اهمیت و ارزش تحقیق با تاکید بر کاربرد نتایج آن………………………………………………………….

2

سؤال­های تحقیق………………………………………………………………………………………………………………..

3

روش تحقیق ……………………………………………………………………………………………………………………..

3

فصل اول: بررسی چگونگی شکل­گیری طبقه موالی……………………………………….

4

1-1- 1-1-آشنایی با شبه جزیره عربستان………………………………………………………………………………….

5

1-2- 1-2-موقعیت جغرافیایی عربستان……………………………………………………………………………………..

5

1-3- وضع دینی عربها……………………………………………………………………………………………………….

6

1-4-حضرت محمد (ص) و توسعه جغرافیایی اسلام………………………………………………………..

7

1-5-فتوحات مسلمانان و توسعه ی متصرفات اسلامی پس از رسول خدا(ص) ……………..

8

1-5-1-فتوحات زمان ابوبکر:( 11تا 13 هجری)…………………………………………………

9

1-5-2-فتوحات زمان عمر( 13-23هجرت) ………………………………………………………

11

1-5-3-فتوحات زمان عثمان:( 24 تا 36 هجری)………………………………………………

15

1-5-4-توقف فتوحات در زمان امیرالمؤمنین(ع )36-41هجرت……………………….

16

1-5-5-فتوحات زمان بنی امیه………………………………………………………………………….

17

1-6-جهان اسلام و پدیده مَوالی………………………………………………………………………………………..

18

درآمد…………………………………………………………………………………………………………………….

18

1-6-1-موالی در لغت …………………………………………………………………………………………

20

1-6-2-موالی در اصطلاح…………………………………………………………………………………….

23

1-6-3-انواع مولی ……………………………………………………………………………………………….

25

1-6-3-1- ولاء عتق………………………………………………………………………………

25

1-6-3-1-1-مولای مکاتبه……………………………………………………..

26

1-6-3-1-2- مولای تدبیر………………………………………………………

27

1-6-3-2- ولاء اسلام…………………………………………………………………………….

27

1-6-3-3- ولاء حلف……………………………………………………………………………..

27

1-7-موالی و خلفای راشدین……………………………………………………………………………………………..

28

1-8-موالی و بنی امیه………………………………………………………………………………………………………..

31

1-9-موالی و بنی­عباس………………………………………………………………………………………………………

34

فصل دوم: بررسی جایگاه اجتماعی، اقتصادی و سیاسی موالی……………………….

36

2-1- جایگاه اجتماعی موالی……………………………………………………………………….

37

مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………………….

37

2-2- نگرش قبیله­ای عرب به موالی………………………………………………………………………………….

37

2-3-پیوند های اجتماعی مولی……………………………………………………………………………………….

40

2-4- شمار موالی در شهرها………………………………………………………………………………………………

42

2-4-1-کوفه…………………………………………………………………………………………………………

43

2-4-2-بصره………………………………………………………………………………………………………..

45

2-4-3- شام و حجاز……………………………………………………………………………………………

46

2-5- موقعیت اجتماعی موالی…………………………………………………………………………………………..

47

2-5-1- ویژگی­های اجتماعی قبیله عرب………………………………………………………….

47

2-2- جایگاه اقتصادموالی…………………………………………………………………………..

50

2-2-1- کارهای دستی و تجارت ……………………………………………………………………….

50

2 -2-2- دبیری و کار در دیوان…………………………………………………………………………

53

2-2-3- حجابت و حراست( شرطه)…………………………………………………………………….

56

2-2-4- مالکیتِ اراضی و کارِ مِلک داری به وکالت از اربابان……………………………..

57

2-2-5- موالی در دیوان لشکر…………………………………………………………………………….

58

2-3- جایگاه سیاسی موالی ……………………………………………………………………….

64

مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………

64

2-3-1- قیام مختار …………………………………………………………………………………………..

67

2-3-2- موالی و خوارج …………………………………………………………………………………….

71

2-3-3- جنبش عبدالرحمن بن محمد بن اشعث کندی …………………………………..

74

2-3-4- قیام زید بن علی(ع) ……………………………………………………………………………..

77

2-3-5- قیام یحیی بن زید ……………………………………………………………………………….

80

2-3-6- جنبش عبدالله بن معاویه بن عبدالله بن جعفر طیار ……………………………

82

2-3-7- شورش حارث بن سریج ………………………………………………………………………..

85

فصل سوم: جایگاه علمی موالی…………………………………………………………………….

88

3-1- نگاهی کلی به جایگاه علمی موالی ………………………………………………………………………….

89

مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………………….

89

3-2-موالی و دانش­های عصر خود ……………………………………………………………………………………

90

3-3-نقش موالی در تدوین زبان عربی ……………………………………………………………………………..

92

3-3-1-پیدایش علم نحو ……………………………………………………………………………………

92

3-3-2-سیبویه شیرازی ……………………………………………………………………………………..

93

3-4-موالی و علوم اسلامی ………………………………………………………………………………………………..

94

3-5-نقش ایرانیان در توسعه علوم و فنون………………………………………………………………………..

95

3-6- علم حدیث و فقاهت ………………………………………………………………………………………………..

96

3-6-1- جدول شمار راویان موالی در کتاب الرجال شیخ طوسی………………………

102

3-6-2-جدول شمار راویان موالی در کتاب تهذیب الکمال مزی……………………….

104

3-7-علم قرائت ………………………………………………………………………………………………………………..

105

3-7-1- برخی موالی پیشتاز در علم قرائت ………………………………………………………

106

3-8- موالی و شعر……………………………………………………………………………………………………………..

107

3-8-1-برخی شاعران معروف دوره اموی از موالی………………………………………………

107

3-9-پیدایش علم کلام ……………………………………………………………………………………………………..

108

3-9-1-سیر نظرات کلامی …………………………………………………………………………………

109

3-9-2-سابقه علم کلام ………………………………………………………………………………………

109

3-9-3-علل پیدایش علم کلام …………………………………………………………………………..

110

3-10-موالی و علم تفسیر …………………………………………………………………………………………………

112

3-10-1-تفسیر در عهد تابعین ………………………………………………………………………….

113

3-10-1-1-مکتب تفسیری مکه ………………………………………………………….

114

1- سعید بن جبیر( م شعبان 95ه.ق)…………………………………….

114

2- مجاهد بن جبر مکی …………………………………………………………

115

3- عکرمه، مولی ابن عباس( م104یا 105ه. ق) ……………………

117

4- عطاء بن ابی رباح مکی( م114ه.ق) …………………………………..

118

5- طاووس بن کیسان الیمانی ………………………………………………

119

3-10-1-2-مکتب تفسیری مدینه ………………………………………………………

119

1- ابوالعالیه( م90یا 93 هجری) …………………………………………….

120

2- زید بن اسلم( م 136ه.ق) ………………………………………………….

120

3- محمد بن کعب القرظی( م 117 یا 118ه.ق)…………………….

120

3-10-1-3- مکتب تفسیری عراق ………………………………………………………

121

3-10-1-3-1-مفسران معروف کوفه در عصر تابعین …………..

122

1-مّره همدانی(م 76ه.ق) ………………………………………….

122

2- علقمه بن قیس( م 61ه.ق) 135………………………….

122

3- مسروق( م63ه.ق) ………………………………………………..

122

4- عامر شعبی( م 104یا 109ه.ق) …………………………

123

5- اسود بن زید( م 74 یا 75ه.ق) ……………………………

123

6- جابر بن یزید جعفی( م 127 یا 128 یا 132ه.ق).

123

3-10-1-3-2-مفسران معروف بصره در عصر تابعین……………..

124

1-ابوسعید حسن بصری( م110ه.ق) ………………………………………

124

2-قتاده( م117ه.ق) ………………………………………………………………..

124

3-ابوصالح باذان( م پس از قرن اوّل هجری) ………………………….

125

3-10-1-4-گروه دیگر از مفسران دوره تابعین قرن دوم………………………………….

125

3-10-1-5-انواع روش­های تفسیری ………………………………………………………………………………..

126

1-تفسیر مأثور( روایی) ………………………………………………………………………………………..

126

2-تفسیر عقلی( اجتهادی) ………………………………………………………………………………….

127

3-10-1-6-مصادر تفسیر در عصر تابعین…………………………………………………………………………

129

3-10-1-7-بیان روش تفسیری برخی از موالی………………………………………………………………..

129

1-روش تفسیری سعید بن جبیر……………………………………………………………………………………….

129

1-1-قراءات …………………………………………………………………………………………………….

130

1-2-اسباب النزول……………………………………………………………………………………………..

130

1-3-بیان شأن نزول آیات …………………………………………………………………………………..

131

1-4-توجه به سیاق آیات……………………………………………………………………………………..

131

1-5-لغت …………………………………………………………………………………………………………….

132

1-6-بیان مصداق………………………………………………………………………………………………….

133

1-7-توجه به روایات ائمه اطهار…………………………………………………………………………..

133

1-8-توجه به علوم قرآن چون ناسخ و منسوخ …………………………………………………..

134

1-9-بیان مفردات قرآن ………………………………………………………………………………………

134

2-روش­­های تفسیری مجاهد …………………………………………………………………………………………….

135

2-1-گستردگی اجتهاد و استنباط………………………………………………………………………

135

2-2-دقت در تفاوت بین واژه‏های متشابه……………………………………………………………

136

2-3-تفسیر بعضی از واژه‏ها بر خلاف معنای مشهور آن ……………………………………

137

2-4-اهتمام به مبهمات قرآن ……………………………………………………………………………..

137

2-5- پرداختن به لطایف و ظرائف قرآن كریم …………………………………………………..

138

2-6- توجه به قرائت آیات در تفسیر آنها ……………………………………………………………

138

2-7- نقل از صحابه دیگر غیر از ابن عباس ………………………………………………………..

139

2-8-آزاداندیشی در ارائه آرا و دیدگاه­های عقلی ……………………………………………….

139

2-9-تفسیر عقلی ………………………………………………………………………………………………..

140

3-عطاء بن ابی رباح …………………………………………………………………………………………………………..

140

4-ویژگی تفسیر عکرمه………………………………………………………………………………………………………

141

4-1-مفهوم شناسی واژگان …………………………………………………………………………………

141

4-2-بیان مصادیق ………………………………………………………………………………………………

142

4-3-بیان ناسخ و منسوخ ……………………………………………………………………………………

142

4-4-تفسیر با شأن نزول …………………………………………………………………………………….

142

5- روش تفسیری قتاده………………………………………………………………………………………………………

142

5-1-توضیح اصطلاح قرآنی ………………………………………………………………………………..

142

5-2-بیان قید آیات و توضیح احكام …………………………………………………………………..

143

5-3-بیان شأن نزول ……………………………………………………………………………………………

143

6- روش تفسیری طاووس بن كیسان………………………………………………………………………………..

143

6-1-تفسیر باطنی ……………………………………………………………………………………………….

145

6-2-تفسیر به معنای اخص ………………………………………………………………………………..

145

ویژگی تفسیر موالی( دوره تابعین) ……………………………………………………………………………………

145

1- پیدایش روحیه استقلال در بین مفسرین ……………………………………………………..

145

2- كوتاهی و گویایی ……………………………………………………………………………………………

146

3-رویگردانی از پرداختن جدی به تفسیر …………………………………………………………..

147

4- روایات تفسیری ……………………………………………………………………………………………..

147

5-تکیه بر ظن ……………………………………………………………………………………………………..

147

فصل چهارم: بررسی کارکردهای زیانمند و سودمند موالی در تفسیر قرآن کریم…………….

148

4-1-کارکردهای زیانمند موالی در تفسیر قرآن کریم ……………………………………………………..

149

4-1-1-نقش موالی در پیدایش لحن و گرفتار شدن به آن………………………………..

149

مقدمه …………………………………………………………………………………………………….

149

4-1-1-1-معنی لحن …………………………………………………………………………..

150

4-1-1-2-نمونه­هایی از لحن ……………………………………………………………….

150

4-1-1-3-لحن در زبان عامه ……………………………………………………………….

150

4-1-1-4- لحن در قرائت قرآن ……………………………………………………………

151

4-1-2-تفسیر به رأی ……………………………………………………………………………………………………….

151

بررسی این تفسیرها …………………………………………………………………………………………….

155

4-1-3-موالی و حدیث ……………………………………………………………………………………………………

159

4-1-3-1-شعوبیه ……………………………………………………………………………………………….

159

4-1-3-2-جعل حدیث ………………………………………………………………………………………

163

4-1-3-3-تدلیس در حدیث……………………………………………………………………………….

167

4-1-3-3-1- تدلیس در اسناد ……………………………………………………………

169

قتاده………………………………………………………………………………………….

169

حسن بصری …………………………………………………………………………….

169

ضحاک بن مزاحم …………………………………………………………………….

170

مالک بن انس …………………………………………………………………………..

170

مجاهد بن جبر مکی ………………………………………………………………..

170

4-1-3-3-2- تدلیس در شیوخ…………………………………………………………….

170

4-1-4-پیدایش فرقه­های مختلف مذهبی ……………………………………………………………………….

171

4-1-5-اختلاف مذهبی و اختلاف در تفسیر…………………………………………………………………….

174

4-1-6- باز کردن پای اسرائیلیات به تفسیر …………………………………………………………………….

177

4-1-6-1-راویان عمروبن عاص بن وائل ……………………………………………………………

178

4-1-6-2-راویان عبدالملک بن عبدالعزیز بن جریج ………………………………………….

178

4-1-6-3-راویان محمد بن کعب قرظی……………………………………………………………..

179

4-1-6-4- راویان کعب الاحبار……………………………………………………………………………

179

4-1-6-5- راویان عبدالله بن سلام………………………………………………………………………

179

4-1-6-6- راویان تمیم بن اوس داری………………………………………………………………..

179

پیامد­های ناخوشایند اسرائیلیات…………………………………………………………………………………………

179

4-2-بررسی سودمندی­های موالی در تفسیر قرآن …………………………………………………………..

181

4-2-1-انبوهی موالی مفسر ………………………………………………………………………………..

181

4-2-2- موالی و تفسیر اجتهادی(عقلی) ……………………………………………………………

190

4-2-2-1-نمونه تفسیر اجتهادی موالی ……………………………………………….

192

4-2-3-رواج فرهنگ کتابت ……………………………………………………………………………….

193

4-2-3-1-موالی در دیوان کتابت………………………………………………………….

195

4-2-3-2-آغاز تدوین تفسیر…………………………………………………………………

196

نتیجه­گیری………………………………………………………………………………………………………………………….

198

منابع و مآخذ ……………………………………………………………………………………………………………………..

201