فصل دوم: اوضاع ایران در دوره محمدعلی شاه و کابینه­های این دوره

2-1 تقابل محمدعلی شاه با مشروطه خواهان و مجلس شورای ملی.. 12

2-1-1 واقعه میدان توپخانه. 12

2-1-2 قرارداد 1907. 15

2-1-3 سوء قصد به جان محمدعلی شاه 16

2-1-4 بمباران مجلس و آغاز استبداد صغیر. 18

2-1-5 فتح تهران و عزل محمدعلی شاه از سلطنت.. 19

2-2 بررسی کابینه­ها قبل از فتح تهران. 22

2-2-1 کابینه میرزا نصرالله خان مشیرالدوله. 22

2-2-2 کابینه وزیر افخم (کابینه مجلل) 23

2-2-3 کابینه میرزا علی اصغرخان امین السلطان. 23

2-2-4 کابینه احمدخان مشیرالسلطنه. 24

2-2-5 کابینه ابوالقاسم خان ناصرالملک همدانی.. 24

2-2-6 کابینه حسینقلی خان نظام السلطنه مافی.. 25

2-2-7 کابینه احمدخان مشیرالسلطنه (کابینه بمباران) 26

2-2-8 کابینه سعدالدوله (آخرین کابینه قبل از فتح تهران) 26

فصل سوم: بررسی علل بحران در کابینه­های مشروطه

3-1 تعریف نهاد کابینه. 31

3-2 موانع شکل گیری حکومت پارلمانی و پایداری کابینه­ها 32

3-2-1 تجربه نخست حکومت مشروطه و مشکلات آن. 33

3-2-2 تقابل سلطنت، مجلس ملی و هیأت دولت.. 34

3-2-2-1 نقش مجلس در ناپایداری کابینه­ها 35

3-2-2-2 شکنندگی مجالس دوم و سوم شورای ملی.. 36

3-3 ماهیت و ترکیب وزرا و نمایندگان. 38

3-3-1 نخبگان خوش باور و حیرت زده 41

3-3-2 حاکمیت روابط و نه ضوابط.. 42

3-3-3 جناح بندی­های سیاسی.. 43

3-3-3-1 دموکرات­ها و اعتدالیون. 45

فصل اول: نقش عوامل داخلی و دخالت بیگانگان در ناپایداری کابینه­ها

4-1 دخالت­های خارجی.. 49

4-1-1 نقش روسیه در بی ثباتی وضعیت ایران. 50

4-1-1-1 اولتیماتوم دولت روس… 51

4-1-2 مداخلات انگلستان در ایران. 53

4-1-2-1 ورود ایران به جنگ جهانی اول. 54

4-1-2-2 پیامدهای جنگ جهانی اول و بروز قحطی.. 55

4-1-2-3 قرارداد 1919. 56

4-2 عدم وجود امنیت داخلی.. 57

4-2-1 بحران مالی و اقتصادی.. 59

4-2-2 شورش­های محلی.. 59

4-2-2-1 قیام شیخ محمد خیابانی.. 60

4-2-2-2 جنبش جنگل در شمال ایران. 62

4-2-2-3 ناامنی­های شیخ خزعل درجنوب ایران. 64

فصل پنجم: بررسی کابینه­ها از فتح تهران تا کودتای رضا خان

5-1 وضعیت کابینه­ها بعد از فتح تهران. 66

5-2 کابینه­ها از فتح تهران تا شکل گیری دولت مهاجرت.. 66

5-2-1 نخستین کابینه رسمی بدون رئیس الوزرا 67

5-2-2 کابینه محمدولی خان تنکابنی.. 68

5-2-3 کابینه میرزاحسن خان مستوفی الممالک… 70

5-2-4 کابینه محمدولی خان تنکابنی.. 72

5-2-5 کابینه صمصام السلطنه بختیاری.. 75

5-2-6 کابینه محمدعلی خان علاءالسلطنه. 79

5-2-7 کابینه میرزا حسن خان مستوفی الممالک… 81

5-2-8 کابینه میرزاحسن خان مشیرالدوله پیرنیا 82

5-2-9 کابینه عبدالمجیدمیرزا عین الدوله. 83

5-2-10 کابینه میرزا حسن خان مستوفی الممالک… 85

5-2-11 کابینه عبدالحسین میرزا فرمانفرما و دولت مهاجرت.. 87

5-3 کابینه­ها بعد از دولت مهاجرت تا کودتای رضاخان. 88

5-3-1 کابینه محمدولی خان تنکابنی.. 89

5-3-2 کابینه میرزاحسن خان وثوق الدوله. 90

5-3-3 کابینه محمدعلی خان علاءالسلطنه. 92

5-3-4 کابینه عبدالمجید میرزا عین الدوله. 93

5-3-5 کابینه میرزا حسن خان مستوفی الممالک… 94

5-3-6 کابینه صمصام السلطنه بختیاری.. 95

5-3-7 کابینه میرزاحسن خان وثوق الدوله. 97

5-3-8 کابینه میرزا حسن خان مشیرالدوله پیرنیا 100

5-3-9 کابینه فتح الله خان سپهداراعظم گیلانی.. 101

فصل ششم: معرفی وزارت خانه­ها و نخست وزیران از فتح تهران تا کودتای رضا خان

6-1 شرح حال نخست وزیران. 112

6-1-1 محمدولی خان سپهدار تنکابنی.. 112

6-1-2 میرزا حسن خان مستوفی الممالک… 113

6-1-3 نجفقلی خان صمصام السلطنه بختیاری.. 114

6-1-4 میرزا محمدعلی خان علاءالسلطنه. 115

6-1-5 میرزا حسن خان مشیرالدوله پیرنیا 115

6-1-6 عبدالمجید میرزا عین الدوله. 116

6-1-7 عبدالحسین میرزا فرمانفرما 117

6-1-8 میرزا حسن خان وثوق الدوله. 117

6-1-9 فتح الله خان سپهداراعظم رشتی.. 118

6-2 وظایف ادارات در وزارتخانه ها 119

6-2-1 وزارت عدلیه. 119

6-2-2 وزارت مالیه. 120

6-2-3 وزرات امور خارجه. 120

6-2-4 وزارت داخله. 120

6-2-5 وزارت فوائد عامه. 121

6-2-6 وزارت علوم (معارف و اوقاف) 122

6-2-7 وزارت جنگ (لشکر) 122

6-2-8 وزارت تجارت.. 123

6-2-9 وزارت پست و تلگراف.. 123

6-3 نتیجه گیری.. 123

منابع. 126

چکیده انگلیسی

مقدمه

بررسی کابینه­های مشروطه از فتح تهران درسال 1288ه. ش تا کودتای رضاخان درسال 1299ه. ش عنوان پایان نامه­ای بود که بواسطه­ی حساسیت دوره­ی مورد بحث (1288-1299ه. ش) برای پژوهشگر جذابیت داشت؛ آشفتگی­های داخلی و دخالت بیگانگان در این دوره به اوج خود رسیده و کابینه­ها نیز تحت تأثیر این شرایط با صدمات و بحران­هایی مواجه شدند. لذا دراین پژوهش تلاش بر این است که کابینه­ها مورد بررسی وتحلیل قرارگیرند تا عوامل داخلی و خارجی بحران ساز درطول این سال­ها و دشواری­هایی که وزرا با آن درگیر بودند شناسایی و معرفی گردد.

کابینه­هایی که در رساله بررسی شده، در شرایط بسیار حساس کشور زمامدار نظام نوپای مشروطه گردیدند و هنوز جایگاه محکم خود را در نظام سیاسی ایران نیافتند که با فتح تهران و خلع محمدعلی شاه، دوره­ی جدیدی آغاز شد که خواهی نخواهی کارکرد آن­ها در فراز و فرود اوضاع، سرنوشت ساز بوده است. دراین دوره که یکی از دوران مورد بحث نظام مشروطه است، کابینه­هایی روی کارآمد که برای نخستین بار در تاریخ ایران از سوی برخی از آنان برنامه­های مدوّن گوناگونی گاه به منظور تحقق اهداف جنبش مردم و بهبودی امور کشور و در مواردی جهت پیشبرد اهداف دولتمردان و صاحب منصبان مطرح شد. ولی بنابه علل و عواملی چند آنگونه که باید پیشرفت و استواری نیافت؛ درنتیجه اقشار و گروه­های مختلف نسبت به مشروطه بدبین گردیده و بستر ذهنی و عینی برای کودتای رضاخان و پادشاهی وی فراهم گردید و درآخر رضاخان توانست با اتکا بر عوامل داخلی و خارجی و تاحدودی توانایی فردی جریان حوادث را به نفع خود پایان دهد.

براین اساس مطالب پایان نامه در شش فصل تنظیم شده است؛ فصل اول شامل کلیات می­باشد.

در فصل دوم که مقدمه­ای برای ورود به بحث اصلی و مورد نظر است به ذکر مشخصات و بحران­های دوران محمدعلی شاه و زمینه­هایی که منجر به فتح تهران توسط مجاهدان گردید پرداخته شده و در آخر کابینه­های این دوره جهت آشنایی با دولت­ها و وزرایی که قبل از فتح تهران برسرکار بوده­اند، مطرح شده است.

فصل سوم به معرفی و بررسی عوامل بحران سازی که کابینه­ها در زمان شکل گیری و حتی بعد با آن مواجه بودند پرداخته است. ازآنجا که پس از مشروطه تشکل­های سیاسی مدرن وارد ایران شد اختلافاتی وجود داشت که ناکارآمدی حکومت و مجلس، همچنین سوءاستفاده­های برخی افراد از این شرایط جدید و تقویت موقعیت خود بر این آشفتگی­ها دامن می­زد.

از آنجا که موقعیت سیاسی جامعه از نظر شرایط داخلی و روابط با کشور­های خارجی بر وضعیت کابینه­ها تأثیر گذار است در فصل چهارم نیز به بررسی این عوامل پرداخته شده است؛ در این زمان به دلیل ناکارآمدی دولت و تجربه نداشتن احمد شاه، دخالت کشور­های خارجی و آشفتگی­های داخلی به اوج خود رسید که کابینه­ها را با بحران روبرو می­ساخت.

در فصل پنجم که بیشترین تأکید رساله است، فعالیت­های کابینه­ها بررسی شده، عوامل روی کارآمدن و براندازی آن­ها بیان رشده است. شایان ذکر می­باشد به دلیل آنکه هرکدام از عوامل داخلی وخارجی بحران ساز در کابینه­ها در فصل­های پیشین به طور مفصل شرح گردید در این فصل از توضیح زیاد اجتناب شده است.

در فصل آخر رساله تنها به بیان شرح حال نخست وزیرانی که در طول این سال­ها بر سرکار آمده و ذکر شرح وظایف هر وزارتخانه اکتفا شده است؛ چراکه تعداد وزرای روی کارآمده در دوره­ی مورد بحث زیاد است و معرفی هریک بطور جداگانه در این پژوهش امکان پذیر نبود.

1-2 بیان مسئله

به دنبال فتح تهران به دست مجاهدان در 23تیرماه1288/ 24جمادی الثانی1327/ 13ژانویه1909م و استعفای شاه ازسلطنت، اجتماع بزرگی از ملیون و سران مشروطه در بهارستان تشکیل شده و برای اداره­ی امور کشور 22نفر به عنوان هیأت مدیره انتخاب و احمد میرزا، پسر سیزده ساله­ی محمدعلی شاه را به سلطنت رساندند. چون او به سن بلوغ نرسیده بود عضدالملک، رئیس معمّر ایل قاجار، به نیابت سلطنت انتخاب گردید. دولت جدید و جوان مشروطه با مسائل پیچیده­ی داخلی مثل تشکیل احزاب گوناگون، ترور شخصیت­های بزرگ و قیام­های متعدد در داخل کشور مواجه بود. ازطرف دیگر بی کفایتی حکومت مرکزی، ازهم گسیختگی مالی کشور و فرصت طلبی کشور­هایی نظیر روس و انگلیس درتعیین نخست وزیران موردنظر خود جهت تأمین منافع وخواسته هایشان، وضع مملکت را هرروز أسف بارتر می­کرد. دراین میان جنگ­های خارجی و قرارداد­های تحمیلی بر وخامت اوضاع افزود. شرایط تا جایی پیشرفت که رضاخان سردارسپه از وضع آشفته­ی مملکت و بی کفایتی دولت سود جسته و درسوم اسفند 1299ش با دسته­های قزاق که از پیش مقدمات آن فراهم شده بود، از قزوین به تهران حرکت و دستگاه­های دولتی را تصرف نمود. در این مدت کوتاه مورد بحث،
کابینه­های زیادی برسرکارآمدند؛ به طوری که در فاصله­ی بین سال­های 1288تا 1299ه. ش، با احتساب کابینه­های ترمیمی و کابینه مهاجرت، 39 کابینه شکل گرفت که هیچکدام کفایت لازم را برای اداره­ی دولت نداشتند. ازآنجا که با مطالعه و تطبیق هرکابینه با ادوار قانون گذاری وعملکرد آن در هردوره می­توان تاحدی به ثبات وتزلزل دولت­ها و وضع حکومت آن­ها پی برد، سؤال مطرح
می­شود که چه کابینه­هایی در دوره­ی مذکور فعالیت داشتند و چرا مدت خدمت هرکدام ازآن­ها کوتاه بود؟

1-3 پرسش­های پژوهش

این پژوهش از یک پرسش اصلی و دو پرسش فرعی به شرح زیر تشکیل شده است:

الف) پرسش اصلی:

1. علت تشکیل کابینه­های مختلف بین سال­های 1288تا 1299ش چه بود؟

ب) پرسش­های فرعی:

1. وضعیت عملکرد کابینه­ها بعداز فتح تهران تا کودتای رضاخان چگونه بود؟

1. تأثیر شرایط سیاسی ایران و دول خارجی بر تغییر پی درپی کابینه­ها چه می­باشد؟

1-4 فرضیه­های پژوهش

براساس سؤالات فوق، فرضیات زیر مطرح شده و اساس پژوهش قرارگرفته است:

فرضیه اصلی:

ازآنجا که بعداز فتح تهران به دست مجاهدان دولت مرکزی نتوانست به اقتدار قبل دست یابد
کابینه­های مختلفی برسرکار آمدند و هرکدام به دلیل ناتوانی در اداره­ی امور، مدت کوتاهی برسرکار بودند.

فرضیه­های فرعی:

1. بعداز فتح تهران درسال 1288ش، کابینه­ها بسیار متزلزل و کم دوام­تر ازقبل بوده و با بی کفایتی و فرصت طلبی برخی از وزرا همراه بود.