2-1-3-4- تمرکز غیرانتقادی روی اجتماع………………………………………………………..32

2-1-3-5-موانع و محدودیتها در دخالت اجتماعی……………………………………………33

2-1-3-6- نتیجه گیری…………………………………………………………………………….38

2-1-4-کاربست تجدیدحیات شهری اجتماع محور در دهکده های شهری…………………..39

2-1-4-1-روند تشکیل روستاشهر و رویکرد مرتبط با آن در شهرسازی……………………39

2-1-4-2- روستاهای اقماری یا واقع در حوزه نفوذ شهرها ………………………………..40

2-1-4-3- تعریف روستاشهر……………………………………………………………………41

2-1-4-4- ویژگی های روستاشهر………………………………………………………………41

2-1-4-5- برنامه ریزی و طراحی روستاشهر……………………………………………….47

2-1-5- جمع بندی: شاخص های تجدیدحیات اجتماع محور دردهکده های شهریبراساس پیشینه نظری…..47

2-2- فصل دوم: پیشینه عملی……………………………………………………………. 49

2-2-1- تجربه عملی کاربست تجدیدحیات اجتماع محور- نمونه های خارجی…………50

2-2-1-1- نمونه 1: روستاشهر کلوین گروو……………………………………………..52

2-2-1-2- نمونه 2: لایپزیگ شرق،لایپزیگ ، آلمان………………………………………56

2-2-1-3-آموزه هائی از تجارب جهانی تامین مالیبهسازی شهری………………….64

2-2-2- تجربه عملی کاربست تجدیدحیات اجتماع محور- نمونه های داخلی…………..66

2-2-2-1- سابقه بازسازی و نوسازی شهری در ایران………………………………..66

2-2-2-2- نمونه1: طرح منظر شهری محله خوب بخت-منطقه15تهران………………..75

2-2-2-3- نمونه2: طرح توانمندسازی جامعه محلی- توسعه پایدار سکونتگاه های غیر رسمی نودهِ مشهد….84

2-2-3- جمع بندی: شاخص های تجدیدحیات اجتماع محور در دهکده های شهری براساس پیشینه عملی…..97

2-3- بخش سوم: چارچوب مفهومی………………………………………………………99

2-3-1- مقدمه…………………………………………………………………………..100

2-3-2- تشریح رهیافت تجدید حیات اجتماع-محور در برنامه­ریزی دهکده­های شهری…….100

2-3-3- مدل مفهومی تحقیق………………………………………………….100

3- بخش سوم: طرح تحقیق…………………………………………………………102

3-1- روش تحقیق………………………………………………………………….103

3-2- فرآیند تحقیق………………………………………………………………….103

3-3- معرفی متغییرها…………………………………………………………………105

3-4-شیوه­ها و تکنیک­های گردآوری اطلاعات…………………………………………….106

3-4-1- روش کتابخانه­ای…………………………………………………………………..106

3-4-2- روش میدانی………………………………………………………………………..106

3-4-3- جامعه آماری (بستر تحقیق)……………………………………………………107

3-4-4- روش نمونه گیری …………………………………………………………………107

3-4-5- تعیین حجم نمونه……………………………………………………………….108

3-5- روش تجزیه و تحلیل داده­ ها…………………………………………………………109

3-6-محصول نهایی……………………………………………………………………….109

4- بخش چهارم : شناخت نمونه موردی……………………………………………….110

4-1-فصل یکم: شناخت زمینه……………………………………………………….111

4-1-1- شناخت وتدقیق محدوده محله ……………………………………………….112

4-1-2- شناخت وتدقیق حوزه راهبردی………………………………………………..114

4-1-3- بررسی، تدقیق و انطباق اهداف و راهبردهای اسناد فرادست……………….117

4-2-فصل دوم: شناخت پایه سیستم های محله ای ………………………………..120

4-2-1- بررسی ساختار محیط طبیعی و زیست محله…………………………………121

4-2-1-1- زمین شناسی و خاکشناسی……………………………………………..121

4-2-1-2- میزان بارش……………………………………………………………………121

4-2-1-3- آب و هوا……………………………………………………………………………122

4-2-1-4- بررسی و شناسایی تهدیدهای محیطی…………………………………….122

4-2-1-5- ساختار منابع آب………………………………………………………………124

4-2-1-6- بررسی و کیفیت محیط زیست………………………………………………125

4-2-2- بررسی ساختار جمعیت و اجتماع محله………………………………………129

4-2-2-1- بررسی ویژگی های کمی …………………………………………………….129

4-2-2-2- بررسی ویژگی های كیفی……………………………………………………..131

4-2-3- بررسی و شناخت ساختار اقتصاد و فعالیت……………………………………..138

4-2-3- 1- بررسی ساختار قیمت زمین…………………………………………………..138

4-2-3-2- بررسی توان اقتصادی ساکنین…………………………………………………..138

4-2-3-3- بررسی بار تکفل………………………………………………………………….138

4-2-3-4- بررسینوع مالکیتزمین (سند مالکیت)……………………………………..139

4-2-3-5- نتیجه گیری…………………………………………………………………….140

4-2-4- بررسی و شناخت ساختار كاربری زمین و فضا……………………………….148

4-2-4-1- روند تحولات تاریخی-کالبدی محله در روند تحول کلانشهر تهران……………141

4-2-4-2- بررسی نظام كاربری زمین و فضا………………………………………………147

4-2-4-3- بررسی وضعیت تفكیك اراضی سكونتی………………………………………152

4-2-5- بررسی و شناخت ساختار كالبدی- فضایی………………………………….154

4-2-5-1- بررسی كیفیت فضا- كالبد شهری……………………………………………..154

4-2-5-2- بررسی كیفیت و سلامت فضایی-کالبدی……………………………………..158

4-2-6- بررسی و شناخت ساختار حركت و دسترسی……………………………….167

4-2-6-1- بررسی ساختار شبكه دسترسی…………………………………………….167

4-2-6-2- بررسی ساختار حمل و نقل…………………………………………………169

4-2-7- بررسی و شناخت ساختار مدیریت و مشاركت محله ای…………………….173

4-2-7-1- بررسی و شناسایی عاملین تصمیم گیری محله ای……………………….173

4-2-7-2- بررسی و شناسایی میزان مشاركت محله ای…………………………….174

4-2-8- بررسی و شناخت سازمان فضایی محله………………………………………..175

4-2-9- حوزه بندی محله ده ونک…………………………………………………………177

5- بخش پنجم : تجزیه و تحلیل…………………………………………………….. 180

5-1- مقدمه……………………………………………………………………………….181

5-2- سنجش کمی شاخص ها………………………………………………………181

5-2-1- بررسی و کمی­سازی شاخص های فیزیکی در محله………………………….184

5-2-2- شاخص های ادراکی………………………………………………………………186

5-2-2-1- ویژگی های پرسش شوندگان………………………………………………….187

5-2-2-2- آزمون کولموگروف اسمیرنوف تک نمونه ای (آزمون پارامتریک بودن داده ها)…….188

5-2-3- بررسی وضعیت شاخص ها در محله……………………………………………..189

5-2-4- تحلیل روابط شاخص ها با تجدید حیات اجتماع- محور……………………..191

5-2-4-1- آزمون پیرسون برای تعیین همبستگی شاخص ها نسبت به هم………..191

5-2-4-2- بررسی میزان تأثیر شاخصها بر تجدید حیات اجتماع-محور……………194

5-2-5- تحلیل روابط معیارها با تجدید حیات اجتماع- محور ………………………200

5-3- سنجش و تحلیل استراتژیک (SWOT) …………………………………….203

5-3-1- تعیین موقعیت استراتژیک محله (امتیازدهی به عوامل داخلی و خارجی)…..210

5-4- بررسی مشکلات با توجه به شاخص های تجدید حیات اجتماع-محور………212

5-4-1- بررسی و شناسایی مسائل و مشکلات از دیدگاه ذینفوذان…………………212

5-4-2- بررسی و شناسایی مسائل و مشکلات از دیدگاه اجتماع محلی………….214

5-4-3- بیانیه نهایی مشکلات……………………………………………………………215

6- بخش ششم: طراحی برنامه راهبردی…………………………………………….. 216

6-1- مقدمه………………………………………………………………………………..217

6-2- چشم اندازسازی یا تدوین بیانیه چشم اندازتوسعه محله …………………..218

6-3- تدوین بیانیه راهبردی توسعه محله …………………………………………….221

6-3-1- تعیین اولویت اجرای سیاستها ……………………………………………….229

6-3-1-1- امتیازدهی به سیاستها……………………………………………………….230

6-3-1-2- انتخاب سیاست های برتر……………………………………………………232

7- بخش هفتم: جمعبندی…………………………………………………………….. 235

7-1-مقدمه…………………………………………………………………………………236

7-2- پاسخ به پرسشهای کلی پژوهش…………………………………………………236

7-3- محدودیتهای پژوهش و پیشنهاد برای آینده………………………………………238

منابع……………………………………………………………………………………….. 239

پیوستها……………………………………………………………………………………. 242

چکیده:

مرور مختصر طرح­های توسعة شهری نشان­دهنده وجود برخورد متمركز و آمرانه در تهیه، تصویب و اجرای آنهاست. این اندیشه كه دولت یا نهادهای دولتی و نیمه دولتی، مسؤل همه كارهاست و مردم کوچک‏ترین نقشی در فرایند تهیه طرح­ها ندارند منجر به كاهش مسؤلیت­پذیری مردم، بی­تحركی و در بسیاری موارد باعث ناامیدی شهروندان شده است. این در حالی است که گروهی از متفکرین بر این باورند که با افزایش مبادلات اجتماعی و تعدد وابستگی های گروهی در یك جامعه، زمینة شكل گیری عواطف مثبت و در نتیجه احساس تعهد و اعتماد فراهم می‏گردد.

از این رو در 15 سال اخیر، تغییراتی در رهیافت تجدید حیات شهری جهانی رخ داده است بطوریکه در فرایند آن، اجتماع محلی دارای اصلی­ترین نقش می­باشد. این رهیافت، در تلاش است با اتخاذ سیاست‏هایی ویژه، نه تنها با همراهی و مشارکت جامعه محلی، انجمن‏ها، بنگاه‏ها و سازمان‏های اجتماعی محلی ساکن در منطقه، برنامه‏ای مناسب را جهت تجدیدحیات حوزه ها ارائه دهد، یلکه بستر را نیز برای اجرایی شدن آنها فراهم سازد. این امر می تواند با تقویت اقتصاد محلی، ارتقای فرهنگ جامعه محلی، بالا بردن کیفیت زندگی محلی و … همراه باشد.

هدف از این مطالعه بررسی ارتباط بین تجدید حیات شهری و عدالت اجتماعی، سلامت اجتماعی-روانی، هویت بومی و فرهنگی، مشارکت محلی، توانمندسازی اجتماع محلی وانسجام اجتماعیدر دهِ­ونک، روستاشهر سنتی تهران، است. پس از مرور مختصری بر روندهای اخیر در تجدید حیات شهری با تأکید بر بعد اجتماعی، این پژوهش به مجموعه­ای از ویژگی­های مداخلات اجتماع دست یافته، و عناصر کلیدی را در شکل­گیری برنامه محله-محور شناسایی کرده است. در این مطالعه، جنبه­های مهم یک رهیافت اجتماع-محور در تجدید حیات، با پیمایش صورت گرفته در میان 264 نفر از بزرگسالان ساکن در دهِ­ونک واستخراج داده­هاى فیزیکی از سیستم­های اطلاعات جغرافیایی(GIS) مورد مطالعه قرار گرفته است. نتایج حاصل از تحقیق همبستگی صورت گرفته، تعدادی از شاخص ها را که همبستگی زیادی با تجدید حیات اجتماع-محور در محله ده­ونک دارند، اعم از اعتماد اجتماعی، به رسمیت شناخته شدن، درآمد و حس تعلق را مورد شناسایی قرار داده و راهبردها و سیاست هایی را با لحاظ این شاخص ها با هدف تجدید حیات اجتماعی محله ارائه نموده است تا بستر شکوفایی هویت و اعتماد اجتماعی در میان ساکنان این دهکده شهری، فراهم گردد.

بخش نخست: مقدمه موضوع

1-1- بیان مسأله

مرور مختصر طرح­های توسعة شهری نشان­دهنده وجود برخورد متمركز و آمرانه در تهیه، تصویب و اجرای آنهاست. این اندیشه كه دولت یا نهادهای دولتی و نیمه دولتی، مسئول همه كارهاست، منجر به كاهش مسؤلیت­پذیری مردم، بی­تحركی و در بسیاری موارد باعث ناامیدی شهروندان شده است، بطوریکه کوچک‏ترین نقشی در فرایند تهیه طرح­ها ندارند. این در حالی است که گروهی از متفکرین بر این باورند که با افزایش مبادلات اجتماعی و تعدد وابستگی­های گروهی در یك جامعة تفكیك یافته، زمینه شكل­گیری عواطف مثبت و در نتیجه احساس تعهد و اعتماد فراهم می‏گردد. امروزه عقیده بر اینست كه بدون مشاركت دولت، بخش خصوصی و جامعه مدنی، سازمان­های غیردولتی و محلی، توسعه همه جانبه تحقق پیدا نمی­كند، لذا با کاهش نقش دولت، دولت نقشی تسهیل­گر به عهده می‏گیرد که تا حد امكان زمینه را برای رشد تشكل­های مردمی فراهم ‏سازد. اجرای این رویکرد به توسعه، نیازمند جایگاه و مدلی اجرائی است که می­توان آن را در قالب برنامه­ریزی اجتماع- محور صورت­بندی نمود که در تلفیق با ادبیات متأخر توسعه در بافت‏های درونی، تجدید حیات شهری با عنوان رهیافت تجدید حیات شهری اجتماع- محور، بازشناسی می‏شود. این رهیافت، در تلاش است با اتخاذ سیاست‏هایی ویژه، نه تنها با همراهی و مشارکت جامعه محلی، انجمن‏ها، بنگاه‏ها و سازمان‏های اجتماعی محلی ساکن در منطقه، برنامه‏ای مناسب را ارائه دهد، بلکه بستر را نیز برای اجرایی شدن آنها فراهم سازد. این امر می­تواند با تقویت اقتصاد محلی، ارتقای فرهنگ جامعه محلی، بالا بردن کیفیت زندگی محلی و … همراه باشد.

ایران همواره با مشکل عدم مشارکت اجتماعی روبرو بوده است. از سوی دیگر تحقیقات نشان می‏دهد “سازمان محله‏ای”، شرایط برنامه‏ریزی اجتماع محور را تأمین می‏كند، لذا بهترین مکان برای کاربست این رهیافت، روستا- شهرها یا دهکده‏های شهری است که در طول زمان در حوزه‏های شهری قرار گرفته و عمدتاً روحیه زندگی اجتماعی را حفظ کرده‏ و عموماً با ویژگی­های اجتماعی و محلی خود شناخته می­شوند؛ نظیر رستم آباد، امام­زاده قاسم، اوین و …. آنچه که بیش از هرچیز در این محلات به چشم می­خورد، طبیعت پیاده و مقیاس انسانی آنها است که بستر حفظ روابط اجتماعی، سرمایه­ها و انسجام اجتماعی را فراهم آورده است. از این رو برنامه­ریزی در چنین مکان­هایی بیش از هر چیز نیازمند توجه به چنین ارزشهایی است که تجدید حیات اجتماع-محور آن را در راس اهداف خود قرار داده است.

2-1- ضرورت و اهمیت مسأله

تحقیقات در ایران، نشان­دهنده وجود لختی، اینرسی و بی‏انگیزگی مردم در مشاركت اجتماعی است. مردم هیچ انگیزه­­ای از خود برای اجرای طرح­های پیشنهادی دولت نشان نمی­دهند. دولت همواره می­بایست ابزاری برای اجرای اجباری برنامه­هایش در دست بگیرد. این موارد نشان دهنده3 مشکل است؛ یا اعتماد به دولت وجود ندارد، یا مردم به دلیل مطلع نبودن و در جریان قرار نداشتن امور، تمایلی به مشارکت از خود نشان نمی­دهند و یا طرح­ها اساساً برای این مردم و مناسب حال آن­ها تهیه نشده است. چاره هر سه مشکل، حضور پر رنگ مردم به طور مستقیم و یا غیرمستقیم(ترجیحاً مستقیم) در کلیه مراحل برنامه­ریزی از شناخت مشکل و مسأله تا اجرای آن است. این مهم را می­توان در رهیافت تجدید حیات اجتماع-محور دنبال نمود.

از طرفی قرارگرفتن اجباری روستاها در دل شهرهای رشد یافته، محلاتی را بوجود آورده است که می­توان نام روستاشهر یا دهکده شهری را به آن­ها اطلاق کرد. خصوصیات عمده این اجتماعات محلی، همبستگی و انسجام بالای اجتماعی، شکل ارگانیک و کیفیت بالا از لحاظ زیست­محیطی است. چنین شرایطی، مطلوبِ محلات مسکونی می­باشد که در مواجهه با شهر و هجوم فرهنگ شهری، در حال نابودیست. همچنین حضور اجتماعی با ویژگی­های نامبرده، وجود شرایط را برای بکارگیری رهیافت تجدید حیات شهری اجتماع-محور گوشزد می­کند.