3-6-2- بررسی عملکرد سازمان صداوسیما ………………………..43

4-6-2- سازمانصدا و سیماو كاركردهای رسانه ای…………………………. 52

1-7-2- سابقه تلویزیون خصوصی قبل از انقلاب………………………….. 65

2-7-2- سابقه تلویزیون خصوصی بعداز انقلاب………………………….. 65

3-7-2- علل مخالفت با تلویزیون خصوصی وموانع آن…………………………. 67

8-2- تئوریهای تکثر وانحصار در نظام رسانه ای…………………………. 72

2-8-2- نظریه پردازی درباره نظام رسانه ها……………………….. 74

9-2- نظامهای رایج رادیو- تلویزیونی در جهان…………………………. 74

1-9-2- رادیو تلویزیون خدمت عمومی…………………………. 75

10-2- سیاست انحصار زدایی در صنعت رادیو تلویزیون…………………. 77

1-10-2 – تعریف خصوصیسازی و انحصار زدایی…………………………. 77

2-10-2- پیشینه خصوصیسازی و انحصار زدایی ازصنعت رادیو- تلویزیون……78

3-10-2- دلایل انحصار زدایی وتسهیل ورود بخش خصوصی……………… 79

4-10-2 – ریشه های انحصار زدایی از صنعت رسانه……………………… 82

5-10-2- دلایل مخالفت با انحصار زدایی از صنعت رادیو- تلویزیون…….. 83

11-2- تجربه جهانی : نظام تلویزیونی در سایر كشورها…………………… 90

1-11-2- اروپا……………………….. 90

2-11-2- آسیا……………………….. 95

3-11-2- محدودیتهای اصلی نظام رادیو تلویزیونی در کشورهای مشابه ایران…….101

4-11-2- جمع بندی بررسی نظام رادیو – تلویزیونی دیگر کشورها………… 102

12-2- ضرورت لغو انحصار رادیو تلویزیونی در ایران………………….. 105

13-2 – نتیجه گیری…………………………. 108

1-13-2- چارچوب مفهومی…………………………. 111

2-13-2- نتیجه………………………… 111

فصل سوم روش تحقیق…………………………. 113

1-3- مقدمه………………………… 114

1-3 – روش علمی…………………………. 114

2-3- روش کیفی…………………………. 115

3-3- گراندد تئوری یا نظریه داده بنیاد………………………… 118

4-3- نمونه گیری نظری…………………………. 121

5-3- مصاحبه………………………… 122

1-5-3- مصاحبه نیمه استاندارد………………………… 123

2-5-3- مصاحبه با متخصصان…………………………. 123

6-3- اشباع نظری…………………………. 124

3-7 – شیوه تحلیل مصاحبه………………………… 124

1-7-3- کدگذاری نظری…………………………. 124

2-4-3- کدگذاری باز………………………..125

3-4-3- کدگذاری محوری…………………………. 126

4-4-3- کد گذاری انتخابی…………………………. 126

5-3-تحلیل گفتمان…………………………. 127

6-3- مدل پاردایمی…………………………. 128

5-3- فرایند این تحقیق…………………………. 128

1-5-3- انتخاب نمونه نظری…………………………. 129

2-5-3- چگونگی انتخاب نمونه نظری تحقیق و ویژگیهای مصاحبه شوندگان……..129

2-5-3- اشباع نظری در این تحقیق…………………………. 131

3-5-3- پاردایم…………………………. 132

4-5-3- محدودیتهای تحقیق…………………………. 132

6-3- قلمرو زمانی وموضوعی تحقیق…………………………. 132

1-6-3- قلمرو زمانی تحقیق…………………………. 132

2-6-3- قلمرو موضوعی تحقیق…………………………. 132

فصل چهارم تحلیل داده های تحقیق………………………… 133

1-4-مقدمه………………………… 134

2-4- تحلیل مصاحبه ها……………………….. 135

1-2-4- تحلیل سطح اول: کد گذاری باز………………………… 135

2-2-4- تحلیل سطح دوم: کدگذاری محوری…………………………. 135

3-2-4 – تحلیل سطح سوم: کدگذاری انتخابی…………………………. 141

3-4 – جمع بندی نظرات مصاحبه شوندگان براساس شیوه تحلیل گفتمان………….149

1-3-4- ارزیابی وضعیت فعلی عملکردصداوسیما در جامعه وچشم انداز آن با توجه به تحولات تكنولوژی……….149

2-3-4- نظام مطلوب رسانه ای برای کشور با توجه به مبانی اسلام، انقلاب ، ویژگیهای محیطی و قانون اساسی…….150

3-3-4 – ضرورت تاسیس رادیو تلویزیون غیردولتی از نظر اقتصادی، ایدئولوژیک ، سیاسی وفرهنگی…………..152

4-3-4- تاثیرات تلویزیون غیردولتی برامنیت ومنافع ملی و همگرایی و وحدت جامعه…………..153

5-3-4- روشهای تاسیس تلویزیون غیردولتی و عبور از انحصار فعلی…………….155

6-3-4- سازوکار نظارت بر رادیو – تلویزیون خصوصی……………….157

7-3-4- امکان سنجی تحقق ایجادرادیوتلویزیون غیردولتی براساس پارامترهای مالی، فرهنگی و بازار رقابتی……159

8-3-4- چارچوب فعالیت رادیو تلویزیون غیردولتی…………………………. 161

9-3-4 – پیامدهای فرهنگی تاسیس رادیوتلویزیون خصوصی بر ارزشهای اجتماعی………..161

10-3-4- جمع بندی دلایل تاسیس رادیو تلویزیون خصوصی………………. 162

4-4- زمینه های موفقیت رادیو تلویزیون خصوصی………………………. 164

1-4-4- امنیت………………………….. 164

2-4-4- نظارت………………………….. 170

3-4-4 – فضای رسانه ای…………………………. 175

4-4-4- فرهنگ…………………………… 178

5-4-4- اقتصاد………………………… 181

5-4- مدل حوزه های موثر بر نظام رسانه ای…………………………. 185

1-5-4- قدرت سیاسی…………………………. 185

2-5-4- امنیت………………………….. 187

3-5-4- اقتصاد………………………… 188

4-5-4- مخاطب………………………….. 189

5-5-4- ایدئولوژی…………………………. 190

6-5-4- خرده فرهنگها……………………….. 191

7-5-4- هنر………………………… 192

8-5-4- مدل تعاملی حوزه های موثر بر صنعت رسانه های دیداری شنیداری……………. 192

6-4- روابط متقابل حوزه های موثر بر نظامهای رسانه های دیداری شنیداری…………. 196

1-6-4- روابط متقابل صداوسیما با حوزه های تاثیرگذار………………………… 197

2-6-4- روابط متقابل رادیو تلویزیون خصوصی با حوزه های تاثیرگذار……………. 198

3-6-4- روابط متقابل رسانه خدمت عمومی با حوزه های تاثیرگذار……………….. 201

7-4- مدل تلفیقی نظام رسانه ای…………………………. 202

مدل تلفیقی…………………………. 203

فصل پنجم پیشنهادات تحقیق……………………….. 204

2-5- مقایسه نتایج ادبیات تحقیق وتحلیل مصاحبه ها……………………….. 205

3-5- مقایسه کارایی نظام انحصاری ونظام متکثر با تلفیق نتایج حاصل از بررسی متون و مصاحبه ها……208

1-3-5 – کارکرد سرگرم سازی…………………………. 208

2-3-5- کارکرد سیاسی…………………………. 209

3-3-5- کارکرد فرهنگی – آموزشی…………………………. 210

4-3-5- کارکرد اجتماعی…………………………. 211

5-3-5- کارکرد اقتصادی…………………………. 211

6-3-5- کارکرد ملی…………………………. 212

7-3-5- نتایج ارزیابی کارامدی نظامهای رادیو – تلویزیونی بر اساس کارکردهای شش گانه……..212

4-5- الگوی مطلوب نظام رسانه ای…………………………. 214

5-5- پیشنهادات تحقیق…………………………. 216

1-5-5- نقشه راه تاسیس رادیو تلویزیون خصوصی در کشور……………………… 217

6-5- پیشنهادات برای تحقیقات آتی…………………………. 219

فهرست منابع و ماخذ……………………….. 220

پیوست…………………………. 227

پروتکل مصاحبه………………………… 228

پرسش های تحقیق واسامی مصاحبه شوندگان………………………… 230

کد گذاری باز………………………… 232

آزادی در منظر نظریه پردازان انقلاب اسلامی…………………………. 281

نظریه پردازی درباره نظام رسانه ها……………………….. 290

دیدگاه های صاحب نظران داخلی درباره رادیو – تلویزیون خصوصی…………….. 308

ارزش ها و نقش های رسانه………………………… 311

زمینه های موفقیت رادیو تلویزیون خصوصی در ایران…………………………. 315

چکیده:

امروزه تحولات تکنولوژیک در حوزه های رسانه ای و دسترسی به شبکه های ماهواره ای و ورود رسانه های دیداری – شنیداری مبتنی بر شبکه اینترنت، موجب شده است تا کارآمدی و اثرگذاری ساختار انحصاری رسانه های رادیو – تلویزیونی فعلی کشور با چالش مواجه شود، افزون بر این با گذشت ثلث قرن از انقلاب اسلامی، نیاز به ارائه الگوی نظام رسانه ای دیداری – شنیداری با توجه به آرمانهای انقلاب اسلامی، قانون اساسی و الزامات سند چشم انداز جمهوری اسلامی ایران بیش از پیش احساس می گردد، از این رو ارائه الگوی نظام رادیو – تلویزیونی کارآمد و مطلوب برای کشور از اولویتها محسوب می شود. امکان سنجی ایجاد تکثر رادیو تلویزیونی، جهت گذار از ساختار رسانه ای انحصاری موجود در حوزه رسانه های دیداری – شنیداری، هدفی است که این تحقیق، در پی برآورده ساختن آن می باشد.

در این تحقیق که با روش گراندد تئوری و تحلیل گفتمان صورت گرفته است، ابتدا مبانی، ضرورتها و موانع تکثر رسانه ای بررسی گردیده و سپس در مصاحبه با مسئولان شاخص پیشین و فعلی حوزه تحقیق، به تبیین موضوع، تعیین الگوی مطلوب و روشهای ایجاد تکثر رادیو – تلویزیونی در نظام جمهوری اسلامی ایران پرداخته شده است.

نتایج این تحقیق در قالب مدل پارادایمی مرکب از پنج جزء پدیده که شامل الگوی مطلوب رسانه های دیداری شنیداری در نظام جمهوری اسلامی متشکل از رادیو تلویزیون خدمت عمومی ( سازمان صدا و سیمای اصلاح شده) و شبکه های رادیو تلویزیونی خصوصی، ارائه شده است.

در بخش دیگر پارادایم علل و ضرورتهای ایجاد تکثر رادیو تلویزیونی مورد بررسی قرار گرفته ودر قالب یک مدل ارائه گردیده است، جزء سوم نتایج این تحقیق به ارائه بستر و زمینه های موفقیت رادیو – تلویزیون خصوصی می پردازد، و در کنار آن استراتژی های ایجاد تکثر رادیو – تلویزیونی در قالب نقشه راه ارائه گردیده است.

سرانجام پیامدهای تکثر رادیو تلویزیونی در کشور در مدل تعاملی رسانه ای در هفت حوزه اقتصاد، قدرت سیاسی، امنیت، ایدئولوژی، خرده فرهنگها، مخاطب ونهاد هنر بررسی گردیده است.

فصل اول: کلیات و مقدمه

1-1- بیان مسئله

تحولات تکنولژیک در حوزه های رسانه ای و دسترسی به شبکه های ماهواره ای و ورود رسانه های دیداری شنیداری مبتنی بر شبکه اینترنت، موجب شده است تا کارآمدی و اثرگذاری ساختار انحصاری رسانه های رادیو – تلویزیونی فعلی کشور با چالش مواجه شود، و بخش قابل توجهی از شهروندان جذب رسانه های غیر رسمی وشبکه های تلویزیونی ماهواره ای گردند.

افزون بر این با گذشت ثلث قرن از عمر نظام جمهوری اسلامی ایران و از سرگذراندن بحرانها وتهدیدات متعدد در عرصه های مختلف سیاسی، اقتصادی، نظامی و امنیتی، اکنون جمهوری اسلامی برای بدست آوردن جایگاه قابل اطمینان و اتکا در نظام بین الملل وتحقق اهداف سند چشم انداز 20 ساله ایران 1404 مبتنی بر کسب “جایگاه اول در منطقه والهام بخش جهان اسلام، و دارای هویت اسلامی وانقلابی” (مقام رهبری، 1382)، نیازمند ترسیم الگوهای ساختاری در عرصه های گوناگون نظام است.

تعبیر الگوی اسلامی – ایرانی پیشرفت از سوی رهبر انقلاب(1390) نیز تاکیدی بر این موضوع است که بدون ترسیم الگو، مدل و ساختارهای مطلوب و حرکت در مسیر تحقق این الگوها نمی توان جایگاه متناسب با نیازها وتوانمندهای کشور را در آینده محقق کرد.

در این میان الگوی رسانه ای یکی از مهمترین ساختارها است که علاوه بر تاثیر گذاری مستقیم در حوزه فرهنگ، حوزه های دیگر را نیز نظیر حوزه اقتصاد، سیاست، دیپلماسی و امنیت ملی به شدت تحت تاثیر خود قرار می دهد.

از سال 1926 كه برت[1] برای اولین بار یك دستگاه تلویزیون را در انجمن سلطنتی انگلیس رونمایی كرد، بیش از 85 سال می گذرد. سابقه ورود تلویزیون به ایران نیز به 53 سال قبل باز می گردد، اگرچه بخش خصوصی تلویزیون را وارد ایران کرد و اولین شبکه تلویزیونی در ایران توسط حبیب الله ثابت پاسال تاسیس شد اما پس از چند سال و آشنایی حاکمیت با اهمیت و ابعاد این رسانه، تلویزیون در ایران ملی گردید و از چهل سال قبل تا کنون رادیو- تلویزیون خصوصی در ایران وجود ندارد.

انحصار دولتی در رادیو تلویزیون در زمان قبل از انقلاب در قالب عملکرد دولت و قانون مصوب مجلس شورای ملی بود، پس از انقلاب بنابر تفسیر رسمی اصل 44 قانون اساسی، رادیو تلویزیون به انحصار دولت درآمد، اما اکنون مراجع رسمی و غیر رسمی با توجه به فراگیرشدن استفاده از ماهواره و رشد شدید مخاطبان شبکه های ماهواره ای شکستن انحصار رادیو- تلویزیون دولتی را مورد بررسی قرار داده اند.

نیاز به شکستن انحصار صدا و سیما برای تامین نیازها و انتظارات برآورده نشده شهروندان ایرانی، از موضوعاتی است که در اکثر مطالعات مراجع ذی صلاح به آن اشاره شده، به طور نمونه در گزارش رسمی مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی تصریح شده است:

“جلوگیری از راه اندازی تلویزیون های ماهواره ای با توجه به طراحی پایگاه های اینترنتی متنوع و متعدد نمی تواند عامل بازدارنده موثری در راه ارتباط گیری با مخاطبان داخلی به ویژه جوانان ایران با گرایش بالا به سوی اینترنت باشد… پیشبرد طرح های توسعه ای در مناطق محروم و مرزی در ابعاد مختلف و بالا بردن شاخص امید در آنها که البته با بیان نکردن واقعیات و مشکلات کاملا متفاوت است، می تواند ظرفیت رسانه های غربی را به منظور تبلیغ و ترویج واگرایی از میان ببرد و زمینه های اعتراض اجتماعی مانند فقر، ناامنی، تورم، بیکاری، ترافیک و… را کمرنگ کند.

پرهیز از تهدید انگاری بیش از حد در فعالیت نهادهای غیردولتی (NGOs) و تلویزیون های ماهواره ای فارسی زبان و اعطای اجازه فعالیت به آنها در چارچوب قانون اساسی همراه با حفظ هوشیاری لازم جهت اجتناب از تهدیدات احتمالی این رسانه ها و نهادها در حوزه امنیت سیاسی و اجتماعی، توصیه می شود.”(مرکز پژوهشهای مجلس،1388)

متاسفانه به رغم نقاط ضعف مشهود شبکه های ماهوره ای فارسی از نظر فنی وهنری، فقدان هویت و ضعف مفرط استودیو های تلویزیونی، تنها به دلیل استفاده از خلاء موجود در شبکه های تلویزیونی فارسی، عملکرد این شبکه ها با موفقیت نسبی همراه بوده است.

2-1- ضرورت تحقیق

چرا یک شبکه محدود تلویزیونی ماهواره ای با تعداد پرسنل معدود و بودجه سالیانه چندمیلیون دلاری می تواند در برابر شبکه های تلویزیونی سازمان عظیم صدا و سیما با بیش از سی هزار پرسنل و بودجه سالیانه بیش از یک هزار میلیارد تومانی عرض اندام کند.

نکته قابل تامل آن که به نظر می رسد هدف گذاری شبکه های تلویزیونی بیگانه عمدتا بر سست کردن نهاد خانواده و متزلزل کردن ارزشهای اخلاقی و هنجارهای فرهنگی جامعه متمرکز شده باشد، سوژه های ضداخلاقی موضوعِ محوری اکثر برنامه های این شبکه ها را تشکیل داده و به دلیل ممنوعیت ورود به این موضوعات در تولیدات صدا و سیما عملا شبکه های بیگانه در حوزه ای جذاب و مورد توجه مخاطب یکه تازی کرده و طبیعی است که در انجام ماموریت محوله از سوی گردانندگان خود موفق خواهد بود.

1-2-1- شبکه های ماهواره ای مهمترین معضل رسانه ای کشور

به دلیل افزایش اثرگذاری شبکه های ماهواره در این بخش از تحقیق، نتایج حاصل از یک نظرسنجی جامع مرکز تحقیقات صداو سیما که در سال 1390 در رابطه با بینندگان شبکه های ماهواره ای در 31 مرکز استان کشور که حدود 60 درصد جمعیت کشور را در خود جای داده اند انجام شده است، برای نخستین بار در این تحقیق درج می گردد.

52 درصد پاسخگویان در حد زیاد و خیلى زیاد و 40 درصد در حد كم و خیلى كم برنامه‏هاى تلویزیون داخلى را تماشا مى‏كنند.

از نظر پاسخگویان، مهم‏ترین انگیزه كسانى كه شبكه‏هاى ماهواره‏اى را تماشا مى‏كنند به ترتیب عبارتند از: تنوع، جذاب‏بودن فیلم‏ها، شاد و سرگرم‏كننده بودن و سرعت پوشش اخبار.

33 درصد در حد زیاد و خیلى زیاد و 32 درصد در حد كم و خیلى كم به تماشاى برنامه‏هاى ماهواره ابراز علاقه كرده‏اند. 35 درصد نیز اصلاً علاقه‏اى به تماشاى این شبكه‏ها ندارند.

58 درصد پاسخگویان اصلاً شبكه‏هاى ماهواره‏اى را تماشا نمى‏كنند. در حالى كه 42 درصد، بیننده برنامه‏هاى ماهواره هستند. بینندگان ماهواره در هر شبانه روز به‏طور متوسط در حدود 3 ساعت برنامه‏هاى ماهواره را تماشا مى‏كنند.

مهم‏ترین قالب‏هاى مورد علاقه بینندگان ماهواره به ترتیب عبارتند از: فیلم و سریال، شوى تلویزیونى، مسابقات و سرگرمى، برنامه‏هاى ورزشى، خبر و تحلیل سیاسى، موسیقى و هنر و برنامه‏هاى علمى.

از میان بینندگان شبكه‏هاى ماهواره‏اى، 40 درصد گفته‏اند در مقایسه با سال گذشته همانند قبل به تماشاى ماهواره مى‏پردازند. در حالى كه 28 درصد بیشتر از قبل و 27 درصد كمتر از قبل ماهواره تماشا مى‏كنند.

در حالیکه بنابر نتایج این نظر سنجی شبکه های ماهواره ای بطور متوسط دارای 42درصد بیننده در مراکز استان های کشور می باشد ، شبکه بی بی سی فارسی در پایان سال 1390 نتایج نظر سنجی مستقل خود را منتشر کرد که بر طبق آن بینندگان این شبکه 28درصد بینندگان کل شبکه های ماهواره ای در کشور را تشکیل می دهد و مجموع بیننده ماهواره در کل ایران برابر با حدود 40 درصد ایرانیان می باشد که نتایج حاصل از این دونظر سنجی با یکدیگر تطابق زیادی دارد( بی بی سی، 1390)