فصل سوم: روش انجام پژوهش …………………………………………………. 30

3-1 مقدمه …………………………………………………………………….. 31

3-2 نوع تحقیق ……………………………………………………………….. 31

3-3 متغیرها ………………………………………………………………………. 32

3-4 داده­ها …………………………………………………………………….. 32

3-5 شیوه­ی جمع­آوری داده­ها ……………………………………….. 32

3-6 گویشوران …………………………………………………………………………. 33

3-7 ابزارهای تحقیق ………………………………………………………………. 33

فصل چهارم: تحلیل داده­ها ……………………………………………………… 34

4-1 مقدمه …………………………………………………………………………… 35

4-2 دستگاه واجی ………………………………………………………………. 35

4-2-1 همخوان­های گویش جوشانی …………………………………………. 35

4-2-2 توصیف و تحلیل همخوان­ها ……………………………………………………. 38

4-2-3 واکه­های گویش جوشانی …………………………………………….. 42

4-3 الگوی هجایی در گویش جوشانی ………………………………………… 45

4-4 فرایندهای واجی …………………………………………………………………. 45

4-4-1 قلب ………………………………………………………………………………………… 46

4-4-2 افزایش ………………………………………………………………………………… 47

4-4-2-1 افزایش واکه­ای ……………………………………………….. 47

4-4-2-2 افزایش همخوانی ………………………………………………………… 48

4-4-3 حذف …………………………………………………………………….. 48

4-4-3-1 حذف /h/ و کشش جبرانی …………………………………………………………… 49

4-4-3-2 حذف /h/ از پایان واژه بعد از واکه­ی کشیده ………………………… 49

4-4-3-3 حذف /ʔ/ و کشش جبرانی …………………………………………… 50

4-4-3-4 حذف هجایی …………………………………………………………………… 51

4-4-4 کاهش …………………………………………………………………………….. 51

4-4-5 ابدال …………………………………………………………………………. 53

4-4-5-1 ابدال واکه­ای …………………………………………… 53

4-4-5-1-1 ابدال /o/ یا /u/ به /ɑ/ ……………………………………….. 53

4-4-5-1-2 ابدال /ɑ/ به /o/ یا /u/ ……………………………………………. 54

4-4-5-1-3 ابدال /e/ به /ᴂ/ ……………………………………………….. 55

4-4-5-1-4 کاهش واکه­ای …………………………………………………… 56

4-4-5-2 ابدال همخوانی ……………………………………………….. 58

4-4-5-2-1 تبدیل /r/ و /l/ به یکدیگر …………………………………. 58

4-4-6 سایشی شدگی ………………………………………………… 59

4-4-7 همگونی ………………………………………………………………………. 60

4-4-8 واکرفتگی …………………………………………………………………….. 61

4-5 ساختواژه ……………………………………………………………………….. 61

4-5-1 ساختواژه­ی اسمی ……………………………………………………………….. 62

4-5-1-1 فرآیند کشش یا دو واکه­ای شدگی …………………………………… 62

4-5-1-2 پسوند /u/ در آخر اسامی اشخاص …………………………………… 62

4-5-2 ساختواژه­ی فعلی ……………………………………………………. 65

4-5-2-1 شکل خاص صرف ساختار: « فعل + شناسه + ضمیر متصل مفعولی» در گویش جوشانی …. 65

4-5-2-2 قواعد واجی حاکم بر این ساختار و ساختارهای مشابه با ضمایر متصل……….. 6

4-5-2-2-1 حذف واکه­ی قبل از جفت شناسه + ضمیر متصل مفعولی ……. 69

4-5-2-2-2 تبدیل واج /e/ به /ᴂ/ قبل از ضمیر متصل مفعولی ……….. 71

4-5-2-3 حذف هجایی …………… 71

4-5-2-4 صورت­های فعلی یکسان با دو معنی متفاوت …………………………73

4-5-3 تبدیل /u/ و /ɑ/ به /ɪ/ در فعل و صورت فعلی نادر ……………… 75

4-6 نحو ………………………………………. 76

4-6-1 حذف نقش­نمای اضافه در ساختهای اضافی و وصفی ……………………. 77

4-7 واژگان ………………………………………………………… 77

4-7-1 شمارش اعداد در جوشانی …………………………………. 77

4-7-2 واژه­های باقی مانده از فارسی میانه …………………………………. 80

فصل پنجم: بحث و نتیجه­گیری …………………………………………. 82

5-1 مقدمه ……………………………………………………………. 83

5-2 پرسش­ها و فرضیه­های پژوهش ………………………………….. 83

5-3 نتایج پژوهش …………………………………………………….. 89

5-4 مقایسه­ی نتایج پژوهش با مطالعات گذشته …………………. 92

5-5 محدودیت­های انجام پژوهش ……………………………………… 93

5-6 پیشنهادهایی برای پژوهش های آینده ……………………. 94

–مقدمه

زبان[1] به منظور برآورده کردن نیازهای مردم شکل گرفته و برطبق همین نیاز به شیوه­ای کاربردی سازماندهی شده است (هلیدی، 1994؛ xiii). اگرچه از نظر علمی نمی­توان هیچ زبانی را بر زبان دیگر برتری داد و زبانی را کامل­تر یا ناقص­تر از زبان دیگری دانست، اما می­توان با احتیاط به این گفته استناد کرد که زبان­ها با یکدیگر تفاوت­هایی دارند. علت وجود این تفاوت­ها را می توان بدین صورت توضیح داد. ابتدا باید گفت بر پایه­ی آنچه در حوزه­[2]ی علم زبان­شناسی تاریخی[3] مطرح و بررسی می­شود، هر زبان در طول دوران حیات خود مسیری از تغییر[4] و تکامل[5] را طی می­کند. اگرچه ممکن است تعدادی از زبان­ها در گذشته به صورت یک زبان مادر[6] بوده­اند، به دلیل مهاجرت و دوری زبان­های خویشاوند از یکدیگر، این زبان­ها اکنون شباهت بسیار کمی با یکدیگر دارند. این تفاوت از آنجا ناشی می­شود که سخنوران[7] هر زبان بر طبق نیاز خود از زبان استفاده می­کنند. یعنی برپایه­ی محیط، نیازها و فرهنگ خود، زبان را به شکل مورد استفاده­ی خود شکل می­دهند و واژگان[8] و اصطلاحات[9] خاص فرهنگی، بومی و ملی خود را می­سازند.

در مقیاس کوچکتر درون یک جامعه با یک زبان مشترک، گویش[10]ها و لهجه[11]­ها فرایند مشابهی را طی می­کنند که در نهایت سبب متمایز شدن آن­ها از یکدیگر می­شود. البته مشخص است که این تمایز[12] در حد تمایز میان زبان­هایی که زمانی خویشاوند بوده­اند و اکنون از یکدیگر جدا شده­اند نیست، اما با این وجود تفاوت­ها قابل تشخیص است و دلیل اثبات وجود این تفاوت­ها، وجود عینی گویش­ها و لهجه­ها و تمایز بارز میان آنهاست.

استان کرمان در حال حاضر بزرگترین استان کشور از نظر مساحت می­باشد که به تبع تعداد زیادی شهرستان، بخش و روستا دارد. این مناطق به دلایل زیادی از جمله بعد مسافت و تفاوت­های فرهنگی عمده از نظر گونه[13]­ی زبانی مورد استفاده بسیار با یکدیگر تفاوت دارند. بعضی از این تفاوت­ها تا حدی است که به طور کامل باعث عدم درک متقابل[14] میان گویشور[15]ان دو منطقه می­شود. به عنوان مثال از گونه­ی مورد استفاده در شهرستان­های جنوبی استان کرمان مثل قلعه­گنج، کهنوج و منوجان بر حسب معیارهای زبان­شناسی[16]، می­توان به عنوان یک زبان متفاوت با فارسی[17] نام برد؛ به این دلیل که این گونه­ی زبانی به هیچ وجه برای گویشوران زبان فارسی در هیچ یک از مناطق دیگر کشور قابل فهم نیست. بر پایه­ی مواردی که در بالا ذکر شد، استان کرمان یکی از مناطق پر تنوع از لحاظ گونه­های زبانی است. گونه­های موجود در این استان تا حد زیادی مطالعه و بررسی شده­اند. اما مسلماً هنوز گستره­ی بسیار وسیعی از گونه­های زبانی خاص در این استان وجود دارد که نیازمند مطالعه و ثبت علمی هستند.

گویش جوشانی[18] متعلق به روستای جوشان[19]، از توابع بخش گلباف واقع در استان کرمان است. این روستا در 80 کیلومتری جنوب شهر کرمان واقع شده و تا مرکز بخش گلباف 30 کیلومتر فاصله دارد. این روستا خود شامل 7 روستای کوچکتر است که به ترتیب از شمال به جنوب عبارتند از حسن آباد، پشیش کوئیه، دهوئیه، جوشان، سعد آباد، محسن آباد و هشتادان. محکم­ترین پیش­بینی در مورد نام روستای جوشان این است که این روستا نام خود را از چشمه­ی آب گرمی که در فاصله­ی 4 کیلومتری این روستا واقع شده و از بارزترین ویژگی­های یک چشمه­ی آب گرم یعنی”جوشان”بودن گرفته است. تلفظ[20] معیار نام این روستا به صورت /ʤuʃɑn/ است؛ که البته نام خود روستا در گویش جوشانی /ʤewʃun/ است. گویش جوشانی به علت نزدیکی جغرافیایی به مرکز استان کرمان شباهت زیادی به گویش کرمانی پیدا کرده است. اما با این وجود تفاوت­های چشمگیری با این گویش و در مجموع گویش معیار دارد.

هر گویش تعداد نسبتأ زیادی واژگان مختص به خود دارد. اما علاوه بر واژگان محلی و بومی، یک گویش، فرایندهای واجی[21] و همچنین نظام دستوری شامل صرف[22] و نحو[23] و بعضاً دستگاه واجی[24] مختص به خود را دارد که روی هم عواملی هستند که لهجه و آهنگ[25] خاص سخن گفتن ساکنین یک منطقه را تشکیل می­دهند.

1-2 بیان مسئله

از اصطلاحات پایه­ی حوزه­ی گویش­شناسی می­توان به “لهجه”، “گویش”، “گونه” و “زبان” اشاره کرد. “گونه” اصطلاحی خنثی است که صرف­نظر از تفاوتهای مرتبط به لهجه، گویش و زبان، به آنچه که بدان تکلم می­شود اطلاق می­شود (چمبرز و ترادگیل[26]، 1998: 4). “لهجه” در مواردی به کار می­رود که تفاوت میان یک یا چند گونه، آوایی/واجی باشد (همان). “گویش” به گونه­هایی از یک زبان اطلاق می­شود که علاوه بر تفاوتهای آوایی/واجی، تفاوتهای دستوری و واژگانی نیز داشته باشد و بین گویندگان و شنوندگان گویش­های مختلف برقراری ارتباط – کمابیش- امکان­پذیر باشد (مک ­کبه[27]، 274:2011). چنانچه تفاوت میان دو گونه زبان آنقدر زیاد باشد که برقراری ارتباط امکان­پذیر نباشد، آن دو گونه دو “زبان” متفاوت هستند (چمبرز و ترادگیل، 1998: 4). بنابراین، هر زبان ممکن است دارای گویش­ها و لهجه­های مختلف باشد. برای تشخیص زبان و گویش از یکدیگر از دو دسته معیارهای زبانی و غیرزبانی (سیاسی، فرهنگی، جغرافیایی) استفاده می­شود که نه مطلق هستند و نه بر یکدیگر منطبق (مدرسی، 1391 : 168).

در پژوهش حاضر تلاش می­شود فرایندهای واجی، آوایی و واج-واژی[28] ویژه گویش جوشانی و همچنین شیوه­ی منحصر به فرد در صرف افعال در زمان[29]های مختلف در یک حالت[30] خاص از فعل[31] که در این گویش به کار می­روند، استخراج و تحلیل[32] زبان­شناختی شوند. به علاوه، این پژوهش سعی دارد علاوه بر ارائه­ی دستگاه واجی گویش جوشانی، تفاوت­های این گویش با گویش معیار را، در حوزه­ی واجی و آوایی، واژگان و همچنین نظام صرفی و نحوی، گردآوری و مطرح کند.

1-3 اهداف پژوهش

اهداف اصلی این پژوهش به طور خاص در چند مورد خلاصه می­شوند:

الف) بررسی و گردآوری دستگاه واجی گویش جوشانی شامل تمامی واکه[33]­ها و همخوان[34]­هایی که در این گویش در گفتار روزمره به کار می­روند و همچنین محل تولید[35] و شیوه­ی تولید[36] این آواها

ب) ذکر فرایندهای واجی فعال در این گویش و ارائه­ی مثال برای هر مورد

ج) ارائه و توضیح فرایندهای واج-واژی موجود در گویش جوشانی

دـ) ارائه و توضیح شیوه­ی منحصر به فرد صرف افعال در زمان­های مختلف در یک حالت خاص از فعل در این گویش

1-4 ضرورت انجام پژوهش

یکی از بخشهایی که در پژوهش­های زبانی و فرهنگی هر کشوری باید به طور اخص و جدی مورد تحقیق قرار گیرد بررسی و ثبت گویش­ها و لهجه­های موجود در آن کشور است. زیرا گویش­ها بخش مهمی از پیکره­ی زبانی و گنجینه­ی فرهنگی هر ملت را تشکیل می­دهند. ثبت و بررسی گویش­ها و ویژگی­های آنها موجب حفظ تاریخ، فرهنگ و ارزش­های یک کشور و مردم آن می­شود. چرا که اگر این مهم انجام نشود، به همراه آخرین گویشور هر گویشی که ثبت نشده، آن گویش و قسمتی از فرهنگ مردم آن کشور به خاک سپرده می­شود.

در حوزه­ی گویش­ها و به طور کلی گونه­های زبانی ایران پژوهش­ها و فعالیت­های زیادی نیز انجام شده است. از جمله­ی آنها میتوان به فعالیت­های فرهنگستان زبان و ادب فارسی اشاره کرد که شامل اقدام به گردآوری و ثبت اطلس گویشی ایران و همچنین چاپ مجله­ی علمی گویش­شناسی می­باشد. شمار بسیار مقالات و پژوهش­هایی که هر ساله در حوزه­ی گویش­شناسی انجام و چاپ می شود گواه اهمیت این حوزه است.

پژوهش حاضر نیزبا بررسی جنبه­های مختلف گویش جوشانی، سعی دارد در راستای حفظ این گنجینه­ی مهم زبانی و فرهنگی یعنی مجموعه­ی گویش­ها و لهجه­ها و همچنین تکمیل اطلس گویشی ایران گامی بردارد.

چند مورد از فواید گردآوری گویشهای ایرانی که توسط فرهنگستان زبان و ادب فارسی ارائه شده عبارت­اند از:

• بازشناسی واژگان کهن و نادر در متون ادب فارسی یا متون باز­مانده از دیگر زبان­های ایرانی که به فارسی امروز نرسیده است

• آگاهی از چگونگی دگرگونی­های آوایی/واجی، ساختواژی (صرفی)، نحوی، معنایی و واژگانی در طول زمان در مناطق مختلف

• طبقه­بندی[37] دقیق­تر زبان­ها و گویش­های ایرانی و شناخت روابط موجود میان آن­ها

• فراهم آوردن مواد لازم برای مطالعات تاریخی – تطبیقی، به­ویژه در بازسازی صورت[38]­های کهن و شناخت مفهوم نام­های خاص

• فراهم آوردن مواد ایرانی تبار برای واژه­سازی و واژه­گزینی در زبان فارسی

• گردآوری داده­[39]های لازم برای تدوین فرهنگ ریشه­شناختی[40] زبان فارسی

• گردآوری داده­های لازم برای تهیه­ی اطلس زبان­شناسی ایران

• آگاهی از ساخت­های متفاوت زبانی و در نتیجه شناخت بهتر همگانی­های زبان[41] و امکان ارزیابی نظریه­های زبانی

• آشنایی با آداب و رسوم، باورها و اوضاع فرهنگی و اجتماعی مناطق مختلف

• ثبت و ضبط گویش­های رو به زوال[42] برای استفاده­ی پژوهشگران آینده

1-5 استفاده کنندگان از نتایج پژوهش

نتایج تحقیق حاضر می­تواند برای کلیه­ی علاقمندان، دانشجویان و اساتید گرایش­های زبان­شناسی، ادبیات[43]، مردم­شناسی[44] و فرهنگ عامه مفید باشد. همچنین این پژوهش می­تواند به عنوان بخشی از گنجینه­ی گویش­ها در فرهنگستان زبان و ادب فارسی در تکمیل اطلس گویشی ایران استفاده شود.

1-6 پرسش­های پژوهش

_ دستگاه واجی گویش جوشانی شامل چه واج[45]­هایی است؟

_ آیا نظام واجی گویش جوشانی با نظام فارسی معیار[46] متفاوت است؟

_ چه فرایندهای واجی و آوایی در گویش جوشانی وجود دارد؟

_ آیا ساختواژه­ی فعلی[47] در گویش جوشانی با فارسی معیار متفاوت است؟

_ آیا گویش جوشانی از نظر ساخت انواع واژه­ها همچون اسم[48]، صفت[49] و قید[50] تفاوتی با گونه­ی معیار[51] دارد؟

1-7 فرضیه­های پژوهش

_ دستگاه واجی گویش جوشانی شبیه به دستگاه واجی گونه­ی معیار است لیکن با تفاوت جزئی در محل و شیوه­ی تولید بعضی آواها و تفاوت کم در تعداد واج­ها

_ بخش زیادی از فرایندهای واجی و آوایی گویش جوشانی تا حدی شبیه به دیگر گونه­های استان کرمان است، اما فرایندهای متفاوت با آن­ها نیز در آن وجود دارد.