…………………………………………………………………………………… 25

2-6-2) سفر به شرق ………………………………………………………………………………………….26

2-6-3) سفر به کودکی …………………………………………………………………………………….. 27

فصل سوم: زندگی نامه سهراب سپهری و سنایی

3-1) زندگی سنایی …………………………………………………………………………………………. 29

3-2) زندگی سهراب سپهری ………………………………………………………………………….. 32

فصل چهارم: سفر در شعر سهراب سپهری و سنایی

4-1) بررسی مفهوم سفر در سیرالعباد …………………………………………………………….. 39

4-1-1) انگیزه سفر ………………………………………………………………………………………….. 39

4-1-1-1) احساس غربت روح در این جهان و اصل آسمانی آن ……………………….. 40

4-1-1-2) نیاز فطری انسان به تعالی و تکامل …………………………………………….. 41

4-1-2) مراحل و موانع سفر ………………………………………………………………………….. 42

4-1-2-1) مراحل صعودی سفر ……………………………………………………………………… 42

4-1-2-2) ضرورت پیر یا راهنما ……………………………………………………………………. 45

4-1-2-3) موانع صعودی سفر ………………………………………………………………………. 47

4-1-2-3-1)گذار از موانع عالم صغیر …………………………………………………………… 48

4-1-2-3-1-1) جوهر خاک و صفات آن …………………………………………………….. 48

4-1-2-3-1-2) جوهر آب و صفات آن ……………………………………………………….. 51

4-1-2-3-1-3) جوهر باد و صفات آن ……………………………………………………….. 52

4-1-2-3-1-4) جوهر آتش و صفات آن …………………………………………………… 54

4-1-2-3-2) گذار از موانع عالم کبیر ………………………………………………………… 55

4-1-3) نتیجه ی سفر و مدینه فاضله ی سنایی …………………………………………… 59

4-1-4) پایان سفر و بازگشت از عروج ………………………………………………………… 61

4-2) بررسی مفهوم سفر در هشت کتاب ……………………………………………………. 62

4-2-1) مرگ رنگ ……………………………………………………………………………………… 63

4-2-2) زندگی خواب ها ……………………………………………………………………………… 64

4-2-3) آوار آفتاب ……………………………………………………………………………………… 68

4-2-4) شرق اندوه …………………………………………………………………………………….. 72

4-2-5) صدای پای آب ……………………………………………………………………………….75

4-2-6) مسافر ……………………………………………………………………………………………. 84

4-2-6-1) تنهایی و عشق …………………………………………………………………………. 84

4-2-6-2) انتظار برای پایان سفر …………………………………………………………….. 87

4-2-6-3) سفر به تمدن های کهن بشری ………………………………………………… 89

4-2-6-4) مرور سفرهای آفاقی ………………………………………………………………… 91

4-2-6-5) سفر به اسطوره طبیعت و کودکی ………………………………………….. 92

4-2-7) حجم سبز ……………………………………………………………………………………. 94

4-2-8) ما هیچ، ما نگاه ……………………………………………………………………………. 100

4-3) مقایسه مفهوم سفر در سیرالعباد و هشت کتاب ……………………………. 102

4-3-1) تفاوت های مفهوم سفر در سیر العباد و هشت کتاب …………………… 103

4-3-2) شباهت های مفهوم سفر در سیر العباد و هشت کتاب ………………… 106

فصل پنجم: نتیجه گیری

5-1) نتیجه گیری …………………………………………………………………………………….. 112

5-2) منابع و مآخذ ………………………………………………………………………………… 115

چکیده:

سفر از مفاهیم پرکاربرد در ادبیات است. این مفهوم در طول دوره های مختلف ادب فارسی و حتی جهان جلوه های متفاوتی به خود گرفته است. سفر درونی و بیرونی، سفر تخیلی و … . یکی از شاخه های مهم فرهنگ و ادبیات فارسی، عرفان است؛ این پدیده برای خود اصطلاحات خاصی را به ارمغان آورد. یکی از اصطلاحات عرفانی، مفهوم سفر است. سفر در این معنا علاوه بر شکل ظاهری آن که طی مسافت است و آن نیز با قصد خاصی در عرفان انجام می شود، یک معنای خاص و اصطلاحی نیز دارد که در مجموع به معنای بریدن از خود و دنیای فرودین به سوی عالم بالا و در نهایت فنای فی الحق است.

در این پایان نامه تلاش شده تا مفهوم سفر در یکی از آثار برجسته کلاسیک با نام سیرالعباد الی المعاد که سفر در آن در معنای خاص و اصطلاحی عرفانی مطرح است و همچنین در یکی از آثار برجسته معاصر با نام هشت کتاب که سفر در آن به شکل ویژه و با زبان خاص عرفانی خود، ظهور و بروز پیدا کرده بررسی گردد: اینکه سنایی در سفری نمادین در سیرالعباد خود که پایه های آن بر تصوف و عرفان کهن است، به بیان راه های گشایش بندهایی که بر پای انسان دور شده از اصل خویش وجود دارد، می پردازد و سپهری نیر در سفرهایی واقعی و ذهنی، در واقع مسیر سفر روحانی و عرفانی ای را طی می کند که طول آن با طول دوره ی زندگانی وی هماهنگ است و در هشت کتاب به نمایش در می آید. بعد از این تحلیل، به مقایسه سفر در دو اثر یاد شده پرداخته می شود و برخی شباهت ها و تفاوت های آن نیز بیان می گردد.

فصل اول: کلیات

1-1- تعریف مسأله

سفر یکی از مهم ترین ابزار شناخت فرهنگ و ادبیات ملل مختلف است. سفرهای تخیلی و واقعی، سفر به عالم درون و بیرون… که همه از بن مایه های اصلی ادبیات به حساب می آیند. سفر یکی از ابعاد ناب تجربه ی بشری است، گویی که خاک انسان با سفر سرشته شده است. اولین مسافر حضرت آدم است و اولین سفر، هبوط حضرت آدم به عالم خاکی است.

سفر به عنوان یکی از پدیده های پر بسامد در ادبیات فارسی وقتی وارد حوزه ی ادبیات عرفانی می شود از معنا و مفهومی خاص برخوردار می گردد.

سنایی به عنوان یکی از شعرای بزرگ و عارف کلاسیک در اثری که آن را سیرالعباد الی المعاد نامید، این مفهوم را در معنای خاص و عرفانی آن به کار گرفت. سهراب سپهری نیز به عنوان یکی از شاعران مطرح معاصر که دارای عرفان خاص خود است، این مفهوم را به شکل گسترده و محسوسی در شعرش به کار گرفت. هم چنین با نگاهی گذرا به زندگی شخصی سپهری مشخص می گردد که وی بخش عمده ای از زندگی اش را در سیر و سفر گذراند. این سیر و سفرها که به انگیزه ی نقاشی و کسب علم صورت می گرفت در شکل گیری سفر روحی و انفسی او تاثیر بسزایی داشت. به عبارت دیگر سپهری توانست پیوند معناداری میان سفر آفاقی و انفسی برقرار کند.

این سفر ها در دو اثر مد نظر در اساس و بنیاد با هم مشترک اند و هدف آن ها، برداشتن قید هایی است که انسان را از مبدا و اصلش دور می کند، هم چنین دو اثر یاد شده دارای تفاوت هایی نیز در روش و جزئیات مانند بی توجهی سنایی به ماسوی الله و توجه سپهری به طبیعت و عالم بیرون، اعتقاد به همراهی عقل در سفر روحانی توسط سنایی و اعتقاد به عشق توسط سپهری می باشد که در این پایان نامه در تحلیلی قیاسی به بررسی و بیان آن در فصل های مرتبط پرداخته شد.

2-1- سفر در سیرالعباد إلی المعاد سنایی

صوفیان سیر و سلوک روحانی انسان را در آثار خود در قالب قصه و تمثیل و با رمز و کنایه بیان کرده اند از جمله حکایات عرفانی ابن سینا و رسائل سهروردی .

سیرالعباد همان طور که از نامش بر می آید سفری است به مبدأ و معاد. سنایی در قالب سالکی مشتاق خاستگاه و منزلت سرآغاز خویش، پس از آگاهی از موقعیت و وضعیت انسان در هستی به راهنمایی پیر، سفری را آغاز می کند که سراسر سمبلیک و رمزی است. سفر سنایی معراج گونه است که در چهار مرحله شکل می گیرد. در مرحله ی اول، از مراتب شکل گیری انسان از روح نباتی، حیوانی و سپس پیوستن روح انسانی یا نفس ناطقه سخن می گوید که این مرحله پیمودن نیمه اول دایره ی حیات یا قوس نزولی است:

دانکه در ساحت سرای کَهُن

سوی پستی رسیدم از بالا

چون تهی شد ز من مشیمه کن

حلقه در گوش ز « اهبطوا منها»
(سنایی، 28-29)

مرحله ی دوم سفر که در سیرالعباد از کمک و یاری پیر آغاز می شود در واقع همان پیمودن سیر صعودی سفراست که با رنج ها و مراحل دشواری همراه است؛ این بخش اصلی ترین و مهم ترین مرحله ی سفر در سیرالعباد می باشد که در آن سنایی پس از راهبری پیر، از طبایع و صفات پست انسانی می گذرد و با عبور از چهار عنصر خاک، آب، باد و آتش و طبایع مربوط به هریک به سیر در افلاک می رسد و هر فلک را نیز با صفاتی که مشخصه آن است پشت سر می گذارد… با رسیدن سنایی یا سالک به عقل کل پیر و سالک با هم متحد و یکی می شوند و از وجود سالک چیزی باقی نمی ماند:

آن مکان بر دلم چو دشمن شد

چون از آن اصل و مایه فرد شدم

در زمان من نماندم او من شد

طفل بودم هنوز مرد شدم

(سنایی، 2-461)

سنایی در مرحله ی سوم سفر به مدینه فاضله خویش که همان رسیدن در جمع اهل فنا و توحید می باشد، دست می یابد اما در مرحله ی آخر به ناچار به دلیل قید صورت و ماده، وارد مرحله ی چهارم سفر یعنی بازگشت از عروج می شود.

3-1- سفر در هشت کتاب سهراب سپهری