2- 2- 1-1.كهن­الگو و نماد………………………………………………………………………………………..33

2-2-1-2. موتیف و كهن­الگو…………………………………………………………………………………….34

2-2-1-3. پروتوتایپ و كهن­الگو………………………………………………………………………………..35

2-2-3. تاریخچة كهن­الگو…………………………………………………………………………………………36

2-2-4. نقد كهن­الگویی و اسطوره­شناختی……………………………………………………………………..38

2-2-5. انواع كهن­الگوها…………………………………………………………………………………………….39

یادداشت­های فصل دوم ……………………………………………………………………………………………..40

فصل سوم:كهن­ الگوها در داراب ­نامه…………………………………………………………………………42

3-1.كهن ­الگوی آفرینش………………………………………………………………………………………….43

3- 1-2. آفرینش جهان و انسان……………………………………………………………………………………44

3- 1- 3. بی­مرگی…………………………………………………………………………………………………….47

3- 1- 3- 1. عمر طولانی…………………………………………………………………………………………..47

3- 1- 3- 2. آسیب­ناپذیری………………………………………………………………………………………..47

3- 1- 3- 3. جاودانگی……………………………………………………………………………………………..48

3- 1- 4. تقدّس­نمایی………………………………………………………………………………………………..49

3- 1- 5. دوستی با حیوانات………………………………………………………………………………………..50

3- 1- 6. ساخت خانه………………………………………………………………………………………………..51

3- 1- 7. پرواز…………………………………………………………………………………………………………53

3-2. كهن ­الگوی باروری …………………………………………………………………………………………..56

3- 2- 1. رابطه كهن­ الگوی باروری و قدرت جادویی شاه………………………………………………..57

3-2-2. حرمت خون شاه……………………………………………………………………………………………60

3- 2- 3. حرمت دیدن شاه…………………………………………………………………………………………61

3- 2- 4- وظیفة باروری شاه و مرگ او………………………………………………………………………..62

3- 2- 5. رابطة باروری و رویین­تنی……………………………………………………………………………..64

3- 2- 6- برون­همسری………………………………………………………………………………………………64

3- 2- 7. مسابقه برای انتخاب همسر……………………………………………………………………………..66

3- 2- 8. قربانی………………………………………………………………………………………………………..67

3- 2- 9. اجرای مراسم باروری……………………………………………………………………………………69

3- 2- 10. پرستش نمادهای باروری …………………………………………………………………………….70

3- 3. كهن­الگوی قهرمان در داستان داراب……………………………………………………………………73

3- 3- 1. مادر مثالی………………………………………………………………………………………………….75

3- 3- 2. آنیما………………………………………………………………………………………………………….79

3- 3- 3. پیر دانا……………………………………………………………………………………………………….83

3- 3- 4. سایه………………………………………………………………………………………………………….86

3- 3- 5. نقاب…………………………………………………………………………………………………………90

3- 3- 6. سفر قهرمان…………………………………………………………………………………………………91

3- 3- 6- 1. عزیمت…………………………………………………………………………………………………93

الف) دعوت به آغاز سفر …………………………………………………………………………………………..93

ب) ردّ دعوت………………………………………………………………………………………………………….93

ج) امداد غیبی………………………………………………………………………………………………………….94

د) عبور از نخستین آستان……………………………………………………………………………………………94

ه) شكم نهنگ………………………………………………………………………………………………………….94

3- 3- 6- 2. آیین تشرّف …………………………………………………………………………………………..95

الف) جادة آزمون…………………………………………………………………………………………………….95

ب) ملاقات با خدابانو………………………………………………………………………………………………..97

ج) زن در نقش وسوسه­گر………………………………………………………………………………………….97

د) آشتی با پدر و خدایگان………………………………………………………………………………………….97

ه) بركت نهایی…………………………………………………………………………………………………………98

3- 3- 6- 3. بازگشت……………………………………………………………………………………………….98

الف) امتناع از بازگشت………………………………………………………………………………………………98

ب) عبور از آستان بازگشت………………………………………………………………………………………..99

ج) ارباب دو جهان و رها در زندگی…………………………………………………………………………..100

3- 4. كهن­الگوی قهرمان در داستان اسكندر………………………………………………………………..102

3- 4- 1. مادر مثالی………………………………………………………………………………………………..104

3- 4- 2. آنیما………………………………………………………………………………………………………..107

3- 4- 3. پیر خردمند……………………………………………………………………………………………….112

3- 4- 4. سایه­ها……………………………………………………………………………………………………..118

3- 4- 5. نقاب……………………………………………………………………………………………………….126

3- 4- 6. سفر قهرمان…………………………………………………………………………………………….126

3- 4- 6- 1. عزیمت………………………………………………………………………………………………127

الف) دعوت به آغاز سفر………………………………………………………………………………………….127

ب) ردّ دعوت………………………………………………………………………………………………………..128

ج) امداد غیبی………………………………………………………………………………………………………..128

د) عبور از نخستین آستان………………………………………………………………………………………….128

ه) شكم نهنگ………………………………………………………………………………………………………..128

3- 4- 6- 2- آیین تشرّف……………………………………………………………………………………….129

الف) جادة آزمون…………………………………………………………………………………………………..129

ب) ملاقات با خدابانو………………………………………………………………………………………………131

ج) زن در نقش وسوسه­گر………………………………………………………………………………………..131

د) آشتی با پدر……………………………………………………………………………………………………….131

ه) خدایگان……………………………………………………………………………………………………………132

و) بركت نهایی……………………………………………………………………………………………………….132

3- 4- 6- 3. بازگشت……………………………………………………………………………………………..133

الف) امتناع از بازگشت…………………………………………………………………………………………….133

ب) فرار جادویی…………………………………………………………………………………………………….134

ج) دست نجات از خارج………………………………………………………………………………………….134

د) ارباب دو جهان و رها در زندگی……………………………………………………………………………135

یادداشت­های فصل سوم ………………………………………………………………………………………….136

نتیجه ­گیری………………………………………………………………………………………………………..139

فهرست منابع…………………………………………………………………………………………………….141

چکیده:

نقد كهن­الگویی، از رویكرد­های نسبتاً جدید در زمینة نقد متون ادبی است كه از یافته­های علومی چون روانشناسی، مردم­شناسی و اسطوره­شناسی برای تحلیل متن كمك می­گیرد. شالودة اصلی این نقد را كهن­الگو تشكیل می­دهد. كهن­الگو اصطلاحی است كه یونگ برای آن بخش از ناخودآگاه روان كه مشتمل بر تجارب موروثی انسان­ كه در هر زمان و هر مكانی، به اشكال مشابه متجلی می­شود، به كار برد. زمینة نمود كهن­الگو خواب­ها، اساطیر، متون ادبی و نظایر آن است. داراب­نامه از متون ارزشمند حماسی در قرن ششم، روایت ابوطاهر طرسوسی از زندگی داراب فرزند بهمن و شرح حال اسكندر و بوران­دخت است. یكی از جنبه­های مهم این اثر حضور پررنگ كهن­الگوهاست به گونه­ای كه بدون بررسی و نقد و تحلیل این امر، بخش مهمی از خلاقیت مؤلف مغفول خواهد ماند. پژوهش حاضر، بررسی كهن­الگوهای این اثر است. با توجه به روایی بودن داراب­نامه، برجسته­ترین كهن ­الگوی این اثر، كهن­الگوی سفر قهرمان است. در هر دو بخش كتاب تولّد، زندگی، سفر و ماجراهای آن در شرح حال داراب و اسكندر، كمابیش بر كهن ­الگوی جهانی سفر قهرمان منطبق است. داراب توسط پیك به سفر «دعوت» می­شود و ابتدا در اجابت دعوت «تعلّل» می­ورزد و سپس سفر را آغاز می­كند. با فائق آمدن بر نگهبانان «آستان نخستین»، وارد «جادة آزمون» می­شود و بر موانع آن غلبه می­كند. سپس با «زن وسوسه­گر» مواجه می­شود و سرانجام با «خدابانو» ازدواج می­كند. وی در «آشتی با پدر» موفق عمل می­كند و به «بركت نهایی» می­رسد. اگرچه وی در ابتدا از بازگشت «امتناع» می­كند، اما در نهایت به وطن باز می­گردد و از نگهبانان «آستان بازگشت» عبور می­كند و با غلبه بر مشكلات پیش رو، «ارباب دو جهان» می­شود. اسكندر نیز این مراحل را در زندگی خود تجربه می­كند. مؤلف در ضمن كهن­الگوی سفر قهرمان، از مجموعه كهن­الگوهای روانشناسیِ تحلیلی از جمله آنیما، پیرِ دانا، مادرِ مثالی و سایه­ها بهره گرفته است. همچنین به موارد بسیاری از كهن­الگوی آفرینش از جمله بازخوانی آفرینش نخستین، یاد كردن از نخستین­ها، مقدس­نمایی، دوستی با حیوانات و ساخت شهرها در داراب­نامه اشاره شده است. از میان این موارد، بازخوانی آفرینش نخستین و مقدّس نمایی از بسامد بیشتری برخوردارند. همچنین در بخش كهن­الگوی باروری، بسیاری از موارد این كهن ­الگو از جمله آیین­ های باروری، پرستش نمادهای باروری، قدرت جادویی شاه، وظیفة باروری شاه و قربانی استفاده شده است.

مقدمه:

در كنار نقد­های سنتی از جمله نقد تاریخی، نقد اخلاقی و… رویكرد­های نسبتاً جدیدی در زمینة نقد متون رواج یافته است. یكی از این شیوه­ها، نقد اسطوره­شناختی یا كهن­الگویی است كه در این شیوه منتقد، كهن­الگوها و صور مثالی را در آثار ادبی تجزیه و تحلیل می­كند. نقد اسطوره­شناختی پیشینه­ای نزدیك به یك قرن دارد، اما در ایران از عمر آن چندان نمی­گذرد.

اگرچه كهن­الگو با نام «كارل گوستاو یونگ» و روانشناسیِ تحلیلی او شناخته شده است، اما علاوه بر او محققان و اندیشمندانِ اسطوره­شناسی چون «فریزر»، «الیاده» و «كمپبل» آرا و نظرات مختلفی را دربارة كهن­الگو ارائه كرده­اند. با این حال، اغلب پژوهش­های انجام گرفته بر اساس نقد اسطوره­شناختی، بر كهن­الگوهای روانشناختی چون آنیما، سایه، پیر دانا و… متمركز شده است و یافتن مواردی كه به سایر كهن ­الگوها از جمله كهن­الگوی باروری و كهن­الگوی آفرینش پرداخته باشد، اندكی دشوار است؛ زیرا گستردگی اشكال كهن­الگویی مانع استفاده از مجموعة كامل آنها در متون ادبی است. درواقع تحلیل متنی واحد بر مبنای تمام كهن­الگوهای یادشده، همانند آنچه كه «كوپ» در كتاباسطوره، یا «گرین» و همكارانش در كتابمبانی نقد ادبیانجام داده­اند در ادبیات فارسی اندك است.

از طرف دیگر،بررسی كهن­الگویی متون حجیمی چونشاهنامةفردوسی وداراب­نامةطرسوسیبر اساس مجموعة گستردة كهن­الگوها امری دشوار است، زیرا این گونه آثار به دلیل ساختار روایی و حماسی و قدمت زمان تألیف، از غنی­ترین متونی هستند كه انواع كهن­الگو را در آن­ها می­توان مشاهده كرد. همچنین این آثار به دلیل طولانی بودن داستان­ها و نیز آوردن روایات و قصه­های متعدد و داشتن شخصیت­های گوناگون، اشكال زیادی از كهن ­الگوها را در خود جای داده­اند كه اشاره به تمامی آن­ها از عهدة پژوهشی واحد خارج است و در بررسی آن­ها، از میان شمار زیاد صور نوعی، غالباً به مهم­ترین و رایج­ترین كهن­الگوها پرداخته می­شود. همین شیوه نیز در پژوهش حاضر به­ كار گرفته شده و كهن­الگوهای پركاربرد و مرسوم مورد تحلیل قرار گرفته است.

با توجه به این­كه تقسیم­بندی­ها و آراء مختلفی در باب كهن­الگوها ارائه شده است، كهن­الگو­هایداراب­نامةطرسوسیذیل سه عنوان اصلیِ كهن­الگوی آفرینش(بر اساس آراء الیاده)، كهن­الگوی باروری(بر اساس نظریة فریزر) و كهن­الگوی قهرمان تدوین شده است. بخش سوم(كهن­ الگوی قهرمان) از دو قسمت تشكیل شده است. ابتدا بر اساس الگوی قهرمان(نظریة اتو رنك) تولد و زندگی قهرمان تحلیل شده است. سپس با كمك كهن­الگوهای یونگ، دو شخصیت اصلی و سایر شخصیت­ها ذیل عناوین مادر مثالی، آنیما، پیر دانا، سایه و نقاب مورد بررسی قرار گرفته­اند. در قسمت دوم بر اساس الگوی سفر قهرمانِ «جوزف كمپبل»، سفرهای داراب و اسكندر تحلیل و میزان انطباق این سفرها بر الگوی كمپبل نشان داده شده و موارد تغییر این الگو در هر دو سفر بیان گردیده است. البته به دلیل جدایی دو بخشداراب­نامهو طولانی بودن هر دو قسمت، داستان داراب و داستان اسكندر در بخش كهن­الگوی قهرمان به طور مجزا بررسی شده­اند.

همچنین در مواردی كه كلیّت متن اجازة برداشت كهن­الگویی می­داد،به نمادهای مرتبط با كهن­الگو(تصاویر رایج كهن­الگویی) از جمله درخت، كوه، حیوان، آب و…پرداخته شده است.نظر به این­كه هر كدام از این موارد، به كهن­الگوهای مختلفی اختصاص داشتند،اختصاص فصلی مجزا به تصاویر كهن­الگویی مقدور نبود و متناسب با عنوان هر بخش، این موارد تحلیل شده­اند.

2-1-6-4 . هدف رمان ………………………………………………………………………………..14

2-2 . بخش دوم : عناصر داستان ………………………………………………………………………….15

2-2-1 . پیرنگ ………………………………………………………………………………………………..15

2-2-1-1 . عناصر ساختاری پیرنگ ……………………………………………………………………..16

2-2-1-1-1 . گره افكنی ………………………………………………………………………………..17

2-2-1-1-2 . كشمكش ………………………………………………………………………………..17

2-2-1-1-3 . دروایی / هول و ولا / حالت تعلیق ………………………………………………..18

2-2-1-1-4 . بحران …………………………………………………………………………………….18

2-2-1-1-5 . نقطه ی اوج یا بزنگاه ………………………………………………………………..19

2-2-1-1-6 . گره گشایی ……………………………………………………………………………..19

2-2-2 . شخصیت و شخصیت پردازی …………………………………………………………………20

2-2-2-1 . شخصیت ……………………………………………………………………………………20

2-2-2-2 . انواع شخصیت …………………………………………………………………………….21

2-2-2-2-1 .شخصیت ساده ……………………………………………………………………..22

2-2-2-2-2 . شخصیت جامع ……………………………………………………………………22

2-2-2-2-3 . شخصیت اصلی …………………………………………………………………..22

2-2-2-2-4 . شخصیت مخالف…………………………………………………………………22

2-2-2-2-5 . شخصیت مقابل …………………………………………………………………..23

2-2-2-2-6 . شخصیت همراز……………………………………………………………………23

2-2-2-2-7 . شخصیت ایستا …………………………………………………………………….23

2-2-2-2-8 . شخصیت پویا …………………………………………………………………….23

2-2-2-2-9 . شخصیت قالبی ……………………………………………………………………23

2-2-2-2-10 . شخصیت قراردادی …………………………………………………………….24

2-2-2-2-11 . شخصیت نوعی ………………………………………………………………….24

2-2-2-2-12 . شخصیت تمثیلی …………………………………………………………………24

2-2-2-2-13 . شخصیت هم جانبه ……………………………………………………………..24

2-2-2-3 . شخصیت پردازی………………………………………………………………………….24

2-2-3 .درون مایه ………………………………………………………………………………………….26

2-2-4 . موضوع …………………………………………………………………………………………….27

2-2-5 . گفت و گو ………………………………………………………………………………………..28

2-2-6 . زاویه ی دید ………………………………………………………………………………………29

2- 2-6-1 . زاویه دید درونی ……………………………………………………………………….30

2-2-6-2 . زاویه دید بیرونی ……………………………………………………………………….30

2-2-7. حقیقت مانندی …………………………………………………………………………………..31

2-2-8 . صحنه و صحنه پردازی ……………………………………………………………………….32

2-2-8-1. انواع صحنه ……………………………………………………………………………….32

2-2-8-2 . اجزای صحنه ……………………………………………………………………………32

2-2-8-3 . وظایف صحنه …………………………………………………………………………..33

2-2-9 . فضا و رنگ ………………………………………………………………………………………33

2-2-10 . لحن ………………………………………………………………………………………………34

2-2-11. توصیف…………………………………………………………………………………………..35

فصل سوم : شرح احوال و آثار علی محمد افغانی……………………………………………..37

3-1 . زندگی نامه(از تولد تا اشتغال)……………………………………………………………………38

3-2 . فعالیت سیاسی…………………………………………………………………………………………39

3-3 . آثار……………………………………………………………………………………………………..40

3-4 . خصائص آثار…………………………………………………………………………………………42

فصل چهارم : تجزیه و تحلیل داده های تحقیق………………………………………………….43

4-1 . در آمدی بر رمان «شوهر آهو خانم » ………………………………………………………….44

4-2 . خلاصه رمان « شوهر آهو خانم» ………………………………………………………………..45

4-3 . عناصر ساختاری داستان در رمان « شوهر آهو خانم »……………………………………..48

4-3-1 . طرح یا پیرنگ ………………………………………………………………………………48

4-3-1-1 . گره افكنی ……………………………………………………………………………51

4-3-1-2 . كشمكش …………………………………………………………………………….51

4-3-1-3 . دروایی/ هول و ولا/ حالت تعلیق ………………………………………………53

4-3-1-4 . بحران …………………………………………………………………………………53

4-3-1-5 . نقطه ی اوج …………………………………………………………………………54

4-3-1-6 . گره گشایی ………………………………………………………………………….55

4-3-2 . شخصیت اصلی،شخصیت فرعی و شخصیت پردازی در رمان « شوهر آهو خانم »…..58

4-3-2-1 . شخصیت اصلی در رمان « شوهر آهو خانم»………………………………..59

4-3-2-1-1 . سیّد میران …………………………………………………………………..59

4-3-2-1-2 . آهو …………………………………………………………………………..59

4-3-2-1-3 . هما ……………………………………………………………………………60

4-3-2-2 . شخصیت های فرعی در رمان « شوهر آهو خانم»………………………..61

4-3-2-2-1 . فرزندان سیّد میران ……………………………………………………….61

4-3-2-2-2 . میرزا نبی ……………………………………………………………………62

4-3-2-2-3 . خورشید و آقاجان ……………………………………………………….62

4-3-2-2-4 . نقره و گل محمد …………………………………………………………62

4-3-2-2-5 . حسین خان ضربی ………………………………………………………..63

4-3-2-2-6 . كربلایی عباس و نازپری ……………………………………………….64

4-3-2-2-7 . صفیه بانو و دخترش حاجیه ……………………………………………64

4-3-2-3. شخصیت پردازی در رمان «شوهر آهو خانم»…………………………………65

4-3-3 . درون مایه در رمان « شوهر آهو خانم » …………………………………………….66

4-3-4 . موضوع در رمان « شوهر آهو خانم » ………………………………………………..67

4-3-5. گفت و گو در رمان « شوهر آهو خانم » ……………………………………………69

4-3-6 . زاویه دید در رمان « شوهر آهو خانم » ……………………………………………..71

4-3-7 . حقیقت مانندی در رمان « شوهر آهو خانم » ……………………………………..73

4-3-8 . صحنه و صحنه پردازی در رمان« شوهر آهوخانم» ……………………………..76

4-3-8-1 . صحنه «فراخ منظر» و « صحنه نمایشی ……………………………………….78

4-3-9 . فضا و رنگ در رمان « شوهر آهو خانم »……………………………………………80

4-3-10 . لحن در رمان « شوهر آهو خانم » …………………………………………………..81

4 -3-11.توصیف دررمان« شوهرآهوخانم»…………………………………………………….82

5 : نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………..85

منابع و مآخذ………………………………………………………………………………………………90

چکیده انگلیسی……………………………………………………………………………………….93

چکیده:

عناصر داستان به طور مستقیم به دیدگاه و نگرش نویسنده به عالم هستی بستگی دارد و بر تحمیل هویّت و تشخّص او بر مجموعه ی داستان نقش بسزایی دارد. نقشی که هر یک از این عناصر در داستان می آفریند متفاوت است. امّا آن چه مسلّم است قوّت و ضعف یک اثر به نحوه ی بکارگیری این عناصر برمی گردد و درست آنست که عناصر داستانی بتوانند در کنار هم تفکّر اصلی نویسنده رادراثر بیان کنند.

رمان «شوهر آهو خانم» كه از شاخص ترین و مهم ترین رمان های نویسنده است به شیوه ی رمان های كلاسیك یعنی رمان های رئالیستی قرن نوزده و پیش از انجام تغییرات نو در داستان پردازی های قرن بیستم نوشته شده است. به این منظور، نویسنده سعی می کند به کمک توصیف، برتمام وجوه داستان به طور مستقیم احاطه داشته باشد. همچنین؛ آنچه در این رمان مورد نظر نویسنده است، پیچیده تر از آن است که بتواند به صورت غیر مستقیم در جریان شخصیت پردازی ها، صحنه پردازی ها، گفت گو، … به خواننده ارائه دهد از طرفی وفور شخصیت ها و صحنه ها و به تصویر کشیدن آنچه مورد نظر نویسنده است؛ از جامعه، زندگی مردم متوسط و مشکلاتی که این طبقه در زندگی خود متحمل می شدند او را بر آن داشته تا نقش یک (راوی-مفسّر) را ایفا کند و درنهایت هم به موفقیّت چشم گیری دست یابد.

تحقیق پیش رو با هدف تحلیل روایی رمان «شوهرآهو خانم» اثر نویسنده مطرح ومعاصر، علی محمد افغانی انجام شده است.

پیشگفتار:

در بررسی اهمیّت داستان گویی و داستان پردازی می توان به قدمت آن در زندگی بشر اشاره نمود. به جرأت می توان گفت تاریخچه ی داستان گویی به دوره ی انسان های غار نشین باز می گردد. غارنشینان شب ها هنگام خوردن شكار خویش، وقایع روزانه را برای هم تعریف می كردند.

با گذشت زمان و با رشد و توسعه جوامع بشری، انسان بیش از پیش به ارزش و اهمیّت داستان پی برد و آن را جزیی جدایی ناپذیر از فرهنگ و زندگی خود دانست و هرچه جلوتر می رفت همزمان با توسعه اجتماعی و فرهنگی، آن را به شكل و سیاق بهتری می پرداخت و برای ارائه هرچه بهتر و جذاب تر آن قوانینی در نظر می گرفت كه امروزه ما آن ها را بعنوان عناصر داستانی می شناسیم. امروزه آگاهی از اسلوب نگارش و استفاده بهینه از این عناصر در داستان، میزان توانایی نویسنده را در پردازش اثر به نمایش می گذارد. آفریننده اثر هرچه در بكارگیری این عناصر دقت بیشتری به عمل آورد، داستانی هنری و استادانه عرضه خواهد داشت.

فصل اول: کلیات

1- تعریف مسأله

نهضت مشروطه در تمام شئون اجتماع، حرکتی بوجود آورد که موجب تحوّلات تازه ای در زمینه های گوناگون شد. از جمله «ادبیّات داستانی» متفاوتی بوجود آورد که هم از نظر شکل و هم از نظر محتوا از ادبیّات داستانی گذشته متفاوت بود. این ادبیّات داستانی، تحت تأثیر ترجمه رمان ها و داستان های کوتاه خارجی رواج یافت و نوشتن داستان به شیوه ی غربی معمول شد. از آن جا که قالبی جدا و محتوایی دیگر داشت، قالب های سنّتی و مرسوم قصّه های قدیمی را به کناری افکند و راهی جدا در پیش گرفت. (میرصادقی، 1382: 183)

این قالب های نو در ابتدا از رواج چندانی برخوردار نبود به مرور زمان، آشنایی نویسندگان با این چارچوب ضرورت یافت و آ ن ها را بر آن داشت تا برای برجسته کردن آثارشان از این قوانین بهره بگیرند و با بکارگیری متفاوت آن، سبک و سیاق خاصّی را به آثارشان بدهند.

این عناصر روایی، ابزارهایی هستند که می توانند سبب رشد و تکامل یک داستان بشوند. هر یک از این عناصر به تنهایی با توجه به نقشی که در داستان دارند، می توانند تأثیر گذار باشند و به پیشبرد داستان کمک کنند. وجود این عناصر موجب می شود که خواننده جذب یک داستان شود و آن را تا انتها دنبال کند. این عناصر شامل: پیرنگ، شخصیت، حقیقت مانندی، درون مایه، موضوع، زاویه ی دید، صحنه، گفت وگو، لحن، فضا است.

2-3-1-1 شخصیت پویا ……………………………20

2-3-1-2 شخصیت ایستا…………………………… 20

2-3-1-3 شخصیت ساده و جامع……………………………. 21

2-3-2 انواع شخصیت های فرعی به تفصیل……………………………. 22

2-3-2-1شخصیت قراردادی…………………………… 22

2-3-2-2 شخصیت نوعی…………………………… 22

2-3-2-3شخصیت نمونه…………………………… 22

2-3-2-4 شخصیت شرور…………………………… 23

2-3-2-5 شخصیت های غیرواقعی…………………………… 23

2-3-2-6 شخصیت تمثیلی……………………………24

2-3-3 شخصیت های اصلی و فرعی…………………………….. 24

2-3-3-1 شخصیت اصلی…………………………… 24

2-3-3-2 شخصیت فرعی…………………………… 25

فصل سوم: تحلیل و بررسی شخصیت های داستان ها ………………….26

3-1 سال 70……………………………. 27

3-1-1 زندگی نامه……………………………. 27

3-1-2 گل های سرخ کاغذی…………………………….. 27

3-1-2-1 خلاصه……………………………. 27

3-1-2-2 درونمایه……………………………. 28

3-1-2-3 تحلیل کلی…………………………….. 29

3-1-2-4 تحلیل شخصیت…………………………….. 31

3-2 سال 71……………………………. 38

3-2-1 زندگی نامه……………………………. 38

3-2-2 دیگر از پرستوها خبری نیست…………………………….. 38

3-2-2-1 تا صبح در باران……………………………. 38

3-2-2-1-1 خلاصه……………………………. 38

3-2-2-1-2 درونمایه……………………………. 39

3-2-2-1-3 تحلیل کلی…………………………….. 39

3-2-2-1-4 تحلیل شخصیت…………………………….. 40

3-2-2-2 یاوران حرّ……………………………. 42

3-2-2-2-1خلاصه……………………………. 42

3-2-2-2-2 درونمایه……………………………. 43

3-2-2-2-3 تحلیل کلی…………………………….. 43

3-2-2-2-4 تحلیل شخصیت…………………………….. 44

3-2-2-3 انتظار……………………………. 47

3-2-2-3-1خلاصه……………………………. 47

3-2-2-3-2 درونمایه……………………………. 47

3-2-2-3-3 تحلیل کلی…………………………….. 47

3-2-2-3-4 تحلیل شخصیت…………………………….. 47

3-2-2-4 در مسیر بازگشت…………………………….. 48

3-2-2-4-1 خلاصه……………………………. 48

3-2-2-4-2 درونمایه……………………………. 49

3-2-2-4-3 تحلیل کلی…………………………….. 49

3-2-2-4-4 تحلیل شخصیت…………………………….. 49

3-2-2-5 راهی برای فرار……………………………. 52

3-2-2-5-1 خلاصه……………………………. 52

3-2-2-5-2 درونمایه……………………………. 53

3-2-2-5-3 تحلیل کلی…………………………….. 53

3-2-2-5-4 تحلیل شخصیت…………………………….. 53

3-2-2-6 با پرستوهای مهاجر……………………………. 57

3-2-2-6-1خلاصه……………………………. 57

3-2-2-6-2 درونمایه……………………………. 58

3-2-2-6-3 تحلیل کلی…………………………….. 58

3-2-2-6-4 تحلیل شخصیت…………………………….. 58

3-3 سال 72……………………………. 63

3-3-1 زندگی نامه……………………………. 63

3-3-2 تحلیل کتاب…………………………….. 63

3-3-3 مشق خاکی…………………………….. 63

3-3-3-1 آن شب عجیب…………………………….. 63

3-3-3-1-1خلاصه……………………………. 63

3-3-3-1-2 درونمایه……………………………. 64

3-3-3-1-3 تحلیل کلی…………………………….. 64

3-3-3-1-4 تحلیل شخصیت…………………………….. 65

3-3-3-2 شب حادثه……………………………. 68

3-3-3-2-1 خلاصه……………………………. 68

3-3-3-2-2 درونمایه……………………………. 69

3-3-3-2-3 تحلیل کلی…………………………….. 70

3-3-3-2-4 تحلیل شخصیت…………………………….. 70

3-3-3-3 جزیره تپه ماهورها…………………………… 73

3-3-3-3-1خلاصه……………………………. 73

3-3-3-3-2 درونمایه…………………………… 74

3-3-3-3-3 تحلیل کلی…………………………….. 74

3-3-3-3-4 تحلیل شخصیت…………………………….. 74

3-4 سال 73…………………………… 77

3-4-1 زندگی نامه……………………………. 77

3-4-2 دست ها پشت گردن……………………………. 77

3-4-2-1 خلاصه……………………………. 77

3-4-2-2 درونمایه……………………………. 78

3-4-2-3 تحلیل کلی…………………………….. 78

3-4-2-4 تحلیل شخصیت…………………………….. 79

3-5 سال 74……………………………. 86

3-5-1 زندگی نامه……………………………. 86

3-5-2 در سوگ سهراب…………………………….. 86

3-5-2-1 خلاصه……………………………. 86

3-5-2-2 درونمایه……………………………. 87

3-5-2-3 تحلیل کلی…………………………….. 87

3-5-2-4 تحلیل شخصیت…………………………….. 88

3-6 سال 75……………………………. 100

3-6-1 زندگی نامه……………………………. 100

3-6-2 مهمان مهتاب…………………………….. 100

3-6-2-1 خلاصه……………………………. 100

3-6-2-2 درونمایه……………………………. 101

3-6-2-3 تحلیل کلی…………………………….. 102

3-6-2-4 تحلیل شخصیت…………………………….. 102

3-7 سال 76……………………………. 124

3-7-1 زندگی نامه……………………………. 124

3-7-2 زمانی برای بزرگ شدن……………………………. 124

3-7-2-1 خلاصه……………………………. 124

3-7-2-2 درونمایه……………………………. 125

3-7-2-3 تحلیل کلی…………………………….. 126

3-7-2-4 تحلیل شخصیت…………………………….. 126

3-8 سال 77……………………………. 134

3-8-1 نصف کشتی؟ نصف دریا!…………………………… 134

3-8-1-1 خلاصه……………………………. 134

3-8-1-2 درونمایه……………………………. 135

3-8-1-3 تحلیل کلی…………………………….. 135

3-8-1-4 تحلیل شخصیت…………………………….. 136

3-9 سال 78……………………………. 143

3-9-1 زندگی نامه……………………………. 143

3-9-2 گردان چهار نفره…………………………… 144

3-9-2-1 خلاصه……………………………. 144

3-9-2-2 درونمایه……………………………. 145

3-9-2-3 تحلیل کلی…………………………….. 145

3-9-2-4 تحلیل شخصیت…………………………….. 146

3-10 سال 79……………………………. 153

3-10-1 زندگی نامه……………………………. 153

3-10-2 آن مرد در باران رفت…………………………….. 153

3-10-2-1خلاصه……………………………. 153

3-10-2-2 درونمایه……………………………. 155

3-10-2-3 تحلیل کلی…………………………….. 155

3-10-2-4 تحلیل شخصیت…………………………….. 157

فصل چهارم: نتیجه ­گیری…………………………….. 170

منابع و مآخذ……………………………..174

چکیده:

نوشتن داستان درباره جنگ هشت ساله تحمیلی، در دو مقطع بزرگسال و کودک و نوجوان، از آغازین سال های این جنگ نابرابر شروع شده و تا امروز ادامه دارد. شخصیت های داستانی، پویاترین و اساسی ترین رکن داستان ها محسوب می شوند و در داستان های دفاع مقدس نیز این ویژگی کاملا چشم گیر است.

این رساله در پی آن است که شخصیت های ارائه شده در داستان های نوجوان –اعم از داستان های دفاع مقدس و غیر آن- به مثابه آینده سازان کشور و نیز فرهنگ جهاد و شهادت به مثابه دو رکن اصلی فرهنگ دینی ما را مورد نقد و بررسی قرار دهد. آنچه در این نقد و پژوهش اهمیت دارد، توجه به این مسئله است که آیا نویسندگان توانسته اند این خصوصیت را در کنار هم جمع کنند و در این صورت، آیا داستان به نحو مطلوبی ارائه شده است؟!

به منظور محدود شدن کتاب های مورد پژوهش به ناچار یکی از سه دهه­ی پس از انقلاب را برای تحقیق برگزیدیم. در دهه­ی شصت که دهه­ی وقوع جنگ تحمیلی است، داستان ها عمق زیادی ندارند و شخصیت ها پخته نیستند. بین دو دهه­ی هفتاد و هشتاد نیز بهتر آن دیدیم که تقدم زمانی رعایت شود.

از مطالعه این کتاب­ها برمی­آید که هرچند شخصیت پردازی این آثار در کل به نحوی مطلوب بوده است، ولی به مسائلی چون ایمان، توکل و به طور کلی اعتقادات مذهبی آن طور که باید و شاید توجه نشده و این مسئله در مواردی که رعایت شده، گاهی به شعار نزدیک گشته است.

مقدمه:

بیان مسأله:

از آنجا که کودکان و نوجوانان جمعیت قابل ملاحظه ای را تشکیل می دهند، برنامه ریزی برای تربیت و پرورش آن ها جزء ضروریات و دل مشغولی های متولیان امر تربیت بوده و هست. البته در بسیاری موارد به جای برنامه ریزی مناسب و در خور برای این دو قشر، برنامه هایی مغایر با علایق و فطرت آن ها ترتیب داده می شود؛ چنین افرادی یا در پی اثبات نظریه های علمی و تئوری های شخصی هستند و یا می­خواهند به وسیله رسانه های جمعی خواسته­های خود را به مخاطب القا کنند و از این طریق فرهنگی خاص را پایه ریزی نمایند؛ به طوری که بعد از چند دهه، آنچه می خواهند در جامعه به راحتی اجرا شود.

از جمله راه های ارتباط نوجوانان، خلق داستان هایی با موضوعات مرتبط با آن هاست. آنچه بیش از همه در این داستان ها اهمیت دارد، چگونگی خلق شخصیت های داستانی است.

این شخصیت ها هر اندازه که واقعی­تر و صمیمی­تر باشند تاثیر بیشتری بر مخاطب خود خواهند گذاشت. تامل و پژوهش در این زمینه به منظور یافتن راه هایی برای خلق شخصیت هایی ماندگار و تاثیرگذار از اهداف اصلی این رساله است.

از هنرهای اصلی و اساسی هر داستان نویس، ارائه­ی شخصیت­های داستان با توجه به دیگر عناصر متن مانند: زاویه دید، زمان و مکان، درونمایه و … است. در بین شخصیت های گوناگون داستان، شخصیتی به عنوان عنصر کانونی یا شخصیت اصلی متن به وسیله­ی نویسنده ارائه می شود. با توجه به این شخصیت کانونی، دیگر عناصر متن نیز خلق و آفریده می شوند. تحلیل و بررسی شخصیت کانونی یا اصلی داستان، توانایی و خلاقیت نویسنده را در عرضه­ی دیگر عناصر داستانی نیز نشان می دهد. داستان های نوجوان مربوط به دفاع مقدس در دهه­ی هفتاد، که موضوع پژوهش حاضر است می تواند از نظر شخصیت اصلی و هنر نویسنده در ارائه­ی آن بررسی شود. در این داستان ها، گاه نویسنده با توجه به نام و گاهی به صورت سمبلیک و نمادین به معرفی شخصیت های کانونی می پردازد . تحلیل کیفیات مختلف شخصیت ها از نظر نام شناسی، رمزی بودن و چگونگی عرضه­ی مستقیم یا غیرمستقیم، کلیدی برای شناخت ویژگی های داستان به خصوص در اینجا _ گروه سنی نوجوان_ است.

سوال های عنوان شده:

بر این اساس در این پژوهش بر آنیم تا به پرسش های زیر پاسخ دهیم:

1- داستان نویسان این دوره تا چه میزانی به ارائه­ی شخصیت از طریق نام پرداخته اند؟

2- نویسندگان این دوره به کدامیک از طرق عرضه­ی مستقیم و غیرمستقیم شخصیت بیشتر توجه داشته اند؟

3- با توجه به گروه سنی نوجوان، آیا شخصیت های این دوره -این داستان ها- دو بعدی هستند یا چند بعدی؟

4- آیا شخصیت های کانونی در داستان های مذکور به تیپ بدل شده اند؟

فرضیات:

1- به نظر می رسد داستان نویسان این حوزه کمتر به ارائه­ شخصیت کانونی بر اساس نام توجه داشته اند.

2-2-7)مدلهای مدیریت دانش.. 41

2-2-7-1)مدل ایجاد و کاربرد دانش ویگ… 42

2-2-7-2)مدل مارپیچی دانش نوناکا و تاکچی.. 46

2-2-8)پیشگامان مدیریت دانش.. 49

2-2-8-1)داونپورت و پروساک.. 49

2-2-8-2)دراکر. 50

2-2-8-3)نوناکا و تاکه اوچی.. 50

2-2-9)دلایل اهمیت مدیریت دانش.. 51

2-2-10)سرمایه. 54

2-2-11)اشکال سرمایه. 55

2-2-12)سرمایه اجتماعی.. 56

2-2-13)تعاریفسرمایه اجتماعی.. 57

2-2-14)مفهوم سرمایه اجتماعی.. 60

2-2-15)اهمیت سرمایه اجتماعی.. 62

2-2-16)تاریخچه سرمایه اجتماعی.. 63

2-2-17)سیر تاریخی مفهوم سرمایه اجتماعی.. 65

2-2-18)تئوری پردازان معروف سرمایه اجتماعی.. 67

2-2-18-1)فوکویاما 67

2-2-18-2)بوردیو. 70

2-2-18-3)کلمن. 73

2-2-18-4)رابرت پاتنام. 78

2-2-19)مقایسه نظرات بوردیو، کلمن و پاتنام. 81

2-2-20)سرمایه انسانی و سرمایه اجتماعی.. 84

2-2-21)سرمایه انسانی، سرمایه اجتماعی و یادگیری سازمانی.. 86

2-2-22)ابعاد سرمایهاجتماعی.. 87

2-2-23)سطوح سرمایه اجتماعی.. 90

2-3)پیشینه تحقیق.. 91

2-3-1)پژوهش های داخلی.. 91

2-3-2)پژوهش های خارجی.. 95

2-4)جمع بندی.. 98

2-5)بررسی محیط پژوهش.. 100

فصل سوم. 101

3-1) مقدمه. 102

3-2) روش تحقیق.. 102

3-3) جامعه ی آماری.. 102

3-4) نمونه آماری.. 103

3-5) ابزار جمع آوری داده های تحقیق.. 104

3-5-1) پرسشنامه. 105

3-5-1-1) شرح پرسشنامه. 105

3-5-1-2) دسته بندی سوالات پرسشنامه. 105

3-5-1-3) تعیین روایی پرسشنامه. 106

فصل پنجم. 106

3-5-1-4) پایایی پرسشنامه. 106

3-6) روش تجزیه تحلیل داده ها 107

فصل چهارم. 109

تجزیه و تحلیل داده ها 109

4-2) ویژگی های جمعیت شناختی پاسخ دهندگان و جامعه آماری.. 111

4-2-1) وضعیت پاسخ دهندگان از نظر جنسیت.. 111

4-2-3) وضعیت پاسخ دهندگان از نظر میزان تحصیلات.. 112

فصل پنجم. 131

نتیجه گیری و پیشنهادات.. 131

5-1) مقدمه. 132

بر مساله و نتیجه گیری پژوهش.. 133

5-3) محدودیت های تحقیق.. 138

5-4) پیشنهادات.. 138

5-5) پیشنهادات برای تحقیقات آتی.. 139

پیوست ها 140

منابع و مأخذ. 143

فهرست جداول

عنوان صفحه

جدول 2-1) فرایندها و ساز وکارهای مدیریت دانش…………………………………………………………………………….40

جدول 2-2) مدل مدیریت دانش ویگ- سطوح درونی سازی…………………………………………………………………….43

جدول2-3) ماتریس مدیریت دانش……………………………………………………………………………………………….45

جدول 2-4)تعاریف مختلف از سرمایه اجتماعی براساس هدف و سطح تحلیل…………………………………………………..83

جدول 2-5)ابعاد سرمایه اجتماعی سازمانی……………………………………………………………………………………..90

جدول 3-1) حجم جامعه آماری ………………………………………………………………………………………………103

جدول3-2) دسته بندی سوالات پرسشنامه……………………………………………………………………………………..105

جدول 3-3) تفکیک آلفای کرونباخ برای هر پرسشنامه……………………………………………………………………….107

جدول 4-1) ویژگی های جمعیت شناختی پاسخ دهندگان………………………………………………………………………111

جدول 4-2. شاخص­های مرکزی، پراکندگی و توزیع متغیرهای مورد بررسی در پژوهش…………………………………..114

جدول 4-3. آزمون كولموگروف اسمیرنوف متغیرهای پژوهش……………………………………………………………..118

جدول4-4. نحوه داوری میزان عددی ضریب همبستگی……………………………………………………………………120

جدول 4-5. ضریب همبستگی بین «اعتماد» و شاخص مدیریت دانش و ابعاد آن……………………………………………..121

جدول 4-6. ضریب همبستگی بین «شبکه ها» و شاخص مدیریت دانش و ابعاد آن……………………………………………122
جدول 4-7. ضریب همبستگی بین «همکاری» و شاخص مدیریت دانش و ابعاد آن…………………………………………123

جدول 4-8. ضریب همبستگی بین «روابط» و شاخص مدیریت دانش و ابعاد آن……………………………………………..124

جدول 4-9. ضریب همبستگی بین «ارزش ها» و شاخص مدیریت دانش و ابعاد آن………………………………………….125

جدول 4-10. ضریب همبستگی بین «فهم متقابل» و شاخص مدیریت دانش و ابعاد آن……………………………………….126

جدول 4-11. ضریب همبستگی بین «تعهد» و شاخص مدیریت دانش و ابعاد آن……………………………………………..127

جدول 4-12. ضریب همبستگی بین «مدیریت دانش» و «سرمای اجتماعی درون سازمانی»………………………………..128

جدول 4-13. میزان تغییردر توانایی پیشگویی مدل با ورود هر یک از متغیرهای مستقل………………………………….129

جدول 4-14. برآورد ضرایب رگرسیونی و آزمون معناداری ضرایب…………………………………………………….130

 

فهرست نمودارها

عنوان صفحه

نمودار 4-1) توزیع پاسخگویان بر اساس جنسیت……………………………………………………………………………..112

نمودار 4-2) وضعیت پاسخ دهندگان بر اساس سن……………………………………………………………………………112

نمودار 4-3) وضعیت پاسخ دهندگان از نظر تحصیلات………………………………………………………………………113

نمودار 4-4) وضعیت پاسخ دهندگان از نظر میزان سابقه کار……………………………………………………………….113

 

فهرست اشکال

عنوان صفحه

شکل 2-1) مراحل توسعه مدیریت دانش (دالکر، 2005؛ به نقل از قلیچ لی، 1388)………………………………………….22

شکل 2-2) خلاصه فعالیتهای کلیدی چرخه مدیریت دانش (ویگ، 1993)…………………………………………………….29

شکل 2-3)چرخه مدیریت دانش یکپارچه دالکر (دالکر، 2005)………………………………………………………………35

شکل 2-4)مدل مدیریت دانش نوناکا و تاکچی (1995)………………………………………………………………………..47

شکل 2-5)عوامل مؤثر در استقرار مدیریت دانش (انصاری و شائمی، 1385)………………………………………………53

شکل 2-6) سطوح سرمایه اجتماعی (اقتباس از صالحی و کاوسی، 1387)………………………………………………….91

شکل 2-7)مدل نظری پژوهش……………………………………………………………………………………………….98

چکیده:

بررسی رابطه ی مدیریت دانش و سرمایه اجتماعی در آموزش و پرورش از دیدگاه معلمان دوره متوسطه نظری استان هرمزگان

6- اشاره به معارف اسلامی و حدیث و قرآن در آن کم است و آن چه هست عمیق نیست.

7- شعر این دوره از پند و اندرز خالی نیست ولی این پندها بیشتر جنبه ی علمی و ساده دارند و یاد آور پند هایی هستند که از بزرگان ایران باستان چون انوشیروان و باقی مانده است . در صورتی که پند های سنایی و خاقانی جنبه ی شرعی و عرفانی دارد و نسبت به پند های این دوره تجریدی و پیچیده است.

شعر قرن ششم:

رواج تصوف و فعالیت صوفیان:

درزمان سامانیان، از صوفیان بزرگ در خراسان خبری نبود و در زمان غزنویان صوفیان تحت فشارهای سیاسی و مذهبی بودند. محمود خود مردی متعصّب بود. خراسان تحت سلطه ی کرّامیان بود که از فرقه های متعصب سنی بودند. در اسرار التوحید آمده است که شیخ ابوسعید ابوالخیر گرفتار این متعصبان بود. او را تکفیر کرده بودند که مردی پیدا شده است که بر منبر قرآن و حدیث نمی گوید، همه بیت و ترانه می گوید و حتی قرار بود او را به دار بیاویزند. از این رو مشایخ صوفیه علیه غزنویان توطئه می کردند. و سلجوقیان را به حمله به خراسان تعریض می نمودند . وقتی سلاجقه روی کار آمدند به ازاء آن سابقه ،به صوفیان امتیازهایی دادند. در اطراف و اکناف خانقاه های متعددی تأسیس شد. صوفیان نخستین بار بعد از شهادت حلاج جرأت یافتند تا افکار خود را آشکارا منتشر سازند و از این رو عرفان وارد ادبیات فارسی شد.

تأسیس مدارس دینی و رواج معارف اسلامی:

سلجوقیان هم مانند غزنویان برای تثبیت قدرت خود و جنبه ی قانونی (شرعی) دادن به آن ناچار بودند که دست دوستی به سوی خلفای بغداد دراز کنند و از این رو به تأسیس مدارس دینی و ترویج معارف اسلامی پرداختند . هر چه از تاریخ ورود اسلام به ایران دورتر شویم به صورت طبیعی آشنایی مردم با معارف اسلامی و قرآن و تفسیر و حدیث بیشتر شده است. از این رو در شعر این دوره اشاره به آیات و احادیث و تلمیحات اسلامی بیشتر از سابق است.

البته در غالب مدارس که در قرن پنجم به بعد تأسیس شده بود تدریس علوم عقلی ممنوع بود و اهتمام اصلی بر علوم دینی و ادبیات بود. دامنه ی تعصبات مذهبی به همه جا کشیده بود. مثلاً دعوای پیروان حنفیه و شافعیه که از قدیم کم و بیش وجود داشت در این قرن به اوج خود رسید و بسی مدرسه و کتابخانه سوخته شد.

اکثریت شاعران بزرگ قرن ششم به سبک بینابین یا سبک عهد سلجوقی توجه دارند. سنایی نخستین بار به صورت جدّی مطالب عرفانی را در شعر وارد کرد، اما عرفان او بیشتر نزدیک به شرع و اخلاق است. اشاره به آیات و احادیث از مشخصات شعر اوست. لحن قصاید او تا حدودی مخصوص به خود او است و به نظر می رسد که به ناصر خسرو توجه داشته است. طریقه ی عرفانی او که در حقیقت شرع و پند و موعظه است مورد توجه بسیاری از شاعران مخصوصاً نظامی و خاقانی قرار گرفته است.1

استاد فروزان فر می نویسد: «شعر صوفیانه از اواسط قرن چهارم هجری آغاز شده و اشعار ابوالفضل بشربن یاسمین و دیگران که ابو سعید بن ابی الخیر در مجالس خود خوانده و در اسرار التوحید نقل شده و پس از آن در قرن پنجم عبدالله انصاری اشعار زهد مایل به تصوف می سرود.

خلقت آدم(ع)1

خواست خداوند چنین بود که در روی زمین موجودی بیافریند که نماینده ی او باشد، صفاتش پرتوی از صفا ت پروردگار ، و مقام و شخصیتش برتر از فرشتگان، خواست او این بود که تمامی زمین و نعمتهایش را در اختیار چنین انسانی بگذارد نیروها ، گنجها،معادن و همه ی امکاناتش را.

چنین موجودی می بایست سهم وافری از عقل و شعور وادراک،واستعداد ویژه داشته باشد که بتواند رهبری و پیشوایی موجودات زمین را بر عهده گیرد. خداوند موجودی را از گل ناچیز آفرید و او را گل سر سبد عالم هستی و شایسته ی مقام خلافت الهی و نماینده ی «الله» در زمین قرار داد. خداوند همه ی حقایق و اسرار الهی را به آدم یاد داد و از او خواست که به فرشتگان تعلیم کند و سپس از فرشتگان خواست بر آدم سجده کنند همه ی آنها بر عظمت و مقام آدم سجده نمودند به جز ابلیس2.

فرخی سیستانی درموردآفرینش آدم ازگل چنین گفته است :

دوستی او را بر آب افکند پنداری خدای مهر او را کردگویی با گل آدم عجین

رودكی دانش را از آغازآفرینش انسان با او عجین می داند ومی گوید :

تا جهان بود از سر آدم فراز کس نبوداز راه دانش بی نیاز

خاقانی سجده ی تمام فرشتگان را به مقام انسان این گونه بیان كرده است :

دهر جلال تو دید ایمان آورد و گفت کای ملکوت اسجدوا کادم وقتست هان

عطار نیشابوری در منطق الطیرداستان خلقت آدم وسجده ی فرشتگان وعدم سجده ی شیطان وطوق لعنت تاآخر(مهلت معلوم) برشیطان رادرابیات ذیل بیان كرده است :

گفت ای روحانیان آسمان پیش آدم سجده آرید این زمان

سر نهادند آن همه بر روی خاک لاجرم یک تن ندید آن سر پاک

باز ابلیس آمد و گفت این نفس سجده ای از من نبیند هیچ کس

گفت یا رب مهل ده این بنده را چاره ای کن این ز پا افکنده را

حق تعالی گفت مهلت بر منت طوق لعنت کردم اندر گردنت

نام تو کذاب خواهم زد رقم می بمانی تا قیامت متهم

عطارنیشابوری بازدرمنطق الطیرگوید :

هر چه آورد از عدم حق در وجود جمله افتادند پیشش در سجود

چون رسید آخر به آدم فطرتش در پس صد پرده برد از غیرتش

عطارنیشابوری درالهی نامه گوید :

چون بگشاد اول آدم دیده از فرش نوشته دید او را نام بر عرش

خداوندخمیرمایه ی وجودانسان را در چهل صباح سرشت واورادر وجود آورد سنایی غزنوی گوید :

کز برای پخته گشتن کرد آدم را اله در چهل صبح الهی طینت پاکش خمیر

ای خمیرت کرده در چل صبح تأیید اله چون تنورت گرم شد آن به که در بندی فطیر

چون گذشتش زکاف ونون رستی از قل قاف ولام دانشمند

خداوندآدم را به خاطر حضرت محمد (ص) آفریدو سنایی گوید :

صورت احمد ز آدم بد و لیک اندر صفت آدم از احمد پدید آمد چو آصف برخیا

کاف و نون نیست جز نبشته ی ما چیست«کن» سرعت نفوذ قضا

پیش او سجده کرده عالم دون زنده گشته چو مسجد ذوالنّون

سنایی غزنوی درسیرالعباد الی المعاددرمورداین كه خداونددرآغازخلقت اسماءالهی را به آدم آموخت

می گوید :

چشم وحدت ندیده جسم یکی علم آدم نخوانده اسم یکی

«یفعل الله ما یشاء» از هوش ساخته بنده وار حلقه به گوش

عقل وخرد انسان پرتویی ازنورذات خداوند است وسنایی دركارنامه ی بلخ گوید :

خرد از نور ذات او شد هست زان به ارشاد آدمی پیوست

پشت و رویست دین و عالم را اینت در عقل روح آدم را

خداونددرون انسان راازوجودخودخلق نمودوسجده گاه تمامی فرشتگان كردكه سنایی درطریق التحقیق می گوید :

باطنت را به لطف خود پرورد ظاهرت قبله ی ملایک کرد

خداوندگنجینه ای پنهان بودوبا خلقت انسان خواست تا شناخته شودغزنوی درسنایی آبادگوید :

حکمتش هفت طاق آینه گون کرد روشن به امر کن فیکون

حکمت از بود خلق معرفتست «کنت کنزاً» بیان این صفت است

بازسنایی غزنوی درعشق نامه می گوید :

گفت کین جای سجده ی ملیکست خود چه جای ستادن نمکیست

قدسیان را که ساز عشق نبود سازتقدیس اگرچه بودچه سود

آدمی راكه هست ذلت خاك ساز عصمت اگرچه نیست چه باك

روح در هر چه بنگرد زان پس نقش معشوق و عشق بیند و بس

این مقامیست کز فنای فنا متحقّق شود بقای بقا

گر ترا چشم معرفت بیناست وجه صانع ز صنع او پیداست

دیده از وجه خوب چشمه ی نور دیده در صنع آیتی مشهور

روح اگر چه نتیجه ی عدم است با قدم گوئیا که هم قدم است

یافته از جلال سبّوحی شرف اختصاص«من روحی»

سنایی غزنوی درعقل نامه هستی انسان راازروح حیوانی می داندوگوید :

از دم روح قدس قوت آرند به ره معده ی تو بسپارند

گر تو هستی ز روح حیوانی به ز حیوانی است انسانی

امیرمعزی درموردخلقت انسان ووجودانسان دربهشت وابلیس دشمن آدم وعدم آگا هی انسان ازمقام ومنزلت خوددربهشت وغروروتكبرشیطان كه خودرابرترازآدم می داند گوید:

تو آدمی و همه خلق چون فریشتگان مخالف تو چو ابلیس خاک راه ولعین

به نور صرف همی ماند و عجب دارم که نور صرف بود«من سلاله من طین»

چو محکم کرد اصل کار آدم به عا لم کرد نسل او فراوان

گر نور تو پیدا شدی از گوهر آدم ابلیس بگفتی که به از نار بود طین

اگر بود سوی طین بازگشت آدمیان عجب مدار که آدم سرشته شد از طین

ز پشت آدم بنمود صورت تو خدای ز غیرت تو شد ابلیس دشمن آدم

گاه آدم را بیاراید به دست لطف خویش تا بهشت از خوبی دیدار او گیرد جمال

تو در سلاله ی آدم ستاره ای بودی هنوز پیکر آدم سلاله و صلصال

سایه ی یزدانی و در سایه ی عدل تواند خلق عالم یک به یک اولاد آدم سر به سر

نار پیش طنین سجود از رشک نور تو نکرد کو همی دانست ایزد نور تو در طین نهاد

حشمت اسلاف او از نام او تا آدمست دولت اعقاب او از فر او تا محشرست

شعاع بخت تو آدمست بر اسلاف لباس جاه تو محشرست بر اعقاب

ز تست نا گه آدم جلالت اسلاف ز تست ناگه محشر سعادت اعقاب

گر آدم از هنرش داشتی به خلد خبر برو نکردی ابلیس کید خویش روا

از طین چو تویی آمد و چون احمد مرسل بر مرکز نورست شرب جوهر طین را

ظهیرالدین فاریابی گوید :

گفتی اندر مزاج آدم خاک لطف ایزد نسیم جان بدمید

نفس کلی برای راتب رزق بی اساس «خلقته بیدی»

چنگ در دامن قضا زده بود کرمت گفت:«الضمان علی»

هرگز نزاید از تو گرانمایه ترگهر زان آب و گل که مایه ی ترکیب آدم است

همه به دعوی عصمت بر آمده چون ملک ولیک بوده چو ابلیس در ازل ملعون

ظهیرالدین فاریابی اراده ی خداوندرادرهستی تما می موجودات سا طع می داندوگوید :

شبی به خیمه ابداعیان کن فیکون حدیث زلف تو می رفت و الحدیث شجون

خیام نیشابوری خداوندرا صیاد ازل می داند و انسان راهمچون مرغی می داندكه راز خلقت و آفرینش موجودات به وجود آدمی را به قضا و سرنوشت مقرون می داند وگوید :

صیّاد ازل چو دانه در دام نهاد مرغی بگرفت و آدمش نام نهاد

هر نیک و بدی که می رود در عالم خود می کند و بهانه بر عالم نهاد

موجود حقیقی به جز انسان نبود کس منکر او به غیر شیطان نبود

اسرار الهی همه در ذات تو است دریاب که این نکته بس آسان نبود

روحی که منزّه است ز آلایش خاک کس یک قدم از نهاد بیرون ننهاد

چون بنگری از مبتدی و از استاد عجز است به دست هرکه از مادر زاد

ای مرغ عجب ستارگان چنیه ی تست در روز الست عهد دیرینه ی تست

گر جام جهان نمای جویی تو در صندوقی نهاده در سینه ی تست

ای روح در این عالم غربت چونی بی آن همه جایگاه و رتبت چونی

سلطان جهان قدس بودی و امروز از محنت نفس شوم صحبت چونی

محبوب جمال خود به آدم بخشید سّر حرمش به یار محرم بخشید

هر نقد که در خزانه ی عالم بود سلطان به کرم به جز و آدم بخشید

در روز ازل هر آنچه بایست بداد غم خوردن و کوشیدن ما بیهوده ست

کو محرم راز تو بگویم یک دم کز روز نخست خود چه بودست آدم

محنت زده ی سرشته ای از گل غم یک چند جهان بگشت و برداشت قدم

بر لوح قضا نگر که از روز ازل استاد هر آنچه بودنی بود نوشت

ای کوزه گر آهسته اگر هشیاری تا چند کنی بر گل آدم خواری

تا ظّن نبری که من به خود موجودم یا این ره خونخواره به خود پیمودم

چون بود حقیقت من از او موجود من خود که بدم کجا بدم کی بودم

ایزد چو گل وجود ما می آراست دانست ز فعل ما چه بر خواهد خاست

بی حکمتش نیست هر گناهی که مراست پس سوختن قیامت از بهر چه خواست

یا رب تو گلم سرشته ای من چه کنم پشم و قصبم تو رشته ای من چه کنم

هر نیک و بدی که آید از من بوجود خود بر سر من نوشته ای من چه کنم

روزی که شراب عاشقی می دادند در خون جگر زدند پیمانه ی من

اسرار ازل را نه تو دانی و نه من وین حرف معمانه تو خوانی و نه من

هست از پس پرده گفتگوی من و تو چون پرده بر افتد نه تومانی و نه من

مسعودسعدسلمان می گوید :

ای بار خدایی که ترا یار نباشد در حرمت و در مکرمت از تخمه ی آدم

نه نفس نفیس را چه رنجانی ای نفس تو فخر آدم و حوا

تا آدم و حوا که شدند اصل تناسل هستی ملک و شاه به اجداد و به آبا

وین آدم و حوا سبب اصل تو بودند ای اصل تو فخر و شرف آدم و حوّا

هست بنده نبیره ی آدم در همه چیز اثر کند انساب

گفته ی بدسگال چون ابلیس دور کردم از آن چو خلد جناب

ملک به اصل و به آدم رساند نسبت ملک کراست از ملكان در جهان چنین انساب

خداوندازكسی زاده نشده وكسی هم ازاوزاده نشده است وناصرخسروقبادیانی گوید :

آن را که نزادند مرور را و نزاید زی مرد خردمند شما راست گوایید

زیراكه نزاده ست شماراكس وهموار برخاك همی زاده ی زاینده ی بزایید

انوری می گوید :

عالم و آدم نبودستند کاندر بدو کار زید از اهل درج شد عمرو از اهل درک

به صفای صفّی حق آدم که سرانبیا و بوالبشرست

اگر نه واسطه ی عقد جنبش و آرام به عدل قاعده ی ملک آدم و حوّا

هر چه ز آب و آتش و خاک و هوای عالمست راستی باید طفیل آب و خاک آدمست

پدر اول آدم آنکه وجود نه ز مادر نه از پدر دارد

عنایتی بدو صلصال، اصل آدم و تو از آن عنایت محضی و آدم از صلصال

چو تو در دور آدم کس ندیدست کریم ابن کریمی تا به آدم

غرض ذات تو بود ارنه نگشتی بنی آدم بکّر منا مکرّم

ای کلک تو پشت ملک عالم وی روز تو عید دور آدم

وقتی که هنوز آسمان طفل آدم به طفیل تو مکرّم

آن روز کافرینش آدم تمام شد شد در ضمان روزی نسلش به نان تو

ذرهّ ای از حلم او گر در گل آدم بدی در میان خلق نا موجود بودی داوری

جمال الدین اصفهانی[1]درمورد این كه شیطان خود را از سرغرور و تكبر برتر از آدم می داند گوید:

غرور داده مرا ابلیس را گه «اناخیر» خلاص کرده سیاووش را گه بهتان

اول وآخرهمه چیزخداوندووجودانسان ازخاك ضعیف وسجده برآدم وعطسه ی آدم رادرمخزن الاسرارنظامی چنین منعكس گردیده ومی گوید :

اوّل و آخر به وجود و حیات هست کن و نیست کن کائنات

با جبر وتش که دو عالم کم است اوّل ما و آخر ما یک دم است

کیست در این دیرگه دیر پای کاو«لمن الملک» زند جز خدای

بود و نبود آنچه بلند است و پست باشد و این نیز نباشد که هست

ای همه هستی ز تو پیدا شده خاک ضعیف از تو توانا شده

زیر نشین علمت کائنات ما به تو قادم چو تو قائم به ذات

هستی تو صورت و پیوندنی تو به کس و کس به تو مانند نی

آنچه تغیّر نپذیرد تویی و آن که نمرده ست و نمیرد تویی

ما همه فانّی و بقابس تو را ملک تعالی و تقدّس تو را

جز تو فلک را خم دوران که داد دیگ جسد را نمک جان که داد

ای به ازل بوده و نابوده ما وی به ابد زنده و فرسوده ما

این ده ویران چو اشارت رسید از تو و آدم به عمارت رسید

آدم نو ز خمه در آمد ز پیش تا برد آن گوی به چوگان خویش

«علّم آدم» صفت پاک اوست «خمّر طینه» شرف خاک اوست

طفل چهل روزه ی کژ مژ زبان پیر چهل ساله بر او درس خوان

ز آن به دعاها به وجود آمده جمله ی عالم به سجود آمده

خطبه ی دولت به فصیحتی رسد عطسه ی آدم به مسیحی رسد

معرفتی در گل آدم نماند اهل دلی در همه عالم نماند

نظامی درخسرو و شیرین چنین می گوید :

خدایا چون گل مار را سرشتی وثیقت نامه ای بر ما نوشتی

تویی کاوّل ز خاکم آفریدی به فضلتم ز آفرینش بر گزیدی

ادیم رخ به خون دیده می شست سهیل خویش را در دیده می جست

ز عشقت سوزم و می سازم از دور که پروانه ندارد طاقت نور

کفی گل بر همه روی ز می نیست که بر وی خون چندین آدمی نیست

خدایی کافرینش کرده ی اوست زتن تا جان پدید آورده ا ی اوست

جهان را اولیّن بطن ز می بود زمین را اخرین بطن آدمی بود

خدایی کادمی را سروری داد مرا بر آدمی پیغمبری داد

نظامی درلیلی ومجنون گوید :

ای هر چه رمیده و آرمیده در کن فیکون تو آفریده

من گر گهرم و گر سفالم پیرایه ی توست روی مالم

بر صورت من ز روی هستی آرایش آفرین تو بستی

واکنون که نشانه گاه جودم تا باز عدم شود وجودم

این شخص نه آدمی فرشته است کایزد ز کرامتش سرشته است

نظامی درهفت پیكر گوید :

آفریننده ی خز این جود مبدع و آفریدگار وجود

تو نزادیّ و دیگران زادند تو خداییّ و دیگران بادند

جز به حکم تو نیک و بد نکنند هیچ کاری به حکم خود نکنند

ز اولّین گل که آدمی بفشرد صافی او بود و دیگران همه درد

گر کسی پر سدت که دانش پاک ز آدمی خیزد آدمی از خاک

دیده کاو در حجاب نور افتد ز آسمان و فرشته دور افتد

چاشنی گیر آسمان زمی است میزبان فرشته آدمی است

نظامی درشرفنامه خداوند راپدید آورنده ی خلق می داند :

پدید آور خلق عالم تویی تو میرانی و زنده کن هم تویی

نظامی دراقبال نامه گوید :

تنومند از او جمله ی کائنات بدو زنده هرکس که دارد حیات

همه بودی از بود او هست نام تمام اوست دیگر همه نا تمام

جزو کیست کز خاک آدم سرشت بر آب این چنین نقش داند نوشت

تن آدمی را که خواهد فشرد ندانم که چون باز خواهد سپرد

خلقت حوا ازپهلوی آدم و طینت انسان از نوریدالله ، خاقانی می گوید :

ترا ز پشتی همت به کف شود ملکت بلی زپهلوی آدم پدید شدحوا

ای ربیع فضل و از تو گشت عالم را شرف وی ربیع فصل واز تو گشت آدم را نما

عطسه ی او آدم است، عطسه ی آدم مسیح اینت خلف کز شرف عطسه ی او بود باب