراین تعریف هر کدام از عناوین به اختصار آورده می شود:

– اسناد: قانونسازمان اسناد ملیایران سند را این گونه تعریف کرده است« کلیه اوراق، مراسلات، دفاتر، پرونده ها، عکسها نقشه ها، نمودارها، فیلم ها، نوارهای ضبط صوت و سایر اسنادی که در دستگاه به دولت تهیه و یا به دستگاه دولت رسیده و از لحاظ اداری،مالی، اقتصادی،قضایی،سیاسی، فرهنگی، علمی، فنی، تاریخی» تبصره ماده اول قانون مصوب 17/2/1349(عزیزی،1390،شماره 81،صص 120-151).

و به تعریفی دیگر: جمع سند و به هر چیزی گفته می شود که بتوان با آن مطلبی یا چیزی را اثبات ،رد و یا درباره ی آن داوری نمود و در لفظ به معنی چیزی است که بتوان به آن تکیه کرد و در پژوهش حاضر به اسناد مکتوب گفته می شود که مورد بررسی و قابل استناد باشد.

حاکمان تالش: حاکم در دوره قاجار به فردی گفته می شد که دارای حکم حکومتی برای اداره یک منطقه، ولایت، شهر و یا روستا است. و به شکل موروثی و یا به تیول جایی را تحت حاکمیت خود دارد. و به معنی فرمانده، فرمانفرما، کسی که از طرف دولت مامور حکومت ایالت، شهر و یا دهی باشد. عالی ترین مقام حکومتی شهر (مدرسی،1380،ص218).

– دوره قاجار: پژوهش حاضر فقط مربوط به دوره قاجاریه یعنی فاصله زمانی سالهای 1210، تا سال 1344 قمری یعنی از آغاز تا پایان سلسله قاجاریان را شامل می شود.

9-1- پیشینه و ادبیات تحقیق

هرچند کوشش های فراوانی در سالهای اخیر توسط پژوهشگران و محققان برجسته و گمنام در این موضوع در منطقه انجام گرفته ولی هنوز فعالیت جدی در زمینه گردآوری، بررسی و بازبینی اسناد مرتبط انجام نگرفته است، بنابراین لازم است سازمانهای متولی و دارنده این آثار همچون سازمان اسناد وکتابخانه ملیمدیریت گیلان به عنوان سازمانی که مسئول گردآوری آثار مکتوب اعم از کتاب، مجلات و روزنامه ها و به ویژه اسناد ادوار مختلف تاریخ ایران است و نیز گروه پژوهشی گیلان شناسی در این زمینه همت خود را بیش از پیش در زمینه فراهم آوری مجموعه مطالعاتی غنی درباره ی شناخت تاریخ تالش متمرکز نموده تا حاصل آن ایجاد زمینه و بستر مطالعاتی و تحقیقاتی برای پژوهشگران و در نتیجه روشن شدن زوایای مختلف تاریخ محلی و شناساندن جایگاه، نقش، و حوادث و وقایع تاریخ اجتماعی و سیاسی منطقه شود.