مقدمه………………………… 11

2-1- تعاریف و مفاهیم…………………………. 11

2-1-1- فضا………………………… 11

2-1-2- فضاهای عمومی………………………….. 11

2-1-3- فضای شهری………………………….. 12

2-1-4- فرهنگ…………………………… 13

2-1-5- فضای فرهنگی و هنری………………………….. 13

2-1-6- ورزش…………………………… 14

2-1-7- فضاهای ورزشی………………………….. 14

2-1-8- کیفیت………………………….. 14

2-1-9- کیفیت زندگی………………………….. 15

2-1-10- سبک زندگی………………………….. 17

2-2- فضاهای ورزشی………………………….. 17

2-2-1- نظریه های تفریحات سالم…………………………. 17

2-2-1-1- نظریه ی تأمین نیاز…………………………. 17

2-2-1-2- نظریه ی گذران اوقات فراغت………………………….. 17

2-2-1-3- نظریه ی ارزش فردی و اجتماعی………………………….. 18

2-2-1-4- نظریه بازآفرینی………………………….. 18

2-2-1-5- مدل مول و همکاران…………………………. 18

2-2-2- ورزش همگانی و عوامل توسعه آن…………………………. 19

2-2-2-1- عوامل اصلی توسعه ورزش همگانی………………………….. 20

2-2-3- تکامل ورزش همگانی………………………….. 20

2-2-4- متغیرهای تأثیرگذار بر فعالیت بدنی شهروندان……………………… 21

2-2-5- ورزش به عنوان حق شهروندی………………………….. 22

2-2-6- ابعاد ورزش همگانی………………………….. 23

2-2-7- انگیزه های گرایش به ورزش همگانی………………………….. 23

2-2-8- ویژگی فضاهای ورزشی………………………….. 24

2-2-9- نقش و وظیفه شهرداری در برنامه ریزی و مدیریت فضاهای ورزشی در ایران……..25

2-2-10- مشخصات انواع زمینهای ورزشی………………………….. 26

2-2-10-1- مرکز ورزشی واحد همسایگی………………………….. 26

2-2-10-2- مرکز ورزشی محله…………………………. 26

2-2-10-3- مرکز ورزشی ناحیه…………………………. 27

2-2-10-4- مرکز ورزشی شهر…………………………. 27

2-3- فضاهای فرهنگی و هنری………………………….. 27

2-3-1- حوزه های فرهنگ…………………………… 27

2-3-2- سابقه برنامه ریزی فرهنگی در ایران…………….. 28

2-3-3- اهمیت و نقش برنامه ریزی فرهنگی در شهرها جهت توسعه فرهنگی………. 29

2-3-4- نقش و وظیفه ی شهرداری در برنامه ریزی و مدیریت فضاهای فرهنگی- هنری در ایران……30

2-3-5- جایگاه فعالیت های فرهنگی در نظام عمومی گذران اوقات فراغت……..30

2-3-6- فضاهای فرهنگی- هنری عرضه شده در شهر تهران………… 31

2-3-6-1- تئاتر…………………………. 31

2-3-6-2- فرهنگسرا………………………… 31

2-3-6-3- کتابخانه عمومی………………………….. 32

2-3-6-4- موزه…………………………. 32

2-3-6-5- خانه فرهنگ…………………………… 33

2-3-6-6- سینما………………………… 34

2-3-6-7- نگارخانه…………………………. 34

2-3-6-8- زورخانه…………………………. 34

2-3-6-9- مراکز ویژه…………………………. 35

2-4- سبک زندگی………………………….. 35

2-5- کیفیت زندگی………………………….. 36

2-5-1- دیدگاه های مربوط به کیفیت زندگی شهری………… 36

2-5-1-1- دیدگاه سیاست گذاران…………………………. 36

2-5-1-2- دیدگاه مخاطب محور…………………………. 37

2-5-1-3- دیدگاه کارشناس محور…………………………. 37

2-5-1-4- دیدگاه روان شناختی- ادارکی……………….. 38

2-5-1-5- دیدگاه های نیمه تجربی………………………. 38

2-5-2- رویکردهای نظری کیفیت زندگی………………… 39

2-5-2-1- رویکرد برنامه ریزی شهری…………………….. 39

2-5-2-2- رویکرد جغرافیایی………………………….. 40

2-5-2-3- رویکرد فلسفی………………………….. 42

2-5-2-4- رویکرد اجتماعی………………………….. 43

2-5-2-5- رویکرد اقتصادی………………………….. 44

2-5-2-6- رویکرد بوم شناسی………………………….. 45

2-5-3- ابعاد کیفیت زندگی شهری………………………….. 46

2-5-4- رویکردهای ارزیابی کیفیت زندگی شهری………….. 48

2-5-4-1- رویکرد ذهنی…………………………. 52

2-5-4-2- رویکرد عینی………………………….. 53

2-5-4-3- رابطه بین کیفیت ذهنی و عینی………………. 54

2-5-5- شاخص های اصلی کیفیت زندگی………………… 55

2-5-5-1-تولید ناخالص داخلی(GDP)………………………… 55

2-5-5-2- شاخص پیشرفت اصلی (GPI)……………………… 56

2-5-5-3- شاخص سلامت اجتماعی (SHI)…………………. 56

2-5-5-4- شاخص توسعه انسانی (HDI)……………………..56

2-5-6- شاخص های کیفیت زندگی در ایران…………………. 57

2-5-6-1- شاخصهای محیطی………………………….. 57

2-5-6-2- شاخصهای فرهنگ شهروندی…………………………..57

2-5-6-3- شاخصهای اقتصادی………………………….. 57

2-5-6-4- شاخصهای جمعیتی و اجتماعی………………………….. 58

2-5-6-5- شاخصهای آموزش، تحصیلات و مهارت ها………………58

2-5-6-6- شاخصهای زیر ساخت ها و تأسیسات……………………. 58

2-5-6-7- شاخصهای سلامتی و بهداشت………………………….. 58

2-5-6-8- شاخصهای حقوق شهروندی………………………….. 59

2-5-6-9- شاخصهای تفریحات و استراحت………………………….. 59

2-5-6-10- شاخصهای مسکن و سرپناه…………………………. 59

2-5-6-11- شاخصهای امنیت………………………….. 59

2-5-7- مدل های کیفیت زندگی………………………….. 60

2-5-7-1- مدل کیفیت زندگی هنکوک و همکارانش………………….. 60

2-5-7-2- مدل کیفیت زندگی کامپل و همکاران………………………. 61

2-5-7-3- مدل کیفیت زندگی لندزمن………………………….. 62

2-5-7-4- مدل کیفیت زندگی فلیس و پری………………………….. 63

2-5-7-5- مدل کیفیت زندگی رافائل………………………….. 65

2-5-7-6- مدل کیفیت زندگی سالواریس…………………………… 65

2-5-7-7- مدل کیفیت زندگی داس…………………………… 66

2-5-7-8- مدل کیفیت زندگی میشل………………………….. 66

2-5-7-9- کیفیت فراگیر زندگی اشمیت و نول…………………. 67

2-5-7-10- مدل کیفیت زندگی دلفیم و همکارانش……………….. 68

2-5-8- تکنیک های ارزیابی کیفیت زندگی………………………….. 70

2-5-8-1- تکنیک SWOT…………………………..

2-5-8-2-تکنیک AHP………………………….

2-5-9- تجربیات جهانی در زمینه کیفیت زندگی……………………. 73

2-5-9-1- آمریکا …………………………73

2-5-9-2- هلند…………………………. 74

2-5-9-3- سنگاپور…………………………. 74

2-5-10-4- تورنتو کانادا………………………… 74

2-5-10-5- استانبول ترکیه…………………………. 74

2-5-10-6- سائوکارلوس برزیل………………………….. 75

2-5-10-7- پورتو پرتغال…………………………. 76

2-5-10-8- تایپه تایوان…………………………. 77

نتیجه گیری………………………….. 79

فصل سوم………………………….. 80

مقدمه………………………….81

3-1- مشخصات کلی شهر تهران…………………………. 81

3-2- سابقه تاریخی و نحوه شکل گیری منطقه 18…………… 82

3-3- موقعیت منطقه 18 در شهر تهران…………………………. 84

3-4- مشکلات منطقه…………………………. 88

3-5- پتانسیل های منطقه…………………………. 89

3-6- خصوصیات اقلیمی و مسیلهای منطقه 18…………………………. 92

3-7- خصوصیات ژئومورفولوژی منطقه 18…………………………. 93

3-7-1- ژئومورفولوژی اقلیمی………………………….. 93

3-7-2- ژئومورفولوژی ساختمانی………………………….. 93

3-8- خصوصیات جمعیتی، اجتماعی، اقتصادی، صنعتی، سیاسی و خدماتی منطقه 18…….94

3-8-1- خصوصیات جمعیتی و اجتماعی………………………….. 94

3-8-1-1- روند تحولات جمعیت منطقه 18…………………………. 94

3-8-1-2- الگوی سنی جمعیت………………………….. 95

3-8-1-3- خانوار و بعد خانوار…………………………. 96

3-8-1-4- مهاجرت………………………….. 97

3-8-1-5- ویژگیهای اجتماعی جمعیت………………………….. 97

3-8-2- خصوصیات اقتصادی………………………….. 98

3-8-2-1- وضع فعالیت………………………….. 98

3-8-2-2- وضع شاغلان بر حسب گروه های عمده فعالیت…………. 99

3-8-3- خصوصیات صنعتی………………………….. 100

3-8-4- خصوصیات سیاسی………………………….. 101

3-8-5- خصوصیات خدماتی………………………….. 101

3-9- معرفی فضاهای مورد مطالعه در منطقه 18………………………… 101

3-9-1- پردیس تماشا………………………… 101

3-9-2- مجموعه ورزشی شهیدان اسماعیلی………………………….. 103

3-9-3- ورزشگاه امام رضا (ع) …………………………103

3-9-4- مجموعه ورزشی بدر…………………………. 104

3-9-5- مجتمع فرهنگی، تفریحی و ورزشی شهید مختار سلیمانی…………. 105

نتیجه گیری………………………….. 106

فصل چهارم………………………….. 107

مقدمه…………………………. 108

4-1- تحلیلهای توصیفی………………………….. 108

4-1-1- جنسیت………………………….. 108

4-1-2- سن………………………….. 109

4-1-3- وضعیت تأهل………………………….. 110

4-1-4- سطح تحصیلات………………………….. 111

4-1-5- وضعیت اشتغال………………………….112

4-1-6- میزان درآمد ماهانه…………………………. 113

4-1-7- میزان هزینه ماهانه…………………………. 114

4-1-8- از کدام منطقه شهر تهران به این مرکز مراجعه می نمایید؟……..115

4-1-9- چه مدت است که در این منطقه اقامت دارید؟……………… 116

4-1-10- کدام یک از مراکز زیر را می شناسید؟………………… 117

4-1-11- هر چند وقت یکبار به مراکز نام برده مراجعه می کنید؟………. 118

4-1-12- بیشتر، چه روزی را برای رفتن به مراکز نام برده انتخاب می کنید؟……….. 119

4-1-13- چه ساعتی از شبانه روز را برای رفتن به مراکز نام برده انتخاب می کنید؟…….. 120

4-1-14- نحوه دسترسی شما به مراکز نام برده کدام گزینه است؟……………. 121

4-1-15- مهمترین هدف استفاده شما از این مراکز کدام گزینه است؟………….. 122

4-1-16- مشخصه ی بارز مراکز نام برده که باعث حضور شما در آن می شود، کدام است؟…….. 123

4-1-17- کدام عامل باعث وابستگی و حس تعلق شما به مراکز نام برده، گردیده است؟……….. 124

4-1-18- انتظار شما از این مراکز چیست؟……………………… 125

4-2- تعیین سلسله مراتب مراکز مورد بررسی در شاخص های پژوهش با روش سلسله مراتبی (AHP)…..126

4-2-1- شاخص محیطی و کالبدی………………………….. 129

4-2-2- شاخص اقتصادی………………………….. 129

4-2-3- شاخص اجتماعی………………………….. 130

4-2-4- شاخص آموزشی………………………….. 131

4-2-5- شاخص زیرساخت و تأسیسات………………………….. 132

4-2-6- شاخص امنیت………………………….. 132

4-2-7- شاخص سلامت………………………….. 133

4-3- تکنیک SWOT…………………………..

4-3-1- تدوین راهبردهای SWOT…………………………..

فصل پنجم………………………….. 139

مقدمه…………………………. 140

5-1- شاخصهای آمار توصیفی (مرکزی و پراکندگی)………………………… 140

5-2- آمار استنباطی………………………….. 143

5-2-1- آزمون کولموگروف-اسمیرنوف………………………….. 143

5-2-2- بررسی تأثیرات فضاهای فرهنگی، ورزشی و هنری منطقه 18 در منطقه و فرا منطقه بر کیفیت زندگی زندگی شهروندان……..144

5-2-2-1– بررسی تأثیرات فضاهای فرهنگی، ورزشی و هنری منطقه 18 در منطقه بر گویه های کیفیت زندگی شهروندان………..144

5-2-2-2– بررسی تأثیرات فضاهای فرهنگی، ورزشی و هنری منطقه 18 در فرا منطقه بر گویه های کیفیت زندگی شهروندان……..148

5-2-2-3- مقایسه تأثیرات فضاهای فرهنگی، ورزشی و هنری بر گویه های کیفیت زندگی در منطقه و فرا منطقه…………151

5-2-2-4– بررسی تأثیرات فضاهای فرهنگی، ورزشی و هنری منطقه 18 در منطقه بر شاخص های کیفیت زندگی شهروندان…….154

5-2-2-5– بررسی تأثیرات فضاهای فرهنگی، ورزشی و هنری منطقه 18 در فرا منطقه بر شاخص های کیفیت زندگی شهروندان….155

5-2-3- اولویت بندی میزان تأثیرات فضاهای فرهنگی، ورزشی و هنری منطقه 18 بر منطقه و فرا منطقه……… 156

5-3- آزمون فرضیه های پژوهش…………………………… 157

5-3-1-آزمون فرضیه اول…………………………. 157

5-3-2- آزمون فرضیه دوم…………………………. 158

نتیجه گیری………………………….. 160

پیشنهادات………………………….. 161

فهرست منابع………………………….. 140

پیوست…………………………… 177

Abstract………………………….

چکیده:

کیفیت زندگی به عنوان مفهومی چند بعدی جهت نشان دادن میزان رضایت فرد از زندگی و به عبارتی معیاری برای تعیین رضایت یا عدم رضایت افراد و گروه ها از ابعاد مختلف زندگی است. این ابعاد می تواند زمینه های تغذیه ای، آموزشی، بهداشتی، امنیتی و اوقات فراغت را شامل می شود، امروزه در ادبیات برنامه ریزی توسعه مباحث کیفیت زندگی به عنوان یک اصل اساسی پیوسته مورد توجه برنامه ریزان و مدیران امر توسعه قرار می گیرد. از این رو در این پژوهش، هدف مهم و اساسی، ارزیابی اثرات فضاهای فرهنگی، ورزشی و هنری مورد مطالعه در ارتقاء کیفیت زندگی شهروندان منطقه 18 تهران است. تحقیق حاضر از حیث هدف کاربردی و به لحاظ روش توصیفی-تحلیلی و علّی-مقایسه ای است. جهت جمع آوری اطلاعات و داده های مورد نیاز از بررسی های اسنادی، کتابخانه ای و مطالعات میدانی استفاده شده است. برای سنجش نظرات و ابعاد ذهنی کیفیت زندگی در منطقه 18، جامعه نمونه با توجه به جمعیت 391368 نفر با استفاده از فرمول کوکران، 385 محاسبه گردید. برای تجزیه و تحلیل سؤالات پرسشنامه از آزمون های تی تک نمونه ای، تی مستقل و فریدمن استفاده شده است. نتایج این پژوهش نشان می دهد که فضاهای مورد مطالعه با ارائه کارکردهای متفاوت در منطقه و فرامنطقه بر کیفیت زندگی شهروندان تأثیر متفاوتی گذاشته اند و همچنین احداث این فضاها موجب تغییر شیوه زندگی شهروندان از سنتی به مدرن شده است. جهت شناسایی نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید از تکنیک SWOT استفاده شده است، که طبق نتایج ماتریس ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک، راهبرد تهاجمی برای افزایش تأثیر فضاهای فرهنگی، ورزشی و هنری در ارتقاء کیفیت زندگی انتخاب شد. جهت رتبه بندی مراکز با توجه به نظرات شهروندان با استفاده از تکنیک AHP اقدام گردید، بر اساس نتایج نهایی این تکنیک، پردیس تماشا با بیشترین امتیاز و مجموعه ورزشی شهیدان اسماعیلی با کمترین امتیاز به ترتیب در رتبه اول و آخر قرار گرفتند.

پیشگفتار:

بررسی کیفیت زندگی از اهداف مهم دست اندرکاران بوده و با توجه به گستردگی این مفهوم مورد توجه بسیاری از رشته های علوم مختلف قرار گرفته است. از این رو، بهبود رفاه و آسایش به عنوان هدف توسعه، وابسته به شناخت هر چه بیشتر عوامل مؤثر بر کیفیت زندگی انسان است. بر این اساس، شروع جدی این بحث به دهه 1960 باز می گردد. زمانی که مشخص شد رشد و توسعه اقتصادی لزوماً منجر به بهبود کیفیت زندگی مردم نمی شود. کیفیت زندگی به عنوان مفهومی برای نشان دادن میزان رضایت فرد از زندگی و به عبارتی معیاری برای تعیین رضایت و عدم رضایت افراد و گروه ها از ابعاد مختلف زندگی است. این ابعاد می تواند زمینه های تغذیه ای، آموزشی، بهداشت، امنیت و اوقات فراغت را شامل می شود، از طرفی، دیگر امروزه در ادبیات برنامه ریزی توسعه مباحث کیفیت زندگی به عنوان یک اصل اساسی پیوسته مورد نظر برنامه ریزان و مدیران امر توسعه است. ارتقاء برنامه ریزی شهری از نگاه صرف کالبدی-کارکردی به نگاهی چند بعدی و چند وجهی در قالب در نظر گرفتن ابعاد اجتماعی، روانی، کیفی و اقتصادی در تعامل و کنش متقابل با ابعاد کالبدی-کارکردی، یکی از نتایج توجه به مفهوم کیفیت زندگی شهری در عرصه جهانی بوده است. به طور کلی می توان گفت که مفهوم «کیفیت محیط زندگی» و یا «کیفیت زندگی شهری» با هدف اصلاح و تکامل مفهوم توسعه از توسعه صرف کمی و اقتصادی به توسعه پایدار شهری مطرح و مورد توجه قرار گرفت. به هر جهت، کیفیت زندگی به عنوان یک اصطلاح کلی، مفهومی برای نشان دادن چگونگی برآورده شدن نیازهای انسانی و همچنین معیاری برای ادراک رضایت و عدم رضایت افراد و گروه ها از ابعاد مختلف زندگی است.

پژوهش پیش رو در 5 فصل تدوین شده است که در فصل نخست به کلیات تحقیق شامل بیان مسئله، سؤالات تحقیق، فرضیه، اهداف، روش تحقیق، پیشینه و واژگان کلیدی تحقیق اشاره شده است.

در فصل دوم ابتدا تعاریف و مفاهیم و سپس نظریه ها، مدل ها و تجربیات کیفیت زندگی مورد بررسی قرار گرفته است.

در فصل سوم ابتدا، مشخصات کلی شهر تهران مورد بررسی قرار گرفت، و سپس پیشینه منطقه و ویژگی های طبیعی و انسانی منطقه 18 مورد بررسی قرار گرفت و در انتهای فصل، مشخصات مراکز مورد بررسی در پژوهش ذکر شده است.

در فصل چهارم ابتدا به بررسی و تحلیل نظر و دیدگاه مراجعه کنندگان مراکز مورد مطالعه پرداخته شده است و در نهایت از مدل های AHP و SWOT به منظور رتبه بندی و شناخت نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید مراکز استفاده شده است.

در پایان، در فصل پنجم برای تجزیه و تحلیل داده ها از فنون آمار توصیفی شامل جداول فراوانی و نمودارهای میله ای برای تجزیه و تحلیل داده های مشخصات فردی و سؤالات توصیفی و از آزمون آماری کولموگروف-اسمیرنوف، آزمون تی تک نمونه ای با ارزش آزمون 3، آزمون تی مستقل و آزمون فریدمن جهت تجزیه و تحلیل داده ها و بررسی فرضیات تحقیق استفاده شده است.

فصل اول: کلیات پژوهش

1-1- طرح مسئله تحقیق

امروزه یکی از شاخص های پیشرفت یک اجتماع، ارتقاء کیفیت زندگی است. کیفیت زندگی شهری، واژه ای پیچیده، چند بعدی و کیفی در رابطه با شرایط و وضعیت جمعیت، در یک مقیاس جغرافیایی خاص (شهر، منطقه، محله و…) است که هم متکی به شاخص های ذهنی یا کیفی و هم متکی به شاخص های عینی یا کمی است. مفهوم کیفیت زندگی شهری را می توان در یک برداشت جامع و کلی بدین گونه تعریف کرد: « کیفیت زندگی شهری در برگیرنده ی ابعادی روانی است که شاخص هایی همچون رضایت، شادمانی و امنیت را در بر می گیرد. در برخی موارد، رضایت اجتماعی نیز نامیده می شود. همچنین ابعادی محیطی که در برگیرنده ی سنجه هایی همچون مسکن، دسترسی به خدمات و امنیت محیطی است. جنبه های دیگر در برگیرنده ی توجه به فرصتهای اجتماعی، امیدهای اشتغال، ثروت و اوقات فراغت است». قبل از دهه 1970 در برنامه ریزی شهری بیشتر بر ابعاد کالبدی-کارکردی توجه می شده است و به اهداف و ارزشهای اجتماعی و کیفی توجهی نمی گردید. بعد از تحولاتی که در دیدگاهها، اهداف و روشهای برنامه ریزی صورت گرفت مفاهیم جدیدی از جمله توجه به مفهوم کیفیت زندگی وارد مباحث برنامه ریزی شهری گردید و برنامه ریزی شهری را به سمت تعیین شاخص ها و معیارهای جدیدی جهت بیان ارتقاء کیفیت زندگی شهری سوق داد.

از جمله شاخص های اساسی سنجش کیفیت زندگی وجود فضاهای عمومی در سطح شهر است که همه شهروندان بدان دسترسی بی قید و شرط دارند و نیازهای وسیعی از شهروندان را پاسخگو می باشد. فضاهای عمومی شهری طیف وسیعی از فضاها را دربر می گیرد. فضاهای عمومی صحنه نمایش زندگی روزمره مردم است و در تقابل با فضای زندگی خصوصی تعریف می شود. اهمیت فضای عمومی به دلیل نقشی است که در توسعه جامعه ی دموکراتیک بازی می کند؛ به عبارتی چنانچه دسترسی برابر به عرصه ی عمومی برای همه ی جامعه فراهم شود، تهدید تمایز و جدایی اجتماعی کاهش می یابد وتنوع فرهنگیشکل یافته، می تواند فضای عمومی را تبدیل به مکانی نماید که افراد و گروه های مختلف بتوانند در اجرای قوانین خود گزیده، مشارکت کنند. مطابق با نظریات هابرماس و آرنت، دسترسی بی قید و شرط، اصل اساسی در فضاهای عمومی است (مدیری، 1385: 12). از این رو توجه به فضاهای مورد نیازی که ضامن سلامت جسم و روح و کیفیت زندگی شهروندان است، در برنامه ریزی و ساختار شهر ضروری به نظر می رسد. بدین منظور برنامه ریزی به منظور ارتقای کیفیت زندگی شهری نیازمند دستیابی به معیارها و شرایطی است که آسایش و رضایتمندی شهروندان را از طریق برآوردن نیازهای مادی و روانی آنان پاسخ گوید (وظیفه و همکاران، 1392: 2).