1-2-1. معنای لغوی اخلاق……………………………… 13

1-2-2. معنای اصطلاحی اخلاق……………………………… 14

1-3. علم اخلاق……………………………… 17

1-4. معنا و مفهوم سیره…………………………….. 18

1-4-1. معنای لغوی سیره…………………………….. 18

1-4-2. معنای اصطلاحی سیره…………………………….. 19

1-4-3. تفاوت سیره با آموزه…………………………….. 19

1- 5. واژه های مرادف و مخالف وفای به عهد………………………. 20

1- 5-1. واژه های مرادف وفای به عهد…………………………….. 20

1- 5-1-1. میثاق……………………………… 20

1- 5-1-2. وعد…………………………….. 21

1- 5-1-3. عقد…………………………….. 23

1-5-1-4. إصر…………………………….. 23

1-5-1-5. حلف………………………………. 24

1-5-1-6. نحب………………………………. 25

1-5-2. واژه های مخالف وفای به عهد…………………………….. 25

1- 5-2-1. نقض عهد…………………………….. 25

1- 5-2-2. نَکث عهد…………………………….. 27

1-5-2-3. نَبذ عهد…………………………….. 27

1- 5-2-4. غدر…………………………….. 28

1-4-2-5. غَزْل عهد…………………………….. 28

1- 5-2-6. خلف وعده…………………………….. 29

1-6. اهمیت وفای به عهد و ارزش وفاداری در اسلام……………. 29

فصل دوم: اقسام وفای به عهد……………………………. 35

2-1. عناصر عهد……………………………… 36

2-1-1. عهد بما هو عهد…………………………….. 36

2-1-1-1. به صورت کتبی……………………………… 36

2-1-1-2. به صورت شفاهی……………………………… 37

2-1-2. متعلق عهد…………………………….. 37

2-1-2-1. به صورت قول…………………………….. 37

2-1-2-2. به صورت فعل……………………………… 37

2-1-3. متعهِّد و متعهَّد…………………………….. 38

2-2. اقسام عهد……………………………… 38

2-2-1. عهد خداوند با انسان…………………………….. 38

2-2-1-1. عهد خداوند با انسان­های عادی(عموم انسان­ها)…………… 40

2-2-1-2. عهد خداوند با انبیاء و اولیاء…………………………….. 42

2-2-2. عهد انسان…………………………….. 44

2-2-2-1. عهد انسان با خدا……………………………. 44

الف) قسم……………………………… 46

ب) نذر…………………………….. 47

2-2-2-2. عهد انسان با انسان…………………………….. 48

2-2-2-2-1. پیمان­های اقتصادی……………………………… 49

2-2-2-2-2. پیمان­های سیاسی……………………………… 49

2-2-2-2-3. پیمان های نظامی……………………………… 51

2-2-2-2-4. پیمان­های اجتماعی……………………………… 52

2-2-2-3. عهد انسان با خود…………………………….. 55

2-3. مراتب وفا……………………………. 56

فصل سوم: وفای به عهد در اخلاق………………………… 36

3-1. تعریف فضیلت……………………………….. 60

3-2. اقسام فضایل……………………………… 62

3-2-1. فضایل عقلانی……………………………… 62

3-2-2. فضایل اخلاقی……………………………… 63

3-3. رابطه­ی وفای به عهد با فضایل………………………….. 64

3-3-1. رابطه ی وفای به عهد با حکمت……………………….. 66

3-3-1-1. رابطه­ی وفای به عهد با حکمت در قرآن…………………. 66

3-3-1-2. رابطه­ی وفای به عهد با حکمت در نظر فیلسوفان و علمای اخلاق…….. 66

3-3-2. رابطه­ی وفای به عهد و عدالت………………………………. 68

3-3-2-1. رابطه­ی وفای به عهد و عدالت در قرآن……………….. 69

3-3-2-2. رابطه­ی وفای به عهد و عدالت در آموزه­ ها و سیره­ی نبوی…………. 70

3-3-2-3. رابطه­ی وفای به عهد و عدالت از منظر فیلسوفان و علمای اخلاق…….. 71

3-3-3. رابطه­ی وفای به عهد و صداقت………………………………. 74

3-3-3-1. رابطه­ی وفای به عهد و صداقت در قرآن……………….. 75

3-3-3-2. رابطه­ی وفای به عهد و صداقت در آموزه ها و سیره نبوی……….. 77

3-3-3-3. رابطه­ی وفای به عهد و صداقت از منظر فیلسوفان و علمای اخلاق……. 79

3-3-4. رابطه­ی وفای به عهد با امانت داری……………………………… 82

3-3-4-1. رابطه­ی وفای به عهد و امانت داری در قرآن……………….. 83

3-3-4-2. رابطه­ی وفای به عهد و امانت داری در آموزه و سیره……. 84

3-4-5. رابطه­ی وفای به عهد با دیگر فضایل…………………………. 85

فصل چهارم: شرایط و احکام وفای به عهد…………………………. 87

4-1. شرایط وفای به عهد……………………………… 88

4-1-1. شرایط وفای به عهد در کتب فقهی………………………….. 88

4-1-1-1. انشاء صیغه…………………………….. 89

4-1-1-2. عاقل بودن……………………………..90

4-1-1-3. بالغ بودن…………………………….. 90

4-1-1-4. مختار بودن…………………………….. 90

4-1-1-5. قصد جدی داشتن……………………………… 91

4-1-1-6. حلال و مباح بودن معهود………………………92

4-1-1-7. عمل به عین نیت……………………………… 92

4-1-1-8. محال نبودن…………………………….. 92

4-1-1-9. قدرت و توانایی…………………………….. 93

4-1-2. شرایط وفای به عهد در کتب حقوقی…………….. 93

4-1-2-1. عدم مخالفت با کتاب و سنت…………………….. 93

4-1-3. شرایط فعل اخلاقی در کتب علمای اخلاق و فیلسوفان مسلمان…… 94

4-1-3-1. عزم و اراده…………………………….. 95

4-1-3-2. نیت (حُسن فاعلی) …………………………….96

4-1-3-2-1. صدق و راستی……………………………… 98

4-1-3-2-2. عدم خیانت……………………………… 99

4-1-3-2-3. عدم زیان به افراد…………………………….. 100

4-1-3-3. مطلوبیت فعل (حُسن عمل)……………………………. 100

4-1-3-4. ملکه نفسانی……………………………… 102

4-1-3-5. نتیجه­ی عمل……………………………… 102

4-2. احکام وفای به عهد……………………………… 104

4-2-1. احکام وفای به عهد در کتب فقهی و حقوقی……………. 104

4-2-2. احکام اخلاقی وفای به عهد…………………………….. 109

4-2-2-1. تعارض اخلاقی……………………………… 112

4-2-2-1-1. تعریف تعارض اخلاقی……………………………… 113

4-2-2-1-2. انواع تعارض اخلاقی……………………………… 114

4-3. افراد واجد شرایط برای عهد بستن…………………………. 116

4-4. حق وفای به عهد با دشمن………………………………. 117

4- 5. استثنائات در وفای به عهد……………………………… 122

4-6. شرایط درست بودن نقض عهد…………………………….. 123

4-7. ثمرات وفای به عهد و زیان های عهدشکنی………………. 125

4-7 – 1. ثمرات وفای به عهد…………………………….. 125

4-7-1 – 1. نظم اجتماعی و ثبات جامعه………………………… 125

4-7-1 – 2. جلب اعتماد دیگران…………………………….. 125

4-7-1 – 3. حب الهی……………………………… 126

4-7-1-4. لطف الهی……………………………… 127

4-7- 1 – 5. برخورداری از برکات و پاداش الهی……………… 127

4-7 – 2. زیان­های عهدشکنی……………………………… 128

4-7-2 – 1. رواج بی اعتمادی در جامعه و از هم گسیختگی آن……… 128

4-7- 2 – 2. تسلط دشمنان…………………………….. 129

4- 7-2-3. عهدشکنی و عقوبت سریع…………………………….. 130

4-7-2- 4. خشم خدا و عذاب الهی……………………………… 131

4-7 – 2- 5. محرومیت از الطاف الهی……………………………… 132

4-8. دلایل وفا و عدم وفای به عهد……………………………… 132

4-8-1. دلایل وفای به عهد…………………………….. 133

4 – 8 – 2. دلایل عدم وفای به عهد…………………………….. 133

4-9. طرق درمان عدم وفای به عهد……………………………… 135

نتیجه­گیری………………………………. 138

پیشنهادات………………………………. 140

فهرست منابع و مآخذ……………………………… 141

چکیده:

وفای به عهد یکی از ارزش­های مطرح شده در نظام اخلاقی اسلام دارای جایگاه والایی در روابط اجتماعی است، در این تحقیق با عنوان «وفای به عهد دراخلاق اسلامیبا تاکید بر آموزه­ها و سیره­­ی نبوی» تلاش شده تا معنا و جایگاه وفای به عهد در اخلاق اسلامی به ویژه در آموزه­ها و سیره­ی نبوی بیان شود. در این راستا ثمرات وفای به عهد، زیان­های عدم آن، اقسام و جایگاه وفای به عهد به عنوان یک فضیلت اخلاقی و رابطه­ی آن با دیگر فضایل اخلاقی از جمله حکمت، عدالت، صداقت و امانت­داری مورد بررسی قرار گرفته است. همچنین علاوه بر بیان شرایط و احکام وفای به عهد در سه حوزه­ی اخلاقی، فقهی و حقوقی، به تعارض وفای به عهد با برخی از ارزش های اخلاقی اشاره شد و مشخص گردید در شرایطی که وفای به عهد در مقام عمل با دیگر ارزش­ها در تعارض باشد می­توان نقض عهد کرد. ایمان راستین و بهره­مندی از عقلاز جمله عوامل وفای به عهد و در مقابل ضعف ایمان و خود­خواهی و عدم آگاهی از وجوب وفای به عهد از جمله عوامل عدم وفای به عهد می­باشند که در بخش پایانی پایان نامه به آن پرداخته شده است. از مهم­ترین یافته­های این پژوهش، اثبات لزوم وفای به عهد به عنوان یک فضیلت اخلاقی و یکی از احکام اساسی اسلام در عهدهای الهی و عهدهایی است که با مردم بسته می­شود؛ خواه طرف عهد دوست باشد یا دشمن و خواه مسلمان باشد یا کافر.

مقدمه:

1- بیان مسأله

حمد و سپاس خدای را که نعمت های بیکرانش را بر ما ارزانی نمود و قرآن را برای هدایت بشر نازل فرمود و درود فراوان بر اشرف پیامبران، نبی گرامی اسلام (ص) و خاندان پاکش (ع) و یاران و پیروان آن حضرت باد.

مسئله­ی وفای به عهد یکی از کاربردی­ترین آموزه­های دین مبین اسلام بوده و از مهم­ترین واجبات الهی به شمار می­رود. پایبندی به عهد و پیمان یک اصل جهانی بوده و از امهات فضایل به شمار می­رود و همه­ی مردم جهان از هر قاره و اقلیمی با تمام اختلافاتی كه در افكار و تمایلات دارند در این اصل ریشه­دار و عمیق وفای به عهد اتفاق نظر دارند و عهدشکنی را خیانت و رعایت عهد و پیمان را فضیلت می­شمارند. از آنجا که زندگی در اجتماع و جامعه جزء لاینفك حیات بشری است و برای آنكه از قوام و دوام برخوردار باشد نیازمند مجموعه­ای از قوانین و اصول است كه برخی از آن­ها در قالب قوانین مصوب و مكتوب جای می­گیرند و برخی دیگر اگر چه در قانون مدون و مصوبی ثبت و ضبط نشده­اند ولی قوانین فطری­ای هستند كه در نهاد آدمی قرار داشته و آدمی بالفطره خود را ملزم به رعایت آن­ها دانسته و تجاوز از آن­ها را برای خود جایز نمی­داند زیرا می­داند كه هرگونه تخطی از این قوانین فطری می­تواند حیات توأم با آرامش او را در دنیا به مخاطره انداخته و با نابودی مواجه سازد. قوانینی همچون راستگویی، ادای امانت، احترام به حقوق دیگران و غیره. از جمله این قوانین فطری یكی هم قانون «وفاء به عهد» است. قانونی الهی و انسانی كه همه­ی انسان­ها فارغ از هر دین و آیینی خود را ملزم به رعایت آن می­دانند تا جایی كه بنا به فرموده بزرگان دین حتی مشركان جاهلی نیز خود را ملزم به رعایت آن دانسته و تجاوز از آن را برای خود گناهی نابخشودنی می­دانستند. دین اسلام که کامل­ترین دین آسمانی است، تمام جوانب زندگی بشر در دنیا و آخرت را مورد توجه قرار داده و مسیر صحیح تکامل را فرا روی بشر قرار داده است. از این روست که دین اسلام به عنوان اکمال و اتمام اخلاق بشر معرفی شده است. منابع دین اسلام (قرآن، آموزه­ها و سیره و کتب علمای اخلاق و فیلسوفان مسلمان) منبع عظیم مسائل اخلاقی است و سرچشمه اصلی احکام و مسائل اخلاقی در میان مسلمانان محسوب می­شود و دلیل اینکه در این پژوهش به آموزه­ها و سیره نبوی استناد شده است این است که آموزه ها و سیره­ی نبوی به عنوان یکی از منابع اصلی اخلاق اسلامی مطرح است.

یکی از مسائل مهمی که در اخلاق اسلامی مطرح است، مسئله­ی وفای به عهد است که در منابع دینی ما نمونه­های فراوانی از آن وجود داشته و همواره مورد تاکید دین اسلام بوده است. لذا این تحقیق بر آن شده است تا مسئله­ی وفای به عهد و جایگاه آن در اخلاق اسلامی از حیث اقسام و جایگاه آن در قرآن و آموزه­ها و همچنین در فیلسوفان مسلمان بررسی کند و به شرایط و احکام وفای به عهد و دلایل وفاداری و عهدشکنی و ثمرات و زیان­های آن بپردازد.

گفتنی است پرداختن به وفای به عهد در اخلاق اسلامی، فراتر از تحقیق حاضر بوده و نیازمند تحقیقات گسترده­تری است. بنابراین پایان نامه حاضر را باید تنها به عنوان درآمدی بر این موضوع دانست.

2- سوالات تحقیق

آنچه در این پایان نامه در صدد آن هستیم جواب دادن به سوال­های زیر است.

سوال اصلی:

1- وفای به عهد در اخلاق اسلامی با تأکید بر آموزها و سیره ی نبوی چیست؟

سوال­های فرعی:

1- معانی مرادف و مخالف عهد کدام­اند؟

2- آیا وفای به عهد اقسامی دارد؟ چه نوع اقسامی دارد؟

3- آیا وفای به عهد یک فضیلت است؟ چه نوع فضیلتی است؟ با کدام یک از فضایل ارتباط بیشتری دارد؟

4- وفای به عهد در جنبه­ های مختلف اخلاقی و فقهی و حقوقی چه حکمی دارد و اگر در مقام عمل با دیگر ارزش­ها تعارض داشته باشد چه باید کرد؟

3- فرضیات تحقیق

در مقام پاسخ­گویی به پرسش­های فوق، می­توان پاسخ زیر را مطرح کرد:

1- وفای به عهد دارای یک معنای عام است و شامل مجموعه گسترده­ای از واژه­های دیگری مثل میثاق و پیمان و وعده می­شود.

2- عهد در رابطه خدا و انسان­ها و حتی با خود نیز بسته به اهداف عهد دارای اقسامی است وبه تبع وفای به عهد نیز اقسام مختلفی پیدا می­کند.

3- وفای به عهد از فضایلی است که با دیگر فضایل اخلاقی همچون عدالت، صداقت و امانت­داری ارتباط دارد.

4- وفای به عهد در همه جنبه ­ها حکم وجوبی دارد و با بعضی از ارزش ها در مقام عمل تعارض دارد لذا باید با اولویت­بندی مسائل بر مبنای قرآن کریم و آموزه ­های نبوی، این تعارض را برطرف کرد.

4- پیشینه تحقیق

امروزه در زمینه «وفای به عهد» کتاب­ها، پایان نامه ها و مقالات متعددی به نگارش در آمده است که حاکی از توجه محقّقان به این امر است. با این وجود، تحقیق و پژوهش درباره­ی «وفای به عهد در اخلاق اسلامی» و حتّی مرتبه­ای کلی تر، در «بعد اخلاقی وفای به عهد» سابقه چندانی ندارد و بیشتر به جنبه دینی و حقوقی این موضوع در جامعه پرداخته شده است.

در حال حاضر، با توجّه به بررسی­های انجام شده کتاب یا پایان­نامه و یا حتی مقاله­ای مستقل تحت عنوان «وفای به عهد در اخلاق اسلامی با تكیه بر آموزه­ها و سیره­ی نبوی» یافت نشد. با این حال تحقیقاتی چند در ارتباط با این موضوع صورت گرفته است که به صورت پراکنده مطالبی نقل نموده­اند و با موضوع بی ارتباط نیست. از جمله آن­ها می­توان به کتاب­هایی نظیر معراج السعاده از ملا احمد نراقی ، گناهان کبیره از آیت الله دستغیب و نقطه های آغاز در اخلاق عملی از مهدوی کنی و غیره اشاره کرد که صفحاتی را به توضیح این موضوع مهم اختصاص داده­اند و پایان­ نامه ­ها و مقالاتی در این مورد البته نه به این صورت که مورد بحث ما است، به نگارش در آمده است از جمله:

1- «عهد و پیمان در قرآن و روایات» نوشته­ی راضیه قربانی.

2- «وفای به عهد در قرآن و سنت و نتایج فردی و اجتماعی آن در جامعه» نوشته­ی صدیقه نظری.