………….18

2-1-2: محافظه کاری و گزارشگری مالی…………………………………………………………….21

2-1-2-1: تعریف محافظه کاری…………………………………………………………………………21

2-1-2-2: انتقادات به محافظه کاری……………………………………………………………………27

2-1-2-3: بیان و تشریح محافظه کاری………………………………………………………………..30

2-1-2-3-1: بیان قراردادی……………………………………………………………………………….36

2-1-2-3-2: بیان دعاوی حقوقی سهامداران………………………………………………………..44

2-1-2-3-3: بیان مالیات………………………………………………………………………………….46

2-1-2-3-4: بیان قوانین و مقررات حسابداری…………………………………………………….47

2-1-2-4: معیارهای ارزیابی محافظه کاری…………………………………………………………48

2-1-2-4-1: معیارهایخالص دارایی­ها…………………………………………………………….48

2-1-2-4-2: معیارهای سود واقلام تعهدی………………………………………………………..50

2-1-2-4-3: معیارهای رابطه سود وبازده سهام………………………………………………….51

2-1-3: طبقه بندی محافظه کاری حسابداری……………………………………………………….52

2-1-3-1:محافظه کاری سود و زیانی………………………………………………………………..52

2-1-3-2: محافظه کاری تراز نامه­ای………………………………………………………………….53

2-1-4: محافظه کاری حسابداری وسودمندی اطلاعات………………………………………..53

2-1-4-1: قابلیت تایید و اطلاعات گزارشگری مالی…………………………………………….55

2-1-4-2: محافظه کاری و محیط اطلاعاتی…………………………………………………………57

2-1-4-2-1: اطلاعات سخت در مورد عملکرد جاری………………………………………….57

2-1-4-2-2: شاخص اطلاعات “نرم” در مورد عملکرد جاری و آتی…………………….57

2-1-5:عدم تقارن زمانی سودبه عنوان معیاری از محافظه کاری……………………………58

2-1-5-1: واکنش به هنگام سود و اقلام تعهدی………………………………………………….60

2-1-5-2: واکنش به هنگام سود و جریان وجه نقد………………………………………………64

2-1-6:رابطه عدم تقارنزمانی سود با نسبت(p/B)…………………………………………..66

2-2: پیشینه تحقیق…………………………………...……………………………………………………71

2-2-1: مقدمه……………………………………………………………………………………………….71

2-2-2: تحقیقات انجام شده در خارج از ایران…………………………………………………..72

2-2-3: تحقیقات انجام گرفته در داخل کشور…………………………………………………….94

2-3: خلاصه فصل دوم…………………………………………………………………………………..99

فصل سوم

فصل سوم: روش پژوهش…………………………………………………………………………….100

3-1: مقدمه………………………………………………………………………………………………..101

3-2: طرح مسئله…………………………………………………………………………………………102

3-3: بیان فرضیه­ها………………………………………………………………………………………104

3-4: جامعه آماری………………………………………………………………………………………105

3-4-1: قلمرو موضوعی پژوهش…………………………………………………………………..105

3-4-2: قلمرو مکانی پژوهش……………………………………………………………………….106

3-4-3: قلمرو زمانی پژوهش……………………………………………………………………….106

3-4-4: روش جمع­آوری داده­ها و منابع اطلاعات……………………………………………106

3-5: طبقه بندی و تشخیص متغییرهای پژوهش……………………………………………….107

3-6: تعریف عملیاتی متغییرها………………………………………………………………………108

3-7: روش آزمون فرضیه­های مدل پانلی………………………………………………………..110

3-7-1: آزمون اضافی اثرات ثابت………………………………………………………………..111

3-7-2: آزمون هاسمن………………………………………………………………………………..111

3-7-3: آزمون همخطی عامل تورم واریانس…………………………………………………..112

3-7-4: آزمون نرمال بودن پسماندهای مدل رگرسیونی……………………………………..112

3-8: روش آزمون فرضیه های پژوهش…………………………………………………………..113

3-8-1: آزمون فرضیه اصلی…………………………………………………………………………113

3-8-2: آزمون فرضیه­های فرعی…………………………………………………………………..115

3-9: خلاصه فصل سوم………………………………………………………………………………116

فصل چهارم

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل اطلاعات…………………………………………………………..117

4-1: مقدمه……………………………………………………………………………………………….118

4-2: چرا از مدل پانلی استفاده می­کنیم؟………………………………………………………..119

4-2-1: مزایای داده­های پانلی…………………………………………………………………….119

4-3: اعتبار مدل……………………………………………………………………………………….120

4-4: جمع آوری اطلاعات و آمار توصیفی…………………………………………………..121

4-5: آزمون فرضیه اصلی………………………………………………………………………….123

4-5-1: آزمون اضافی اثرات ثابت……………………………………………………………..123

4-5-2: آزمون هاسمن……………………………………………………………………………..123

4-5-3: معادله رگرسیون به روش حداقل مربعات وزنی پانل………………………….124

4-5-4: آزمون نرمال بودن پسماندها…………………………………………………………..125

4-5-5: آزمون همخطی……………………………………………………………………………125

4-6: آزمون فرضیه فرعی اول……………………………………………………………………126

4-6-1: آزمون اضافی اثرات ثابت……………………………………………………………..126

4-6-2: آزمون هاسمن……………………………………………………………………………..126

4-6-3: معادله رگرسیون به روش حداقل مربعات وزنی پانل………………………….127

4-6-4: آزمون نرمال بودن پسماندها…………………………………………………………..128

4-7: آزمون فرضیه فرعی دوم……………………………………………………………………128

4-7-1: آزمون اضافی اثرات ثابت…………………………………………………………….128

4-7-2: آزمون هاسمن…………………………………………………………………………….129

4-7-3: معادله رگرسیون به روش حداقل مربعات وزنی پانل…………………………129

4-7-4: آزمون نرمال بودن پسماندها………………………………………………………….130

4-8: خلاصه فصل چهارم……………………………………………………………………….131

فصل پنجم

فصل پنجم: نتیجه­گیری وپیشنهادات………………………………………………………….133

5-1: مقدمه…………………………………………………………………………………………..134

5-2: خلاصه یافته­ها و نتایج پژوهش………………………………………………………..135

5-3: تحلیل تطبیقی یافته­ها……………………………………………………………………..137

5-4: محدودیت­های پژوهش…………………………………………………………………..138

5-5: پیشنهادهای پژوهش…………………………………………………………………………..139

5-5-1: پیشنهادهای برخاسته از نتایج پژوهش……………………………………………….139

5-5-2: پیشنهادات برای پژوهش­های آتی…………………………………………………….140

فهرست منابع فارسی…………………………………………………………………………………142

فهرست منابع انگلیسی……………………………………………………………………………….143

پیوست­ها

پیوست1: ماتریس همبستگی روش پیرسون (متغییرهای اصلی)…………………………146

پیوست2: ماتریس همبستگی روش پیرسون (فرضیه اصلی)……………………………..147

پیوست3: ماتریس همبستگی روش پیرسون (فرضیه فرعی اول)……………………….148

پیوست4: ماتریس همبستگی روش پیرسون (فرضیه فرعی دوم)……………………….149

چكیده انگلیسی ……………………………………………………………………………………..150

چکیده:

براساس مفاهیم نظری گزارشگری مالی، اطلاعاتی مفید است که دارای خصوصیت کیفی مرتبط با ماهیت و محتوای اطلاعات باشد که شامل مربوط بودن و قابلیت اتکاست. احتیاط یا محافظه­کاری یکی از ویژگی های اصلی قابلیت اتکاست. محافظه­کاری حسابداری یک رویکرد محتاطانه غالب نسبت به قضاوت حرفه­ای در برآوردها و روش­های حسابداری است. مدیریت در مورد چگونگی لحاظ کردن مسئولیت اختیاری خود از طریق به­کارگیری معیارهای سخت­گیرانه­تر برای شناسایی سود نسبت به زیان، یک دیدگاه محافظه­کارانه اتخاذ می­کند.

تحقیقات باسو (1997) و فولتهام و اولسون (1995) دو رویکرد برای تعریف و سنجش محافظه کاری حسابداری معرفی کرده اند؛ محافظه کاری سود و زیانی و محافظه کاری ترازنامه ای. این دو رویکرد به دو شیوه کاری مهم در تحقیقات حسابداری در زمینه محافظه کاری مبدل شده اند. در این پژوهش ما به بررسی ارتباط بین 2 معیار ارزیابی محافظه كاری كه یكی از دیدگاه ترازنامه ای و دیگری از دیدگاه سود و زیانی می باشد.

جامعه آماری این پژوهش شامل 900 شرکت-­سال می­باشد، بدین ترتیب كه از بین کلیه شرکت­های پذیرفته­شده در بورس اوراق بهادار تهران تعداد 90 شرکت طی 10 سال در قلمرو زمانی بین سالهای 1378 تا 1387 بعنوان نمونه برگزیده شدند.

جهت بررسی و ارتقای دقت در انجام آزمون­های فوق از فرم نرم­افزاری آماریEviews 6وMinitab 15استفاده می شود. رگرسیون حداقل مربعات معمولی (OLS)، منجر به نتایج اُریب و برآورد نادرستی از ضرایب پارامترها می­شود، لذا در این پژوهش برای آزمون فرضیه­ها از مدل پانلی استفاده می­شود كه رگرسیون داده­های پانل، مدل اثرات ثابت یا تصادفی و روش حداقل مربعات پانل (PLS) برای آزمون فرضیات استفاده ­شده است.

نتایج آزمون فرضیات پژوهش نشان می دهد كه ارتباط منفی و معنا داری بین معیار سود و زیانی و معیار ترازنامه ای محافظه كاری وجود دارد و علت وجود این ارتباط منفی ناشی از اقلام تعهدی تشكیل دهنده سود می باشد و نه اقلام نقدی آن.

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1- مقدمه

در دنیای امروز کشورها در معرض جهانی شدن اقتصاد ، عضو و بخشی از آن شده­اند. یکی از جنبه­های با اهمیت در جهانی شدن اقتصاد، سرمایه گذاران (هم در سهام و هم در اوراق بدهی) هستند که دیگر نه فقط در بازارهای محلی و بومی سرمایه­گذاری نمی­کنند بلکه سرمایه­گذاری­های سودآور را در مقیاس جهانی جستجو می­نمایند.

توجه به این تغییرات ما را به سوی رشد نمایی فرصت­های سرمایه­گذاری هدایت می­نماید که نیاز سرمایه گذاران را برای بدست آوردن اطلاعات سودمند دو چندان می­کند. اطلاعات برای آنالیز (تحلیل) و محک زدن جهت انتخاب جایگزین­های سرمایه­گذاری و برای اتخاذ تصمیمات اقتصادی و اینکه چه شرکتی جهت سرمایه گذاری انتخاب شود، مورد استفاده قرار می­گیرد. پشتوانه هر تصمیم آگاهانه، مجموعه­ای از اطلاعاتی است که در زمینه مورد تصمیم­گیری کسب می­شود. این اطلاعات چنانچه واقعیات را منعکس نسازند، اثرات سویی بر روی تصمیماتی خواهند داشت که از سوی استفاده­کنندگان آن­ها اتخاذ می­شود. بنابراین به منظور حفظ حقوق این استفاده­کنندگان نیاز به وجود مراجعی است که با نظارت بر فعالیت­های تهیه­کنندگان اطلاعات و بکارگیری مکانیزم­های کنترلی مرتبط با موضوع، امکان اتخاذ تصمیمات نادرست را کاهش دهند.

سیستم­های اطلاعاتی یکی از ارکان مهم جامعه امروز است. اطلاعات مالی نیز جز لاینفک و بسیار با­اهمیت یک سیستم اطلاعاتی می باشد. در دنیای امروز برخلاف گذشته، با گسترش واحدهای تجاری از سطح یک واحد اقتصادی تک مالکی به سوی شرکت­های بزرگ سهامی و حتی شرکت­های بین المللی و چند ملیتی، استفاده کنندگان از اطلاعات این واحدها نیز به تناسب بیشتر از گذشته شده است و طیف گسترده­ای را دربر می­گیرد. هر یک از استفاده­کنندگان متناسب با وضعیت و شرایط موجود خود با دریافت اطلاعات منتشره از سوی شرکت­ها تصمیم­گیری می­کنند.

پیشروی جوامع به سوی روحیه پاسخگویی و پاسخ­خواهی نیز بر اهمیت تهیه و ارائه اطلاعات مربوط و قابل اعتماد افزوده است. بخشی با اهمیت و عمده ای از اطلاعات مورد استفاده­ی استفاده کنندگان را اطلاعات مالی تشکیل می­دهند.

پیشرفت­های سریع فعالیت­های واحدهای انتفاعی در دهه­های اخیر، همراه با پیچیدگی­های سیستم­های اطلاعاتی و اطلاع رسانی، لزوم تهیه و ارائه اطلاعات مالی مربوط و قابل اعتماد را توسط واحدهای انتفاعی تشدید کرده است (شباهنگ، 1387، الف). بخش عمده­ای از این اطلاعات از طریقسیستم حسابداریتأمین می­شوند. صورت­های مالی یکی از مهمترین گزارش­های مالی است که مسئول تهیه آن­ها مدیران ارشد شرکت­ها هستند. هدف صورت­های مالی عبارت از ارائه اطلاعاتی تلخیص و طبقه­بندی شده درباره وضعیت مالی، عملکرد مالی و انعطاف­پذیری مالی واحد تجاری است که برای طیف گسترده از استفاده­کنندگان صورت­های مالی در اتخاذ تصمیمات اقتصادی مفید واقع می گردد (کمیته فنی سازمان حسابرسی، 1380، 445). صورت­های مالی پس از تهیه، در اختیار استفاده­کنندگان برون سازمانی قرار می­گیرند. طیف گسترده این استفاده­کنندگان شامل اجزای مختلفی است که عبارتند از: سرمایه­گذاران، اعتبار­دهندگان، تحلیل­گران مالی، بانک­ها و موسسات اعتباری، مؤسسات بیمه، دولت و… اگرچه در جوامع امروزی محدوده استفاده­کنندگان بسیار گسترده­تر گردیده است و پاسخگویی در مقابل جامعه، محیط زیست، نسل­های آتی و… نیز مورد تاکید قرار می­گیرند.

هر کدام از این اجزا با توجه به تنوع نیازهایشان خواستار اطلاعات خاصی هستند که تامین تمامی این نیازها از سوی تهیه­کنندگان صورت­های مالی غیرممکن است. از این رو هنگام تهیه صورت­های مالی، به دلیل اهمیت سرمایه­گذاران از نظر کثرت و نفوذ مستقیمشان بر روی تصمیمات و سیاست­های شرکت به واسطه تملک سرمایه آن، به نیازهای سرمایه­گذاران توجه بیشتری می­شود و همچنین فرض می­شود که با تأمین نیازهای سرمایه­گذاران قسمت عمده­ای از نیازهای سایر استفاده-کنندگان نیز تأمین خواهد شد (کمیته فنی سازمان حسابرسی، 1384).

در دنیای امروز گسترش و تسهیل ارتباطات از سویی و نیاز به سرمایه­های کلان جهت کسب سود بیشتر از سویی دیگر، واحدهای تجاری را بر آن داشت که به منظور انطباق با این شرایط به سمت جمع­آوری سرمایه­های مورد نیاز خود، از میان عموم جامعه گام بردارند. در صورتی سرمایه-گذاران و اعتبار دهندگان ترغیب به تأمین نیازهای این واحدها خواهند شد که با استفاده از صورت-های مالی، از چگونگی وضعیت مالی آن­ها آگاهی یابند. در چنین شرایطی مسائل نمایندگی و عدم تقارن اطلاعاتی گریبان­گیر استفاده­کنندگان صورت­های مالی و به ویژه سرمایه­گذاران و اعتبار-دهندگان آن­ها می­شود.

صورت­های مالی همچنین نتایج وظیفه مباشرت مدیریت یا حسابدهی آنها در قبال منابعی که در اختیارشان قرار گرفته است را منعکس می­کنند. استفاده­کنندگان صورت­های مالی، برای اتخاذ تصمیمات اقتصادی، غالباً خواهان ارزیابی وظیفه مباشرت یا حسابدهی مدیریت می­باشند. تصمیمات اقتصادی مزبور بعنوان نمونه، شامل مواردی از قبیل فروش یا حفظ سرمایه­گذاری در واحد تجاری و انتخاب مجدد یا جایگزینی مدیران می­باشد (کمیته فنی سازمان حسابرسی، 1380، 445).

مدیران ارشدی که مسئول تهیه صورت­های مالی هستند با وقوف کامل به وضعیت مالی شرکت، از سطح آگاهی بیشتری برخوردارند و با هدف جمع­آوری سرمایه مورد نیاز و منابع مالی بیشتر، دارای انگیزه­هایی متفاوت از انگیزه­های سرمایه­گذاران و اعتبار­دهندگان هستند. اشاره کوتاه به تئوری نمایندگی یادآور نکاتی درخور توجه است:

اولین فرض تئوری نمایندگی این است که اشخاص برحسب منافع خود عمل می­کنند، در حالی که این منافع لزوماً در تمامی دوره­ها با منافع شرکت­ها همسو و همسان نیست. فرض با­اهمیت دیگر تئوری نمایندگی، قرار داشتن شرکت در تقاطع ارتباطات قراردادی است که میان مدیریت، سرمایه-گذاران، اعتبار_­دهندگان و دولت وجود دارد (شباهنگ، 1387، 31).

در­حالیکه مدیریت سعی در حداکثر­ کردن منافع خود دارد، اما ناگزیر باید این کار را در چارچوب افزایش سود خالص، بازده سرمایه­گذاری یا معیار مشابه حسابداری انجام دهد و در عین حال افزایش نسبت اوراق بهادار شرکت را نیز مدنظر داشته باشد. اگرچه انگیزه اصلی مدیریت معمولاً بهبود عملکرد است، اما ممکن است مدیریت سهمی در انتخاب آن دسته از روش­های حسابداری داشته باشد که سود شرکت را در آینده نزدیک افزایش دهد.

اگر در مقابل مدیران محدودیت ایجاد نشود، ممکن است عملکرد و خوش­بینی مدیریت به دارایی­ها و سود واحد تجاری نیز تسری یابد. معمولاً مدیران سعی دارند که تصویر واحد تجاری را مطلوب جلوه دهند. برای مثال ممکن است از طریق منظور کردن هزینه­های یک دوره به عنوان دارایی، باعث کاهش هزینه­ها و افزایش سود در صورت­های مالی شوند. همچنین ممکن است داراییها و سرمایه واحد تجاری بیشتر از میزان واقعی گزارش گردد. نتیجه کلی این عملیات چنین خواهد بود که تصویر واحد تجاری بهتر از وضعیت واقعی به نظر رسد و انگیزه تزریق سرمایه و منابع مالی از طریق افراد برون سازمانی افزایش یابد.

در چنین شرایطی اصول و رویه­های حسابداری به پشتیبانی مراجع تدوین­کننده استانداردهای حسابداری، به منظور تعدیل خوش­بینی مدیران، حمایت از حقوق ذینفعان و ارائه منصفانه صورت-های مالی، مفهوم محافظه کاری را به کار می­برند. بدین ترتیب، محافظه کاری به عنوان یکی از اصول محدود­کننده حسابداری، سال­ها است که مورد استفاده حسابداران قرار می­گیرد و علیرغم انتقادهای فراون بر آن، همواره جایگاه خود را در میان سایر اصول حسابداری حفظ نموده است.

اصل محافظه کاری موجب می­شود تا از میان روش­های مختلف، روشی انتخاب و اعمال گردد که حداقل اثر افزاینده را بر سود خالص و جمع دارایی­های شرکت داشته باشد. به عبارت دیگر براساس این اصل، شرکت نباید از روش­هایی استفاده نماید که درآمدها و دارایی­های خود را بیش از واقع و هزینه­ها و بدهی­ها را کمتر از واقع نمایش دهد. از این رو می­توان، از محافظه کاری به عنوان مکانیزمی نام برد که اگر به درستی اعمال گردد، منجر به حل بسیاری از مسائل نمایندگی و عدم تقارن اطلاعاتی خواهد شد که جملگی برخاسته از شکاف روز افزون بین مدیران و تامین کنندگان منابع مالی واحدهای تجاری در دنیای امروز است. حال با توجه به اهمیت نقش محافظه کاری، به عنوان یکی از اصول محدود کننده حسابداری، نیاز به معیارهایی برای سنجش دقیق آن در گزارشگری مالی ضروری به نظر می رسد.

2-1- بیان مسأله

محافظه­کاری یکی از محدودیت­های اصلی ویژگی­های کیفی اطلاعات در حسابداری و از عوامل تعیین­کننده در خط مشی گزارش­های مالی محسوب می­شود. در بخش مفاهیم نظری گزارش­گری مالی تدوین شده توسط سازمان حسابرسی ایران، «احتیاط» از خصوصیات کیفی قابلیت اتکا اطلاعات معرفی شده که بیانگر همان مفهوم محافظه­کاری است و چنین تعریف می­گردد:

«احتیاط عبارت است از کاربرد درجه­ای از مراقبت که در اعمال قضاوت برای انجام برآورد در شرایط ابهام مورد نیاز است به گونه­ای که درآمدها یا دارایی­ها بیشتر از واقع و هزینه­ها یا بدهی­ها کمتر از واقع ارائه نشود».

اولین تعریف از محافظه­کاری در حسابداری توسط هیئت استانداردهای حسابداری مالی در بیانیه مفهومی شماره 2 در سال 1982 به این گونه بیان می­شود:

«محافظه­کاری یک واکنش محتاطانه نسبت به شرایط ابهام است و سعی دارد مطمئن شود که ابهام و ریسک­های ذاتی موجود ناشی از شرایط و موقعیت­های تجاری به اندازه کافی مورد توجه قرار گیرند و شناسایی شوند».

باسو (1997) محافظه­کاری را به عنوان تمایل حسابداران جهت نیاز به درجه بالاتری از تایید-پذیری برای شناسایی اخبار خوب در سود نسبت به اخبار بد تعریف کرد (Basu, 1997, 7).

باسو در واقع از دیدگاه صورت سود و زیان به تعریف محافظه­کاری پرداخت و از رفتار نامتقارن سود، نسبت به اخبار خوب و بد به عنوان محافظه­کاری یاد نمود. او با استفاده از این تعریف به دنبال معیاری برای سنجش محافظه­کاری بود و به منظور عملیاتی کردن و فرموله نمودن معیار مربوطه، بازده­های مثبت و منفی سهام را جانشینی برای اخبار خوب و بد تعریف خود در نظر گرفت. بدین ترتیب این تعریف از محافظه­کاری رابطه سود- بازده را در نظر می­گرفت. نتایج تحقیقات، تعریف وی را تایید کرد و نشان داد که واکنش سود نسبت به بازده­های منفی (اخبار بد) بسیار به هنگام­تر از بازده­های مثبت (اخبار خوب) است. از این رو، این تفاوت در واکنش سود نسبت به اخبار خوب و بد رگرسیون سود- بازده را تحت عنوان، «عدم تقارن زمانی سود» به عنوان معیاری برای محافظه-کاری معرفی نمود که از دیدگاه صورت سود و زیان نشأت می­گرفت. باسو جهت توجیه دیدگاه سود و زیانی برای معیار محافظه­کاری خود به بولتن تحقیقات حسابداری شماره 2 انجمن حسابداران رسمی آمریکا (1939) اشاره داشت که بیان شده بود محافظه­کاری در صورت سود و زیان نسبت به ترازنامه از اهمیت بیشتری برخوردار است.