2ـ2ـ3 اصفهان در دوران سلوکیان……………………………………………… 18

2ـ2ـ3 اصفهان در دوران اشکانیان………………………………………………….. 18

2ـ2ـ4 اصفهان در دوران ساسانیان………………………………………….. 20

2ـ3 اصفهان در دوران پس از اسلام …………………………………………….. 20

2-3-1- فتح اصفهان…………………………………………………………….. 21

عنوان صفحه

2-3-2- اصفهان در دوران امویان……………………………………………… 22

2-3-3- اصفهان در عهد عباسیان………………………………………………. 23

2-3-4- اصفهان در دوران آل­زیار………………………………………………………… 24

2-3-4- اصفهان در دوران آل­بویه…………………………………………………….. 25

2-3-5 اصفهان در دوران سلجوقیان………………………………………. 27

2-3-6 اصفهان در دوران ایلخانان……………………………………………… 29

2-3-4 اصفهان در دوره­ی تیمور و جانشینانش……………………… 31

2-3-5 اصفهان در دوران قراقویونلوها و آق­قویونلوها……………………………… 33

2-3-6 اصفهان در دوران صفویان……………………………………………….. 34

2-3-7 اصفهان در دوران افشاریان و زندیان………………………………. 37

2-3-8 اصفهان در دوران قاجار و پهلوی…………………………………………….. 38

فصل سوم: بافت تاریخی اصفهان

3-1-موقعیت طبیعی و ساختار کالبدی شهر اصفهان……………………………….. 41

3-1-1- عوامل طبیعی مؤثر در شکل­گیری ساختار شهری اصفهان……………………… 41

3-1-1-1- دریاچه­ی گاوخونی ………………………………………………………. 42

3-1-1-2- رودخانه­ی زاینده­رود………………………………………………… 42

3-2- تکامل ساختار شهری اصفهان در ادوار مختلف………………………………. 44

3-2-1- شکل­گیری شهر دو قلو از اواخر ساسانیان تا قرون اولیه­ی اسلامی……………… 44

3-2-2- شکل­گیری شهر متمرکز و دارای حصار از اوایل قرن پنجم هجری تا دوره­ی صفویه 47

• شکل­گیری کلان­شهر در دوره­ی صفویه و بعد از آن……………………………………… 50

3-2-3-1- دیوار شهر و دروازه­های آن………………………………….. 50

• منطقه­ی داخل یا محوطه­ی شهر………………………………….. 52

عنوان صفحه

منطقه­ی خارج یا حومه­ی شهر…………………………………… 53

3-3-تحولات شهری اصفهان از بعد از صفویه تا عصر حاضر……………… 54

نقشه­های فصل سوم………………………………………………………………….. 57

فصل چهار: محله دردشت

• وجه تسمیه دردشت…………………………………………………………….. 62

• موقعیت جغرافیایی محله­ی دردشت…………………………………………………… 64

• محله­ی دردشت در ادوار مختلف تاریخ……………………………………. 65

• اماکن تاریخی محله­ی دردشت……………………………………………….. 71

4-4-1- اماکن مذهبی………………………………………………………………… 71

4-4-1-1- مساجد ………………………………………………………………….. 71

4-4-1-1-1- مسجد آقانور………………………………………………………… 71

4-4-1-1-2- مسجد پاسنگ……………………………………………………….. 72

4-4-1-1-3- مسجد چاره………………………………………………………………… 73

4-4-1-1-4- مسجد پاگلدسته……………………………………………………… 73

4-4-1-1-5- مسجد دوغازی……………………………………………. 73

4-4-1-1-6- مساجد دیگر…………………………………………….. 74

4-4-1-2- آرامگاه­ها………………………………………………………… 75

4-4-1-2-1- آرامگاه سلطان بخت­آغا……………………………………. 75

4-4-1-2-2- امامزاده شورا…………………………………………………. 75

4-4-1-2-3- امامزاده سه­تن (سه­تنان)……………………………………. 77

4-4-1-3- کنیسه­ها……………………………………………………………… 78

4-4-2- مدارس …………………………………………………………………… 79

عنوان صفحه

4-4-2-1- مدرسه­ی شفیعیه……………………………………………………………. 80

4-4-2-2- مدرسه­ی دردشت………………………………………………………… 81

4-4-2-3- مدرسه­ی ابوعلی­سینا………………………………………………………. 82

4-4-2-4- مدرسه­ی نظامیه……………………………………………………………….. 84

4-4-3- اماکن اقتصادی……………………………………………………………………….. 84

4-4-3-1- بازارچه­ها………………………………………………………………………….. 84

4-4-3-1-1- بازارچه­ی دردشت…………………………………………………… 85

4-4-3-1-2- بازارچه­ی دو منار…………………………………………………… 85

4-4-3-2-کاروان­سراها و سراها………………………………………………. 86

4-4-3-2-1- کاروان­سرای پاسنگ (سرای حاجی­خان)……………………………. 86

4-4-3-2-2- سرای رضا صراف……………………………………………….. 87

4-4-3-2-3- کاروان­سرای یوشنی………………………………………………… 87

4-4-3-2-4- سرای زنجیر…………………………………………………………… 87

4-4-3-2-5- کاروان­سراهای دیگر……………………………………………. 88

4-4-3-3- عصارخانه­های دردشت…………………………………….. 88

4-4-3-3-1- عصارخانه­ی کوچه­ی قندیل­سازها یا کوچه­ی جهودها…………… 88

4-4-3-3-2- عصارخانه­ی کوچه­ی ارابه­چیها…………………………….. 89

4-4-3-3-3- عصارخانه­ی پاسنگ دردشت……………………….. 89

4-4-4- اماکن عمومی …………………………………………………. 89

4-4-4-1- قبرستان­ها ………………………………………………….. 90

4-4-4-1-1- قبرستان چُملان……………………………………………… 90

4-4-4-1-2- قبرستان آب­بخشان……………………………. 92

عنوان صفحه

4-4-4-1-3- قبرستان سر قبر آقا…………………………………………… 93

4-4-4-1-4- قبرستان شیر سبز…………………………………………………….. 94

4-4-4-1-5- قبرستان روشاباد (شورا)………………………………. 94

4-4-4-2- حمام­ها……………………………………………………….. 95

4-4-4-2-1- حمام دردشت …………………………………………. 95

4-4-4-2-2- حمام­های دیگر ……………………………………………………. 96

4-5- معابر و کوچه­های معروف محله……………………………………….. 97

4-6- عزاداری در محله­ی دردشت…………………………………………….. 97

4-7- اعلام دردشت……………………………………………………………….. 99

4-7-1- رجال مذهبی………………………………………………………………. 99

4-7-1-1- محدثان قرون اولیه­ی اسلام…………………………………………. 99

4-7-1-2- نظام­الدین احمد…………………………………………………………….. 99

4-7-1-3- آمیرزا حسن آمیرزا ابراهیم……………………………………….. 99

4-7-1-4- روحانیون دیگر……………………………………………………… 100

4-7-2- رجال سیاسی…………………………………………………………….. 100

4-7-2- 1- قطب­الدین علی دردشتی……………………………………………….. 100

4-7-2- 2- آقا رجب­علی…………………………………………………………… 101

4-7-3- دیگر اعلام دردشت……………………………………………………… 102

4-7-3-1- میرزا محمدباقر………………………………………………………….. 102

4-7-3-2- یونس دردشتی………………………………………………… 102

4-8- مشاغل قدیمی دردشت……………………………………………………….. 103

4-8-1- نانوا………………………………………………………………………… 103

4-8-2- قصاب……………………………………………………………………………… 103

عنوان صفحه

4-8-3- بقال……………………………………………………………………………… 104

4-8-4- میوه­فروش و سبزی­فروش …………………………………………………………. 104

4-8-5- علاف………………………………………………………………………… 104

4-8-6- عطار………………………………………………………………………. 105

4-8-7- قابله­………………………………………………………………………….. 106

4-8-8- مطرب……………………………………………………………………………….. 106

4-8-9- پارچه­باف …………………………………………………………………… 108

فصل پنجم: نتیجه­گیری……………………………………………………………………. 110

فهرست منابع

منابع فارسی ……………………………………………………………………………….. 113

منابع انگلیسی……………………………………………………………………………. 124

پیوست ها ……………………………………………………………………………….. 126

• کلیات

تاریخ اجتماعی شهرها یکی از موضوعات بسیار مهم و جالبی در تاریخ است که در تاریخ­های محلی و نیز در منابعی که در مورد تاریخ شهرهای ایران به رشته­ی تحریر درآمده­اند، بدان پرداخته شده است. این­گونه آثار از جمله منابع مهم برای تحقیق و پژوهش در تاریخ ایران محسوب می­شوند؛ چرا که برخلاف تاریخ­های سیاسی، با مطالعه­ی آنان می­توان اطلاعات سودمندی در زمینه­ اوضاع فرهنگی و اجتماعی محدوده­ی زمانی و مکانی مورد بحث کتاب، بدست آورد؛ به عنوان مثال تنها با رجوع کردن به این آثار است که می­توان درباره­­ی پیشینه­ی تاریخی ـ اجتماعی محلات قدیمی یک شهر به مطالب مهم و جالبی در حوزه­ی تاریخ اجتماعی و مردم­شناسی دست یافت؛ با این وجود، واقعیت آن است که تعداد این منابع در قیاس با تعداد منابع مربوط به تاریخ­ سیاسی بسیار اندک است و این مسأله از عدم توجه کافی به ارزش و اهمیت تاریخی این منابع ناشی می­شود.

در این میان، شهر اصفهان از جمله شهرهایی است که به دلیل بهره­مندی از موقعیت منحصر به فرد و اهمیت ویژه در طول تاریخ، همواره مورد توجه مورخان و سیاحان بوده است؛ بر این اساس، تعداد قابل توجهی کتاب­ تاریخی ارزشمند با موضوع اصفهان نگاشته شده است؛ با این وجود، علی­رغم اینکه موضوع اصلی این منابع، بیان پیشینه­ی تاریخی شهر اصفهان از منظر سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، علمی و فرهنگی و نیز معرفی بناهای تاریخی و مشاهیر آن می­باشد، کمتر منبعی را می­توان یافت که به طور جدی به محلات شهر پرداخته و به تفصیل در مورد پیشینه­ی تاریخی و وضعیت آن­ها توضیح داده باشد.

تعداد محلات اصفهان و مرز و حدود آن­ها در طول تاریخ پرفراز و نشیب این شهر بارها دستخوش تغییر و دگرگونی شده است. به گواهی تاریخ، از جمله­ی رایج­ترین عوامل مخربی که گاهی موجب ویرانی یک محله و حتی از بین رفتن آن می­شده است، می­توان به وقوع جنگ­های متعدد، نزاع محلات با یکدیگر و شیوع قحطی و بیماری­های واگیردار اشاره کرد. از سوی دیگر، در بسیاری از مواقع ساختن بناهای عمومی مانند مسجد، مدرسه، حمام، آب­انبار، بازار و کاروان­سرا و حتی آبادسازی زمین­های بایر در یک محله توسط حاکمان یا اعیان شهر، به آبادانی محله و در نتیجه گسترش آن می­انجامیده است. گاهی نیز دو یا چند محله­ی هم­جوار در اثر گسترش یافتن، در یکدیگر ادغام شده و محله­ی جدید و بزرگ­تری را به وجود می­آورده­اند.

بر اساس منابع موجود، اصفهان در دوره­ی صفویه بیشترین تعداد محله یعنی متجاوز از چهل محله داشته است که برخی از آن­ها همانند یک شهر بزرگ و معتبر بوده­اند؛ امّا از دوره­ی صفویه به بعد، به دلیل عوامل مخربی که پیش از این نیز ذکر آن رفت، تعداد محلات آن کاهش یافته است.

محله­ی «دردشت» که به نام­های «درب­دشت» یا «باب­الدشت» نیز نامیده شده، یکی از قدیمی­ترین محلات شهر اصفهان محسوب می­شود که همواره و به خصوص در زمان دیلمیان و سلجوقیان، از لحاظ سیاسی، اقتصادی، مذهبی و آموزشی از محلات مهم شهر اصفهان محسوب می­شده است. از جمله مهم­ترین دلایل اهمیت چند جانبه­ی این محله به ویژه در دوران رونق و آبادانی آن، در وهله­ی اول باید به وسعت ارضی اولیه­ی محله­ی دردشت اشاره کرد که بسیار وسیع­تر از محدوده­ی فعلی آن بوده است؛ چنان­که محله­ی موسوم به «میدان کهنه» را که تا پیش از دوران صفویه مرکز ثقل شهر اصفهان محسوب می­شده، در برمی­گرفته است؛ در این راستا، محله­ی میدان کهنه با در برگرفتن مقر حکومت، مسجد جامع عتیق و بازارهای پررونق، بر اهمیت همه­جانبه­ی محله­ی دردشت می­افزوده و آن را در کانون توجه رجال سیاسی، مذهبی و اقتصادی قرار می­داده است. از جمله دیگر عواملی که بر اهمیت این محله ـ به ویژه از لحاظ اقتصادی ـ می­افزوده، داشتن بازارچه­ی مستقلی موسوم به «بازارچه­ی دردشت» و نیز وجود «دروازه­ی دردشت» ـ در جانب شمال­غرب این محله ـ بوده است.

همان­طور که گفته شد و به استناد آنچه که در منابع آمده، دردشت قدیم بزرگ­تر از دردشت امروز بوده؛ به طوری که محلات «طوقچی»، «میدان کهنه»، «شهشان» و بالاخره «جماله­کُله» را در بر می­گرفته است. محلات مذکور در ادوار مختلف تاریخی و البته تا اواخر دوران صفوی از محله­ی دردشت جدا شده­اند. این محله از دوران صفویه به بعد تا پیش از بروز تغییرات شهرسازی در اوایل عصر حاضر، از لحاظ کالبدی تغییری نکرده است؛ اما احداث خیابان «ابن­سینا» در محله­ی دردشت در دهه­های آغازین دوران معاصر، این محله را به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم کرده و ضمن ایجاد دگرگونی کالبدی چشمگیر، پیامدهای اجتماعی قابل­ملاحظه­ای را نیز برای این محله و اهالی آن به همراه آورده است.

شایان ذکر است که محله­ی مذکور علی­رغم بروز تحولات ناشی از شهرسازی نوین، هم­چنان توانسته است در برابر این تحولات ساختاری ایستادگی کرده و ضمن حفظ بخشی از ارکان تاریخی خود، جمعیت نسبتاً قابل­ ملاحظه­ای را در خود جای دهد.

اهمیت و ضرورت تحقیق

چنان­که گفته شد، تاریخ اجتماعی شهرها و مباحث مطرح شده در آن مانند آشنایی با پیشینه­ی تاریخی محلات یک شهر، از جمله موضوعات مهم و جالب در تاریخ ایران است که در تاریخ­های محلی و نیز در آثاری که در مورد تاریخ شهرها نگاشته شده­اند، بدان پرداخته شده است؛ این در حالی است که تعداد منابع تاریخی با ارزش در این زمینه در مقایسه با آثار مربوط به تاریخ سیاسی به طور قابل ملاحظه­ای اندک است. از طرف دیگر بسیاری از اماکن تاریخی موجود در محلات قدیمی در نتیجه­ی تحولات جدید شهرسازی در معرض بی­توجهی و نابودی قرار گرفته­اند؛ به همین دلیل، انجام تحقیق و پژوهش درباره­ی پیشینه­­ی تاریخی و اجتماعی محلات قدیمی، از لحاظ جبران کمبود منابع مکتوب و نیز با توجه به بروز تغییر شکل شدید در بافت کالبدی و حتی بافت جمعیتی این محلات، بسیار مهم و ضروری به نظر می­رسد. مضاف بر این، از رهگذر انجام چنین پژوهش­هایی، دستیابی به بسیاری از ناگفته­های تاریخ اجتماعی که در هیچ یک از منابع مکتوب ثبت نشده­ و تنها در سینه­ی افراد کهنسال نهفته است، محقق می­گردد.

هدف تحقیق

هدف اصلی از انجام این پژوهش، بررسی پیشینه­ی تاریخی ـ اجتماعی محله­ی دردشت اصفهان به ویژه در طول صد سال گذشته است. انجام این پژوهش امکان دستیابی به مطالبی را در زمینه­ تاریخ اجتماعی شهر اصفهان و به خصوص محله­ی دردشت فراهم می­آورد که کمتر در منابع مکتوب مورد توجه قرار گرفته و یا اصلاً بدان پرداخته نشده است.

روش تحقیق